پێشەوا محمد عەبدە (1849-1905)

ئامادەكردنی :گۆران حكیم
پێشەوا محمد عەبدە (1849-1905)
پێشەوا محمد عەبدە، زاناێكی ئایینی و فەقیهێك و نوێكەرەویەێكی میسریە، یەكێكە لە بانگخوازەكانی شۆرش و چاكسازی لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامی، ناوی بەدەركەوت لە دوای بە یەك گەشتنی لەگەل (جمال الدین ئەفغانی ) بۆ دروستكردنی كۆمەڵەێكی هزری و نوێكاری لە هزری ئیسلامی لە كۆتایەكانی سەدەی 19 و سەرەتای سەدەی 20ی زاینی .
پێشەوا ناوی تەواوی( محمدی كوری عەبدەی كوری حسن خیر الله)یە لە سالی 1266 كۆچی بەارمبەر 1849 زاینی لە گوندی (محلە نسر) لە پارێزگای بحیر، لە باوكێكی توركمان و دایكێكی میسری لە دایك بووە، دەست بەخوێندن دەكات لە قوتابخانەی (تەنتا) تاكو تەمەنی سێزدە سالی خوێندنی لە مزگەوتی ئەحمەدی تەواو كردووە،لە سالی 1866 زاینی لە زانكۆی ئەزهەر بەسەركەوتویی خوێندن تەواو دەكات و بۆ درێژەدا بەخوێندن لە سالی 1877زایینی بروانامەی مامۆستایی بەدەست دەهێنێت، لە سالی 1879زاینی لە قوتابخانەی (دار العلوم) دەست دەكات بە وانە وەتونەوە وەكو مامۆستای مێژوو تاوەكو سالی 1882ز.
كاری سیاسی:-
بەشداری شۆرشی (ئەحمەدی عرابی) كردووە دژی ئینگلیزەكان ، لەدوای كۆتای پێهینانی شۆرش لەلایەن ئینگلیزەكانەوە دەست بەسەر دەكرێت و دووردەخرێتەوە بۆ پایتەختی وەڵاتی ولبنانی(بیروت) بۆ ماوەی سێ‌ ساڵ ،لە دوایدا سەردانی پاریس دەكات بە هۆی بانگهێشنامەی جەمالەدینی ئەفغانیەوە لە سالی 1884ز، لە پاریس رۆژنامەی (العروm الوeقی) دادەمەزرێنن، وە لە سالی 1885 لە پاریسەوە رادەكات بۆ بیروت ، لەهەمان ساڵدا كۆمەلەێكی نهێنی دروست دەكات بەهەمان ناوی رۆژنامەكەی.
كاریگەری رۆشنبیری:-
پێشەوا محمد عەبدە دەژمێردرێت بە یەكێك لە ئەستێرە هەرە درەوشاوەكانی نوێكاری لە فقهی ئیسلامی لە سەدەی نوێدا، یەكێك بووە لە بانگخوازەكانی چاكسازی و زانانی شۆرشی عەرەبی و ئیسلامی نوێ‌، هەولی داوە بە زانستەكەی و زاناییەكەی و نوێكاریەكانی بۆ رزگاركردنی عەقلی عەرەبی لەم گۆشەگیریی كەوا چەند سەدەێك بوو تووشی هات بوو،هەروەكو چۆن بەشداری كردووە لە هۆشیاركردنەوەی گەل بۆ ئامانجی رزگاری، وە چەندان سەركردەی شۆرش بەروونی كاریگەری پێشەوا محمد عەبدەیان لەسەر دیارە لەوانە( عبدالحمید بادیس، محمد رشید رەزا، عبدالرحمن كواكبی).
ژیانی لە دوای شۆرشی عەرەبی:-
لە سالی 1886 خەریك بوو بەكاری وانە وەتنەوە لە قوتابخانەی (سولتانی) لە بیروت هاوسەرگیری دووەمی ئەنجامدا لە دوای مردنی هاوسەری یەكەمی،لە ساڵی 1889ز پێشەوا محمد عەبدە گەرایەوە میسر بە لێخۆش بوونی لەلایەن فەرمانرەوەی ئەوكاتی میسر (ئەخدیوی توفیق) كە لە خێزانی عەلەویەكانی میسر بوون، ئەمەش بەهۆی یەكێكەلە قوتابیەكانی(سعد زغلول) زۆرلێكردنی (نازلی فازەل)كە یەكێك و لە خێزانی عەلەویەكان لە(لورد كرومر كی) كە لە پێشەوا خۆش بێت و فەرمانی لێخۆش بوونی دەرچوو بەم مەرجەی كەوا هیچی تر بەشداری كاری سیاسی نەكات، پێشەواش قبولی كرد.
ژیانی پێشەوا لە فەرمانرەوەیی و موفتی لە میسر:-
لە سالی 1889ز وەكو فەرمانرەوا دیاری كرا لە دادگای (بنها) لە پارێزگای (قلیوبیە) لە وەلاتی میسر، لەدوای گواستراوە بۆ دادگای (زقازیق) لە دوای بۆ دادگای (عابدین) لە دواتردا بەرزكراوە بۆ پاەی راوێژكاری دادگا لە سالی 1891ز.
لە3 مانگی 6 سالی 1899ز بە پلەی موفتی دیاری كرا ، لە دوایدا بوو بەیەكێك لە ئەندامانی دانشتن لە ديوانى ئەوقاف.
كۆچی دوایی:
لە كات ژمێر (5)ی ئێوارەی رۆژی 11 مانگی 7ی ساڵی 1905زاینی بەرامبەر 7ی جمادی یەكەمی سالی 1323 كۆچی، پێشەوا كۆچی دوایی كرد لە شاری ئەسكەندەریە،لە دوایی بەرەنگاربوونەوەێكی زۆر لەگەڵ نەخۆشی شێرپەنچە لە تەمەنی 56 سالیدا، لە شاری قاهیرەی پایتەختی میسر بەخاك سپێردرا.
گرینگترین بەرهەمەكانی:-

• رسالة التوحيد.
• تحقيق وشرح “البصائر القصيرية للسيوطي.
• تحقيق وشرح “دلائل الإعجاز” و”أسرار البلاغة” للجرجانى.
• الرد على هانوتو الفرنسي.
• الإسلام والنصرانية بين العلم والمدنية (رد به على إرنست رينان سنة 1902ز)
• تقرير إصلاح المحاكم الشرعية سنة 1899ز.
• شرحنهج البلاغة للإمام على بن ابى الطالب.
• العروة الوثقىمع معلمه جمال الدين افغاني.
• شرح مقاماتبديع الزمان الهمذانى

سەرچاوەكان

• الأعمال الكاملة، محمد عبده. ت. محمد عمارة بيروت 1972 المؤسسة العربية للدراسات والنشر ج(3) ص530.
• انظر الكتاب القيم: حقائق عن التصوف، عبد القادر عيسى، حلب 1970 مطبعة البلاغة ص585.
• تاريخ الاستاذ الإمام”, للسيد محمد رشيد رضا (1/16(

جمال الدین ئەفغانی مامۆستای پێشەوا محمد عەبدە.

لورد كرومر كی

نازلى فاضل

الخديوي توفيق

سعد زغلول