قودس لە نێوان دوو مێژوودا

زۆرێك لە نوسەران و رۆشنبیرانی ئەم سەردەمە تەنها لەرووی مادیی و دەوراتەوە پێگەی قودس دوور لە لایەنی پڕۆژەی ئەو جێیە دەبینن ئەم جۆرە تێڕوانینەش هاوشێوەی دیدوبۆچوونی بیرمەندەكانی رۆژئاوایە كە لەروانگەی جیاكردنەوەی دین لە ژین دەڕواننە ژیان.

باس لە مێژووی قودس دەكەن لە دێرزەمانەوە تا ئەم رۆژەی كە بەسەریدا هاتووە، لە سەرەتاكانی دروستبوونییەوە لەلایەن (یەیوسێكان)ەوە سێ‌ ساڵ پێش زایین، ئەم باسە وا دەخوازێت كە كورتەیەك لە مێژووی شاری قودس باسبكەین بۆ دەرخستنی راستییەكان. یەكێك لەكاربەدەستەكانی (یەیوسێكان) لە ساڵی (١٥٥٠)ی پێش زایین رێگەی بۆ فیرعەون (تەحتەمس)ی یەكەم خۆشكرد بۆ چوونە ناو قودسەوە.

وە لە سەردەمی (زەعمسیس)ی دووەم و كوڕەكەیدا بەناوی (مرن بتاع) یەهودییەكان چوونە ناو فەڵەستین لە بەری باشوورییەوە بەسەركردایەتیی پێغەمبەر موسا (سەلامی خوای لێبێت) كاتێك كە ئاوەكە كرا بەدوو بەشەوە لەبەردەمیاندا، بەڵام لە بیاباندا ونبوون، چونكە رازینەبوون بچنە ناو شارەكەوە، بە بیانووی ئەوەی خەڵكانێكی بەهێز و بەتوانای تێدایە، بۆیە بۆ ماوەی ٤٠ ساڵ لە بیابانی سینادا ونبوون و رێیانونكرد، دوای ٤٠ ساڵ رویانكردە شاخی (ئادۆم موئاب) لە رۆژهەڵاتی ئەردەن، پاشان چوونە شاری (ئەریحا) و ئاگریان تێبەردا، پاشان (جەڵجاڵ و شیلوە و شەكیم) یان داگیركردو وێرانیانكرد، مێژوونووسان بۆ سەلماندنی ئەم باسانەیان پشت بەو ئەسفارانە دەبەستن كە لە تەوراتدا هاتووە، وە هەرندێك لەو نەخش و نووسینە بەردیانەش كە ماونەتەوە.

پاشان ئاشورییەكان هاتن و زاڵبوون بەسەر مەملەكەتی ئیسرائیلدا لەسەردەمی (سەنحاریب)ی ئاشووریی، پاش ماوەیەك لاوازیی روویكردە ریزەكانی ئاشورییەكان و بابلییەكان هاتن فەڵەستینیان داگیركردو دەستیانگرت بەسەر قودسدا، خەڵكەكەیان نەفیكرد و (نەبوخوزنەسر) بردنی بۆ بابل و كردنی بە كۆیلە، بەمەش مەملەكەتی یەهوزا ساڵی ٥٨٦ پێش زایین كۆتاییپێهات .

پاش چەند ساڵێك فارسەكان هاتن و (كۆرش)ی گەورەی فارس زاڵبوو بەسەر بابلییەكاندا لە ساڵی ٥٣٨ی پێش زاییندا، بابلییەكان باجیاندەدا بەفارسەكان، پاشان ئەسكەندەری مەكدۆنیی یۆنانی ساڵی ٣٣٢ ی پێش زایین لە فارسەكانی وەرگرتەوە.

لەسەردەمی رۆمانەكاندا قودس دووچاری هێرش و داگیركردن بووەوە لەلایەن سەركردەی رۆمانی (بۆمبیی) لە ساڵی ٦٠٣ پێش زاییندا، وە لە سەردەمی جێنشینەكەی بە ناوی (هێرۆدس)ەوە حەزرەتی مەسیح لە دایكبوو، پاشان بیلاگس (یۆینتوس) هاتەسەرتەخت كە پێشتر والی بوو لەقودس لەسەردەمی رۆمانەكانییەكاندا، لە سەردەمی خۆیدا هەستا بەڕاوەدوونانی پێغەمبەر مەسیح (سەلامی خوای لێبێت)و وای بڵاوكردەوە كە لەسێدارەیداوە، بەڵام قورئانی پیرۆز ئەم پڕوپاگەندەیە پوچەڵدەكاتەوە، بەوەی كە پێغەمبەر عیسای لە چنگی رزگاركردو بەرزیكردەوە بۆ لای خۆی.

لەسەردەمی (بیزەنتینییەكان)دا كاتێك كە (هیرەقل) بوو بە پادشا ساڵی (٦١٠-٦٤٠) زایینی هێزی سەربازیی (كیسرا)ی پادشای فارس روویانكردە رۆژئاوا دوای ئەوەی كە چوونە ناو سوریاوە، هێزەكەیان كشا بەرەو فەڵەستین، لەساڵی ٦١٤ی زایینیدا قودسیان داگیركردو (٩٠٠)هەزار كەسیان لە مەسیحییەكانی سەربڕی، بەڵام (هیرەقل) گەڕایەوەو سوپاكەی كۆكردەوە پاشان لەساڵی ٦٢٧ی زایینیدا سەركەوتن بەسەر فارسەكانداو سوپای (هیرەقل) ساڵی (٦٢٩)ی زایینیدا چوونە ناو شاری قودس.

لەو ماوەیەدا ئایینی پیرۆزی ئیسلام دەركەوت، نامەی بانگخوازیی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم ) گەیشتە (هیرەقل) كە ئەو له شاری (حمص)بوو، تا ئێرە مێژوویەك بەسەرچوو وە مێژوویەكی تازە سەریهەڵدا.

سەبارەت بەو مێژووەی كە لە پێش هاتنی ئاینی پیرۆزی ئیسلامەوەیە، زۆربەی ئەو سەرچاوانەی كە باسی لێوەدەكەن بڕواپێكراونین، هەندێكیان لەشێوەی داستاندا گێڕراونەتەوە، زۆربەیان لە تەوراتەوە گێڕراونەتەوە، بەڵام بیرماننەچێت كە تەورات زۆربەی ئەو شتانەی كە تێیدا باسكراون راستنین، چونكە خوای گەورە بە ئاگایهێناوینەتەوە لەوەی كە تەورات دەستكاریكراوە ئەویش بە زیادكردن و لێكەمكردنەوەو جێگۆڕكێ‌ تێیدا، بۆیە بەسەرچاوەیەكی باوەڕپێكراو ناژمێررێت.

مێژوونووسان دێن باس لەو مێژووە دوورو درێژەی فەڵەستین و قودس دەكەن و دەیسەلمێنن كە عەرەب لە پێش هەموو نەتەوەكانی تر لەو شوێنەدا نیشتەجێبوون، پاشان یەیوسێكان تێیدا نیشتەجێبوون دوای ئەوانیش كە نعانییەكان كە بەڕەچەڵەك سامی بوون ، تێیدا نیشتەجێبوون، عەرەبیش یەكێكە لەو گەلانەی كە باوەڕیان بە ئیسلام هێناوە، لەناو بازنەی ئیسلامدا لەگەڵ گەلانی تردا بوون و ئوممەتی ئیسلامیان لێپێكهاتووە، ئوممەت: بریتییە لە كۆمەڵێك خەڵك بڕوایان بە یەك بیروباوەڕ هەیەو یەك بەرنامە دەكەنە یاسا و رێسای ژیانیان، ئەم پێناسەیە بەسەر گەلی عەرەبدا ناچەسپێت، چونكە خاوەنی بیروبڕوایەكی تایبەتی نین، عەرەب نەتەوەیە، نەتەوایەتیش بیروبڕوایان نییە، بەڵكو هەست و سۆز بەرانبەر بەگەل دەبزوێنرێ لە مرۆڤدا بە شێوەیەكی سروشتی نە فیكرە و نە بەرنامەی ژیانە، سەبارەت بە مێژووەكەش كە پشتی پێدەبەسترێ‌ و متمانەی پێدەكرێت بەپێچەوانەوە دەگەڕێتەوە بۆ سەرچاوە مێژووییەكان.

مێژوو سێ‌ سەرچاوەی هەیە ئەوانیش (پاشماوە، بیرەوەری، یاداشتگێڕانەوە)، سەبارەت بە سەرچاوەی یەكەم كە بریتییە لە(پاشماوە) ئێستا بووە بەسەرچاوەی سەرەكیی مێژوونووسان كاتێك سەبارەت بە مێژووی چاخەكانی پێش ئیسلام دەنووسن، بەڵام لە راستیدا پاشماوە چەند زانیاریەكی بچڕبچڕمان پێدەدات سەبارەت بە كارێكی دیاریكراو لەمێژوودا، ئەوەش كە زۆر روون و ئاشكرایە تێیدا زیاتر بەدیارخستنی لایەنی بتپەرستییە یاخود ئاماژەدانە بە هەندێك لەبیروباوەڕی تێكدراو ئەم جۆرە سەرچاوانە متمانەپێكراونین وە زۆربەی باسەكانیان بریتین لە بەئەنجامگەیشتنی ئەو مێژوونوسەی باس و لێكۆڵینەوە دەكات لەسەر پاشماوەكە، وە بە پێی حەز و خواستی مێژوونووسەكە دەگۆڕێت.

ئەوەی ئەمڕۆ دەیبینین كە توێژەرەوەكان دەیدۆزنەوەو دەریدەخەن لەپاشماوەی گەلانی پێشوو، لە ئەردەن و سوریا و عێراق و میسر و یەمەن، وە لە جیهانی ئیسلامیشدا بە تایبەت، دەبینین چەندین كڵێسە و پەرستگا و وێنە و نووسین و نەخشە دەدۆزنەوە كە پەیوەندییان بە بیروڕاوە هەیە یاخود باس لە چەندین بیروڕا دەكەن كە ئێستا هیچ بەدیناكرێن لە كۆمەڵگەكاندا وەك فیرعەونەكان، هەموو ئەوانە ئەگەرچی بەناوی گەشتوگوزار یاخود توێژینەوەی زانستی ئاشكرادەكرێن، بەڵام راستییەك هەیە پێویستە ئاشكرابكرێت ئەویش ئەوەیە كە دەیانەوێت لایەنی بتپەرستی وەدەربخەن، بەتایبەتی ئەو بیروبۆچونانەی كە پەیوەندییان هەیە بە هەردوو بیروڕای یەهودی و نەصرانی ئەوانەش هەموو ئاماژەبەوەدەكەن كە چەند مەبەستێكی سیاسی لەپشتەوەیە كە لێرەدا شوێنی باسكردنیان نییە.

سەرچاوەی دووەمی مێژوو بریتییە لە یاداشت و بیرەوەرییەكان، ئەم سەرچاوەیەش زۆربەی كات لە ژێر كاریگەریی نوسەردایە،

واتە بەو شێوەیە یاداشت و بیرەوەرییەكانیدەنوسێتەوە كە خۆی دەیەوێت و چۆن لێیتێگەیشتووە، لەكاتی گێڕانەوەی رووداوە سیاسییەكان و روودانی جەنگەكان و باسی ئەو كەسانەی لەسەریان دەنوسێت بۆ سەلماندنی ئەم راستییەش دەتوانین مێژووی دەوڵەتی عوسمانی بخوێنینەوە واتە (حوكمی دەوڵەتی خیلافە) دەبینین ناحەزانی ئەم دەوڵەتە مێژووەكەیان بە ناشیرینترین شێوە تۆماركردووە كە هەمووی پڕە لە زوڵم و ستەم و دواكەوتوویی، وە كاتێك باسی جەمال پاشا دەكەن بە خوێنڕێژ! ناویدەبەن بۆچی؟ چونكە زۆرێك لەو عەرەبانەی لەسێدارەدا كە بە ئازادیخوازەكان ناودەبران، بەڵام چاودەنوقێنن لە ئاست ئەوەی كە جەمال پاشا بۆچی لە سێدارەیدان، ناودەبران بەئازادیخوازان، چونكە دژی دەوڵەتی خیلافەت وەستانەوەو بانگەشەی لامەركەزییان دەكردو داوای جیابوونەوەیان دەكرد لە دەوڵەتی خیلافەت، دەیانوت: نابێت تورك حوكممانبكات، واتە بانگەشەی نەتەوەپەرستییان دەكرد، ئاشكرایە بانگەشەكردن بۆ نەتەوەپەرستی لەئیسلامدا كارێكی حەرامەو پێچەوانەی فەرمانەكانی شەرعە، هەروەها مێژوونووسان چاویاندەنوقێنن لەبەرانبەر ئەوەی كە چی بوو بەهۆكاری ئەوەی جەمال پاشا ئەو كەسانە لەسێدارەبدات، هۆكەیەشی ئەوەبوو كە سیخوڕییان بۆ بەریتانیا و فەڕەنسا دەكرد، بۆ هاندانی عەرەبەكان تاوەكو لە دەسەڵاتی عوسمانی جیاببنەوە، ئەوەش وایكرد رێخۆشكەربوون بۆ هاتنەناوەوەی دەوڵەتانی رۆژئاواو كردنەوەی دەرگای جەنگی خاچپەرستیی نوێ‌، هەریەك لەوانەی كە لەسێدارەدران ناویان و واژۆیان لە قونسوڵیەتی فەرەنسی لە بەیروت دۆزرانەوە كە داوایان پێشكەش بە بەریتانیا و فەڕەنسا كردبوو، بۆ ئەوەی بێنە جیهانی ئیسلامییەوە، ئەم بەڵگەیەش شایەتحاڵیانە و هیچ گومانی تێدانییە.

ئەم جۆرە نوسینەش لە لای چیرۆكنووسەكان بەدیدەكرێت لە رووی وەسفكردن و داڕشتن و لێكدانەوەی نوسین و بابەتەكانیانەوە، لەم بارەیەوە بە پێویستی دەزانم كە بە نوسەرانی ئەو چیرۆك و رۆمانانە رابگەیەنم كە ئوممەتی ئیسلامیی ئێستا پێویستییەكی زۆری بەوە هەیە كە بە خوێدابچێتەوەو بارودۆخی خۆی بگۆڕێت، گۆڕینیش نابێت ئەگەر لەسەر بنەمای فیكری نەبێت واتە بیركردنەوە لەحاڵی موسوڵمانان و شێوەی ژیانیان و شوێنكەوتنیان بۆ رۆژئاوا لە هەموو روویەكەوە وەك رۆشنبیری و ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیستمی فەرمانڕەوایی كە زیاتر لە پەنجا دەوڵەتی سەربەخۆ و ئەم شوێنكەوتنەش هەموو لایەكی گرتۆتەوە وەك فەرمانڕەواكان و كۆمەڵە و پارتەكان.

ئوممەتی ئیسلامیی ئەمڕۆ هیچ ئەفكارێكی لەوەی پێش خۆی وەرنەگرتووە سەبارەت بە راپەڕین و رزگاربوون لەو بارودۆخە ناخۆشەی كە تێیدایە، تا بگەڕێنەوە بۆ ئەو ئاستەی كە پێشتر تێیدابووە لە ڕووی هێز و دەسەڵاتەوە، ئێستاش هیچ فیكرێكی وای بەرهەمنەهێناوە كە پەیوەستبێت بە رزگاركردنی لەو بارودۆخەی تێیدایە، بەڵكو بە پێچەوانەوە بتپەرستیی رۆژئاوا هەنگاو هەڵدەنێت لە ڕووی رۆشنبیری و تێڕوانینیانەوە بۆ ژیان، دەتوانین بڵێین ئوممەتی ئیسلامیی ئەمڕۆ خاوەنی بیركردنەوەیەكی كاریگەرنییە بەشێوەیەكی بڵاو كە هەموو تاكەكانی كۆمەڵگە و هەموو ماڵێك بگرێتەوە، پاشان دەزگاكانی دەوڵەت…

راستیی فیكر لە ڕاستیی سەرچاوەكەیدایەتی، هەروەها دروستیی بەرنامە لەڕاستی دانەرەكەیدایە، پێویستە بنەمایەكی نەگۆڕ هەبێت بەرنامەی ژیان دیاریبكات، پێویستە بنەمایەكی نەگۆڕیش هەبێت ئەو بەرنامەیەی بۆ دابنرێت، تاوەكو هەماهەنگیی تەواو دروست هەبێت لە نێوان مرۆڤ و بەرنامەكەدا.

دیدو تێڕوانینمان بۆ ژیان و هەڵبژاردنی بەرنامەیەك بۆ بەڕێوەبردنی رەنگ و رووی كۆمەڵگە دیاریدەكات، شێوەی ژیان و جۆری ئەو یاسایەی پیادەدەكرێت و دیدو بۆچوون بەرامبەر بە ژیان هەموو ئەمانە راڤەی واتای بەختەوەری دەكەن و واتای تەواوی ژیان دەدەن بە دەستەوە ئەمانەش هەموو پێكەوە شارستانێتی دروستدەكەن.

پێویستە لەمڕۆ بەدواوە دووربكەوینەوە لە چاولێكەریی كوێرانەی رۆژئاوا، شێوەی ژیان و چۆنێتیی بیركردنەوەیان و تێڕوانینیان بۆ ژیان و ئایین كە لەلای ئەوان دەبێت ئایین جیابكرێتەوە لە ژین، وە پێویستە بۆ سەرچاوە پاكوبێگەردەكەی ئایینی پیرۆزی ئیسلام بگەڕێینەوە، چونكە تەنها بیروباوەڕی ئیسلامە كە فێرماندەكات چۆن بژین و بۆچی بژین، مەبەستم بوو كە ئەم باسە بخەمەڕوو و سەرنجی نووسەران و بیرمەندانی بۆ كێشبكەم لەمڕۆدا.

ئەم لایەنە زۆر پێویستە گرنگیپێبدرێت و كاری بۆ بكرێت، وە فەرزە لەسەر هەموو تاكێكی موسوڵمان، وەك پێغەمبەرصلى الله عليه وسلم دەفەرموێت (من لم یهتم بأمر المسلمین فلیس منهم) واتە: هەركەسێك گرنگینەدات بە كاروباری موسوڵمانان ئەوا لەوان نییە)..

سەرچاوەی سێیەمی مێژوو: بریتییە لە گێڕانەوە، مێژووی ئوممەتی ئیسلامیی بەم شێوەیە تۆماركراوە واتە گێڕراوەتەوە، سەرەتا بەتاوتوێكردنی دەقی وتە گێڕراوەكە و حاڵی ئەو كەسەی كە گێڕاوێتییەوە لەڕووی راستگۆیی و ناسراویی ئەو كەسە بەمەش زانستێكی نوێ‌ هاتەكایەوە بەناوی (جەرح و تەعدیل) واتەك: برینداركردن و رێككردنەوە ئەم زانستەش زۆر بەڕوون و ئاشكرایی كاریپێكراوە لە نووسینەوەو گێڕانەوەی فەرموودەكانی پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) ، زۆربەی زۆری مێژوونووسان هەمان رێچكەیان گرتەبەر بۆ گێڕانەوەی مێژووی ئیسلامی لەوانەش (طبری، إبن كثیر، إبن الاثير، الذهبی، البغدادی، إبن عساكر).

بەهاتنی ئایینی پیرۆزی ئیسلام كۆتاییهات بە هەموو ئەو ئایین و بیروباوەڕانەی كە هەبوون.

١ـ سەرەتای مێژووی قودس لە ڕووی پیرۆزییەوە دەستپێدەكات، قورئانی پیرۆز باسی پیرۆزیی قودسی كردووە وەك دەفەرموێت [[سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ.. الإسرا‌ء:١] ئەمەش پێش دەركەوتنی مزگەوتی سێیەم كە مزگەوتی شاری مەدینەی منەوەرەیە، ئەو مزگەوتەی كە پاش كۆچی پیرۆزی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ مەدینە بنیاتینا، خوای گەورە قودس و دەوروبەری قودسیشی بە پیرۆز باسكردووەو لەوێوە پێغەمبەرمان (صلى الله عليه وسلم) بەرزكرایەوە بۆ ئاسمان.

دوای ئەوەی كە دورگەی عەرەبی ئارامیی تێدابەرقەرابوو هێزو دەسەڵاتی موسوڵمانان تێیدا بەربڵاوبوو كاروبارەكان رادەپەڕێنران بەشێوەیەكی سروشتی و فتوحاتی ئیسلامیی بەرەوپێشدەچوو، عومەری كوڕی خەتتاب كلیلی دەرگاكانی قودسی لە بەنی(صفر یونس) وەرگرت، كاتێك كە قودس گەمارۆدرابوو لەلایەن هێزی موسوڵمانانەوە

بەسەركردایەتیی ئەبو عوبەیدە (خوا لێیڕازیبێت) ساڵی ١٥ی كۆچی بەرامبەر بە ٦٣٦ زایینی.

شیانی باسە كە موسوڵمانان شانزە مانگ لەنوێژدا روویان لە قودس دەكرد تا ئەو كاتەی فەرمانكرا بەڕووكردنە كەعبە، لەوانەیە كەسێك بپرسێت یاخود رەخنەبگرێت بەوەی كە قودس پێش هاتنی ئایینی ئیسلامیش هەر پیرۆزو بەرزڕاگیراوە بەبەڵگەی ئەوەی كە خوای گەورە دەفەرموێت: ” ۆإِذْ قَال مُوسَی لِقَوْمِهِ “، سەبارەت بەم پرسیارە یاخود ئەم رەخنەیە ئێمەش دەڵێین راستە، بەڵام نەسخبۆتەوە ئەویش بە نەسخكردنەوەی هەموو ئایینەكانی پێشتر، یەهودییەكان و مەسیحییەكان داوایانلێكراوە كە بڕوا بە ئایینی ئیسلام بهێنن و واز لە ئایینە كۆنەكانیان بهێنن.

٢ـ مێژووی قودس:

دوای ئەوەی كە عومەری كوڕی خەتتاب كلیلی دەرگاكانی قودسی وەرگرت پەیماننامە یاخود رێكەوتننامەیەكی بەست لەگەڵ یەهودییەكان و مەسیحییەكانی ئەو ناچەیەدا، پەیماننامەكە سەبارەت بەبارودۆخی ئاسایشی قودس و پارێزگاریكردنی پەرستگاكان بوو، هەروەها یەهودییەكانی رازیبوون كە لە دەرەوەی قودسدا نیشتەجێبن، لەبەرانبەر ئەوەشدا جزیەبدەن بە خیلافەتی ئیسلامی هەروەها مەسیحییەكان سەربەستانە ژیانی خۆیان بەسەرببەن بە پێی ئەو رێكەوتننامەیەی كە بە پەیمانی عومەر ناسرابوو، تا ئێستاش ئەو پەیماننامەیە لەلای زۆرێك لە (بەكاییەكان) ماوەتەوە.

لەو رۆژەوە قودس بوو بە موڵكی موسوڵمانان و هەموو یاساكانی ئیسلامیی تێدا پیادەكرا و خەڵكەكەیشی لەژێر سایەی دەسەڵاتی ئیسلامیدا ژیانیان بەسەردەبردو بوو بەبەشێك لە دارولئیسلام، بەرگریكردن لێی لەهەر كاتوساتێكدا پێویستیی سەرشانی موسڵمانانەو هەر دەستدرێژییەك بكرێتە سەر خاكەكەی یاخود دانیشتوانەكەی بەهەموو چین و توێژە جیاجیاكانییەوە پێویستیی سەرشانی سەرجەم موسوڵمانانە كە بچن بەهانایانەوە لە هەركوێیەكبن تا رۆژی دوایی.

٣ـ وتمان پێش دابەزینی ئایەتی: ” سُبْحَانَ الّذی أَسْرَی بِعَبْدِهِ…” الإسرا‌ء:١ وە پێش وەرگرتنی كلیلی دەرگاكانی قودس لەلایەن عومەری كوڕی خەتتابەوە (خوا لێی ڕازی بێت) كار بە هیچ بەڵگەنامەیەك ناكرێ، تەنانەت ئەگەر باسیش لەوە بكات كە شوێنی ئەو هەیكەلەیە كە یەهودییەكان باسی لێوەدەكەن یاخود شوێنی مەسیحییەكانە، چونكە كڵێسەی (قیامەتی) تێدایە، یاخود بەوەی كە ناودەبرێ‌ بە (گۆڕی پیرۆز) كڵێسەی نیوەی جیهان، ئەمانە هەموو مەنسوخن و هیچ حسابێكی بۆ ناكرێ‌، هیچیان بۆنییە تەنها ئەوە نەبێت كە ئیسلام پێیبەخشیون لەوەی كە بە سەربەستانە دەتوانن پەرستشی خۆیان ئەنجامبدەن و هەموو مافێكیان پارێزراوە، تا ئەوكاتەی پابەندی پەیماننامەكە دەبن، چونكە خوای گەورە خۆی خاوەنی پێدانی مافەكانەو هەرخۆیشی نەسخیاندەكاتەوە، بۆیە هەرچی فێڵ هەیە سەبارەت بەو شوێنە پێش دابەزینی ئەو ئایەتە هەمووی نەسخكردەوەو یاساكانی سەبارەت بە ئەهلی زیممە و یاساكانی جزیە و یاساكانی ئەو كەسانەی كە بەپەیمان دێنە خاكی ئیسلامەوە هەموو ئەمانە بە دەقی شەرعیی قەگعی دیاریكراون و لەلایەن كاربەدەستانی موسوڵمانانەوە كاریانپێكراوە لەگەڵ ئەوەی كە رێیداوە بە مەسیحییەكان پەرستشی خۆیان ئەنجامبدەن و هەموو مافێكیان پارێزراوبێت و وەكو موسوڵمانان سەیربكرێن لەڕووی ماف و ئەركەوەو ستەمیان لێنەكرێ و لەكاتی دووچارییان بە هەر ناخۆشییەك موسوڵمانان لە سەریان هەڵبدەنێ و پارێزگاریی لە پەرستگاكانیان بكەن.

٤ـ ماوەی پێش جەنگی خاچپەرستی:

سروشتی هەموو بەرنامەیەك ئەوەیە كە دەبێت مرۆڤەكان هەڵسن بە پیادەكردنی لە ژیاندا، مرۆڤەكانیش هەموو چونیەكنین لە پیادەكردنیدا زۆرجار دادپەروەرانە و زۆرجاریش لادەدەن لێی ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ بوونی بیرو هۆشیاری لە ناو خەڵكیدا، لەلایەك بوونی هۆشیاری و شارەزایی و لەخواترسان و دڵسۆزیی لای كاربەدەستان، هەردوولا پێكەوە خەڵك و كاربەدەستان دەبێت هۆشیاربن لەسەر بەرنامەی ژیان و چۆنێتیی پەیڕەوكردنی، بەم شێوەیە دەتوانین دادپەروەبین، ئەگەرنا هاوكێشەكە پێچەوانە دەبێت.

سەردەمانێك لە مێژووی ئیسلامی كۆمەڵگەی ئیسلامیی دوچاری چەندین كێشەو دووبەرەكی بووەوە لەناوخۆیدا كە بووە هۆی نائارامی و پاشان پەیڕەوكردنی ئیسلام، بەشێوەیەكی نائاسایی و دوور لە بنەماكانی ئیسلام.

٥ـ ماوەی جەنگی خاچپەرستی و هاتنی صەلاحەدین:

ئەو ماوەیە بەماوەیەكی ئاڵۆزو سەخت و دژوار دادەنرێت، چ لە رووی هۆی هەڵگیرسانی جەنگەكانەوە یاخود لە ڕووی ئەو دیاردانەوە كە سەریانهەڵدەدا لە كوشتن و تێكدان و كاولكاری لەلایەن دوژمنانی دڵڕەق و سەرسەختەوە، دوای بەرگرییەكی سەخت لەلایەن بەرگریكارانی قودسەوە كە چەند مانگێكی خایاند، دواجار خاچپەرستەكان چوونە ناوییەوە، هەرچی كاری ناشیاو هەبوو كردیان، هەرچی موسوڵمان هەبوو تێیدا كوشتیانن و ماڵەكانیان سوتاندو روخاندن، هەموو یەهودییەكانیان كۆكردەوەو خستیاننە كەنیسەیەكەوە و ئاگریان تێبەردان. پاشان صەلاحەدین هات و لەهەمان رێگەی (غودفری)یەوە چووە ناو قودسەوە، بەڵام شمشێری بەكارنەهێنا، زۆر بەجوانی یەهودییەكانی كردە دەرەوە بێئەوەی ئازاری هیچ كەسێك بدات لە ژن و مناڵ و پیرو پەككەوتە، تەنانەت ئەوانەشی كە نەیاندەتوانی بچنەدەرەوە یارمەتیدەدان و كارئاسانی بۆدەكردن لەچوونە دەرەوەیاندا، مێژوونووسانی مەسیحی و موسوڵمانان هەموو پێكەوە باسی دڕەندەیی هێرشی صەلیبییەكان دەكەن كە چ كارێكی نامرۆڤانەبووە لەمێژوودا، لەهەمان كاتدا باسی نەرمونیانی و دادپەروەریی صەلاحەددین دەكەن لەگەڵ دوژمنەكانیدا.

٦ـ ماوەی فەرمانڕەوایی عوسمانییەكان: لەو سەردەمەدا سوڵتان سەلیمی یەكەم ساڵی (١٥١٧ز) چووە قودس، لەوێشەوە چووە میصر و بەیعەتیپێدرا كە ببێتە خەلیفە.

عوسمانییەكان گرنگییەكی زۆریان دەدا بە فەلەستین و خزمەتگوزاریی زۆریان بۆ دابیندەكردن و شوێنەواری زۆربەی زۆری ئەو پیشەسازی و كارگانەی كە تێیدایەتی هیی سەردەمی دەسەڵاتدارێتیی عوسمانییەكانە، ئەمەش هەموو بەڵگەن لەسەرئەوەی كە عوسمانییەكان داگیركەر نەبوون، لە راستیدا عوسمانییەكان لە ماوەی چوار سەدەدا (١٥١٧- ١٩١٧ز) خزمەتێكی زۆر و بەرگرییەكی گەورەیان لەئیسلام و موسوڵمانان دەكرد، هەروەها سنووری وڵاتی موسوڵمانانیان فراوانكردو ئیسلامیان لە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپادا بڵاوكردەوە تەنانەت گەیشتنە سنووری وڵاتانی بەلقان، ئەو بەلقانەی كە ئێستا موسوڵمانانی بەدەستی مەسیحییەكان تێدا دەچەوسێنرێنەوەو رووداوەكانی بۆسنە و هێرسك و كۆسۆڤۆ شاهیدی ئەو راستییەن.

لە ساڵی (١٨٨٢ز)دا یاسایەك دەركرا بۆ قەدەغەكردنی كۆچی یەهودییەكان بۆ قودس و رێپێنەدانیان بە كڕینی زەویوزار، بەڵام ئەو یاسایە گۆڕانكاری بەسەرداهات بەهۆی داوای (ستراوس) كە وەزیری ئەمریكی بوو بۆ كاروباری كۆمسیۆن لە ئەستەمبوڵ، یاساكە لەپاش گۆڕینی رێیدەدا بەهەر یەهودییەك كە بتوانێت سێ‌ مانگ لە فەڵەستین بمێنێتەوە بە مەبەستی پەرستش، بەهەمان شێوە جارێكی تر یاساكە گۆڕا لە سێ‌ مانگەوە كرا بە یەك مانگ وە هەركەسێك لە یەك مانگ زیاتری پێبچوایە دەبوو بدۆزرایەتەوە و بكرایەتە دەرەوە، كاتێك جەنگی جیهانی یەكەم لە ساڵی ١٩١٤دا هەڵگیرسا عوسمانییەكان كەوتنە گرتن و راوەدوونانی صەهیۆنییەكان، جەمال پاشا بەسیفەتی ئەوەی كە سەرۆكی سوپای چوار بوو لە فەڵەستین فەرمانێكی دەركرد كە نابێت ئاڵای جولەكە بەرزبكرێتەوە لەو شوێنانەی كە دەكەونە ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەكانەوەو نەیهێشت هیچ لافیتەیەك بە زمانی عیبری بنوسرێ‌، هەرچی نوسراو و چاپەمەنی و پارەیەك كە تایبەت بوو بە صەهیۆنییەكانەوە دەستی بەسەرداگرت، هەرچی دامودەزگایەكیان هەبوو لە فەڵەستین هەمووی هەڵوەشاندەوە، حكومەت توركی لە ٢٥ی كانونی دووەمی ١٩١٥دا بەیاننامەیەكی دەركرد، لە بەیاننامەكەدا هاتبوو كە هەندێك لە صەهیۆنییەكان ژێربەژێر كاردەكەن و پیلاندەگێڕن بۆ دروستكردنی مەملەكەتێكی صەهیۆنی لە فەڵەستین.

لە هەڵوێستەكانی سوڵتان عەبدولحەمید

سوڵتان عەبدولحەمید دەڵێت “صەهیۆنییەكان تەنها زەویی كشتوكاڵییان بۆ ئەوە ناوێت كە بیكێڵنەوە، بەڵكو دەیانەوێت حكومەتێك دروستبكەن و نوێنەریان هەبێت لەدەرەوە، من زۆرباش دەزانم ئەوانە چییاندەوێت، من دژی ئەو خەیاڵەیانم، چونكە وا دەزانن من بواریان پێدەدەم، بابزانن كە هەر كەسێكی ئیمپراتۆریەتەكەمان چەندە رقی لە یەهودییە ئەگەر لەسەر ئەو نیازەبن من ئاگاداریاندەكەمەوە لەوەی كە پێویستە بیرۆكەی دروستكردنی دەوڵەت لە فەڵەستین لەبیروهۆشی خۆیان دەربهێنن و بەدووریبزانن، هەروەها من هەمیشە گەورەترین دوژمنیان دەبم ئەگەر وەها بیربكەنەوە”.

سوڵتان عەبدولحەمید (رەحمەتی خوای لێبێت) لەنامەیەكدا كە بۆ ئەبوشاماتی نووسیوە باسی هۆی لابردنی دەكات لەسەر تەختی دەسەڵات، دەڵێت: “دوای ئەم كێشەیە ئەم باسە گرنگە دەخەمەڕوو وەك ئەمانەتێك لەگەردنی مێژوو، من واز لە خیلافەتی ئیسلامیی ناهێنم تەنها لەبەر شتێك نەبێت ئەویش ئەوەیە كە دووچاری تەنگپێهەڵچنین و هەڕەشە بووم لەلایەن سەركردەكانی كۆمەڵەی یەكێتی كە بە (جون ترك) ناسراوە، ناچاربووم و زۆرملێكرا كە واز لە خیلافەتی ئیسلامیی بهێنم، یەكێتییەكان زۆریان لێدەكردم رازیبم بە دامەزراندنی نیشتمانێكی نەتەوەیی بۆ یەهودییەكان لەسەر خاكی فەڵەستینی پیرۆز، هەرچەندە ئەوان سوربن من رازینابم بەو داوایە”.

هرتزل دەڵێت: سوڵتان دیارییەكی زۆر بەنرخی بۆ ناردم و لەگەڵ دیارییەكەدا نامەیەكی بۆ ناردم كە وەڵامی داواكارییەكەم بوو، تێیدا هاتووەو دەڵێت: دكتۆر هرتزل ئاگاداركەن كە لەمڕۆ بەدواوە هیچ هەوڵێك نەدات بۆ ئەوكارە، من ئامادەنیم واز لە بستێكی ئەوشوێنە بهێنم بۆ ئەوان، چونكە ئەوە موڵكی من نییە، موڵكی ئوممەتەكەمە، خۆڵەكەیان بەخوێن ئاوداوە، یەهودییەكان ئەوەی دەیدەن بەمن لە بەرانبەر فەڵەستیندا با بۆ خۆیان هەڵیبگرن “.

٧ـ قودس و داگیركاری بەریتانی:

ئەو رۆژە هات كە بەناو ئازادیخوازانی عەرەب كاریان بۆ دەكرد بە پشتیوانیی بەریتانییەكان و هاوكارییان لەگەڵیاندا، بۆ ئەوەی رزگاریان بكەن لەبەناو ستەمی توركەكان، بێ‌ هیچ بەدواداچوون و بێ‌ هیچ پێشەكییەك، (لۆرد لەنبی) لەمێژووی ١١/١٢/١٩١٧ لە دەرگای خەلیلەوە بە پێ‌ چووە ناو قودسەوە، سەرۆكی شارەوانیی قودسی ئەوسا ناوی موسا كازم پاشا حوسەینی بوو، لۆرد لەنبیی بردە ناو خەلیل لەگەڵ كامل ئەفەندی حوسەینی موفتیی فەڵەستین كە برای حاجی ئەمین حوسەینی بوو، لەكاتی چوونی لۆرد لەنبی مێزێكیان بۆ ئامادەكردو بەپێوە وتارێكی پێشكەشكردو وتی “تەنها ئێستا زنجیرەی جەنگی خاچپەرستی كۆتاییپێهات”.

بەریتانیا پێش ئەو مێژووە پەیمانی بە یەهودییەكان دابوو كە فەڵەستین بدات بە یەهودییەكان ئەویش بە ناوی (پەیمانی بەلفۆر)، لە بەرواری ١٠ی حوزەیرانی ١٩١٦دا حسێنی كوڕی عەلی شۆڕشێكی راگەیاند دژ بە عوسمانییەكان، لۆرد لەنبی سەبارەت بەو شۆڕشە لە راپۆرتێكدا كە بەرزیكردەوە بۆ وەزارەتی جەنگ لە پاش كۆتایی هاتنی جەنگ دەڵێت “شۆڕشی عەرەب دژ بە توركەكان یارمەتیەكی زۆری هاوپەیمانیانیدا لە بەدەستهێنانی ئەنجامی یەكلاكەرەوە لەو جەنگەدا”. كاتێك رێككەوتننامەی (سایكس بیكۆ) بەسترا لە نێوان فەڕەنسا و بەریتانیادا ناوچەی بلادوڕافیدەین و شام لەنێوان هەردوو لایاندا دابەشكرا، فەڵەستین دابەشكرا و وەكو خۆی مایەوە، كاریان پێیهەبوو بۆ ئەوەی لەداهاتوودا بیكەن بە نیشتمانێك بۆ یەهودییەكان، بەریتانیا سەرپەرشتیی ئەو پڕۆژەیەی دەكردو بۆ ماوەی ٢٥ساڵ لەژێر ئینتیدابی خۆیدا مایەوە، بەسەرپەرشتیی كۆمەڵەی گەلان (عصبة الأمم) ، بۆئەوەی لەو ماوەیەدا بارودۆخی لەبار بڕەخسێنن بۆ ئەو پڕۆژەیە كە لە پەیمانی بەلفۆردا گفتییاندابوو بەیەهودییەكان بەدروستكردنی نیشتمانێك بۆیان، یەكەم مەندوبی سامی كە بۆیدانرا ناوی (هربت صموئیل) بوو كە یەهودییەكی رەگەزپەرست بوو، لە ساڵانی (١٩٢٠ -١٩٢٥).

بەریتانیا سەری مارەكە بوو، هەرچی كێشەو ناخۆشی هەیە لە جیهانی ئیسلامیدا ئەوان هۆكاری بوون، هەر ئەوان بوون جیهانی ئیسلامییان دابەشكرد بۆ زیاتر لە پەنجا پارچە، هەر ئەوانیش رێگربوون و بەربەستیان دروستدەكرد لەبەردەم گەڕاندنەوەی خیلافەتی ئیسلامیدا، هەر ئەوان هۆكاری مۆركردنی رێكەوتننامەی (روودس) بوون، هەر ئەوان پیلانی جەنگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٦٧یان گێڕاو كەناری خۆرئاوایان بەخشی بە ئیسرائیل.

بەریتانیا یاسایەكی دەركرد سەبارەت بە بەكرێدانی زەویوزاری ئیسلامیی بۆ ماوەی (٩٩) ساڵ، بە پێی ئەو یاسایە زۆربەی زۆری ئەو تەلارانەی كە ئێستا بەدەستی یەهودی و مەسیحییەكانەوەن لەسەر ئەو زەوییانە دروستكراون. بەریتانیا كارئاسانیی زۆری دەكرد بۆ كۆچكردنی یەهودییەكان بۆ فەڵەستین، هەروەها هاوكاریدەكردن لەكڕینی زەوی و خانوو ماڵ لە فەڵەستین. بەریتانیا كێشەی فەڵەستینی خستەبەردەمی نەتەوەیەكگرتووەكان، پاشان لەگەڵ ئەمریكا بڕیارێكیان دەركرد بە دابەشكردنی فەڵەستین لە ساڵی ١٩٤٧دا راگەیاندنی دروستبوونی دەوڵەتێك بۆ یەهودییەكان لەساڵی ١٩٤٨دا تاوەكو كێشەكەیان ببێتە كێشەیەكی نێودەوڵەتی و لە رێگەی دەوڵەتانەوە باس بكرێت.

بەریتانیا كاتێك كە كۆتایی بە جەنگ هات لە فەڵەستین چووە دەرەوەو هەرچی تفەنگ و تانكی هەبوو بۆ یەهودییەكانی بەجێهێشت، لەپاش چوونە دەرەوەیشی كارەكانی بەو كەسانە سپارد كە جێیمتمانەی خۆی بوون بۆ تەواوكردنی كارەكانی و بەرپاكردنی بەناو ئاشتی لەناوچەكەدا. بەڵام لەبەرئەوەی ئێستا ئەمریكا دەیەوێت بەریتانیا بكاتە دەرەوە لەو شوێنانەی كە جێدەستی هەیە تێیاندا بۆئەوەی خۆی جێگەی بەریتانیا بگرێتەوە لە داگیركردنیاندا، وە بۆئەوەی جیهانی ئیسلامیی (رۆژهەڵاتی ناوەڕاست) بكاتە ناوچەیەك كە سەر بە هێز و دەسەڵاتی خۆی بێت، ئاشكرایە كێشەی فەڵەستین لەو بازنەدایە، هەروەك چۆن دەیەوێت دەستبگرێت بەسەر بیرەنەوتەكاندا، بەهەمان شێوەش دەیەوێت بەهۆی كێشەی فەڵەستینەوە بنكەی سەربازیی لەجۆلان دابمەزرێنێت.

هەموو ئەو كێشانە زۆر بەخێرایی بەدواداچوونی بۆ دەكرێت و باسوخواسی لەسەرە تاوەكو موسڵمانان تێیدا ببنە سوتەمەنی.

كێشەی فەڵەستین ئێستا بووە بەكێشەیەكی سیاسی لەنێوان دوو لایەندا:

لایەنی یەكەم: موسوڵمانانن هەموو پێكەوە.

لایەنی دووەم: مەسیحییەكان لەگەڵ یەهودییەكانن یاخود یەهودییەكان لەگەڵ مەسیحییەكانن.

كەواتە كێشەكە كێشەی موسوڵمانانە، بەڵام موسوڵمانان دەوڵەتێكیان نییە نوێنەرایەتییان بكات، بەڵام یەهودییەكان بەهۆی ئەو پیلانانەوە كە ژێربە ژێر دەیانگێڕا بوونە خاوەنی دەوڵەتێكی بەهێز، لەبەرئەوە پێویستە لەسەر موسوڵمانان هەوڵبدەن بۆ دروستكردنی دەوڵەتێك كە پەیڕەویی شەریعەتی ئیسلام بكات و ئاڵای جیهاد بەرزبكاتەوەو فەڵەستین بگەڕێنێتەوە، ئەمەش نایەتەدی تەنها بەدەسەڵاتی دەوڵەتی خیلافەت نەبێت، وە پایتەختەكەشی قودس دەبێت هەروەك پێغەمبەر ((صلى الله عليه وسلم)) دەفەرموێت: “.ثم تأتی الخلافة الی القدس، ویكون ثم عقر دارها، ولن یخرج منها أحد بعد ذلك أبداً”. واتە: پاشان خیلافەت دەگەڕێتەوە بۆ قودس، قودسیش دەبێت بە پایتەخت، هیچ كەسیش پاشئەوە لێی ناچێتەدەرەوە.

خوای پەروەردگاریش دەفەرموێت:[ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا…النور:٥٥]