History Of Kurdistan مالپه‌رێكی تایبه‌ته به مێژووی كورد و جیهان
ئاماده‌كردنی: قاسم حمدامین – كۆیه
له كوردستاندا زۆر
شوینه‌واری كۆنمان هه‌یه كه خه‌لكانیكی كه‌م یا خود به په‌نجه‌كانی ده‌ست ده‌ژمیردریت كه لیكۆلینه‌وه‌و نووسینی له‌باره‌ی شوینه‌وارو كه‌لتوری
ژیاری كوردستان كردبیت بۆ ئه‌وه‌ی به نه‌وه‌كانی دوارۆژ ئه‌م ژیارو شوینه‌وارانه‌ی باوكو باپیرانمان دروستیان كردووه بمێنن و له‌ناو بیری خه‌لكی كورد بروینریت كه كوردیش وه‌ك گه‌لانی جیهان خاوه‌ن ژیارو شارستانیه‌كی كۆنی هه‌یه كه پیشینانمان بنیادیان ناوه بۆ ئه‌م مه‌به‌سته سه‌ردانی مامۆستای زانكۆ جمال فتحولا ته‌یب مان كردو مامۆستای زانكۆ پسپۆر له‌به‌شی مێژوو چه‌ند پرسیاریكمان ئاراسته‌ی به‌ریزیان كردله‌باره‌ی چونیه‌تی دروست بوونی قشله و قه‌لا له كوردستان به گشتی وقشله‌ی شاری كۆیه به تایبه وه‌جه‌نابیان له‌باره‌ی ووشه‌ی قه‌لا ووتی: قه‌لا چه‌ند مانایه‌كی هه‌یه له‌وانه به‌واتای خانووی بنكه‌ی چه‌ككداران له‌سه‌ر كێو وتایه‌كی تر به مانای مالی میر له‌سه‌ر كێو به‌لام قشله ووشه‌یه‌كی توركی یه له فه‌رمانی (قشلاغ) وه‌رگیراوه به مانای شوینی حه‌وانه‌وه‌ی سه‌ر بازان له وه‌رزی زستان كه به (ئیج قه‌لا) ناسراوه واته قه‌ڵاتی ناوه‌وه وه درووست كردنی قه‌لا له‌شوینیك پیویستی به بوونی چه‌ند مه‌رجیك هه‌یه له‌وانه ده‌بیت نزیك بیت له سه‌ر سه چاوه‌ی ئاو وه‌ده‌بیت بیناكه سه‌ر به خۆبیت وه‌شه‌رتیكی تر ده‌بیت له شوینیكی به‌رز دروست بكریت كه بتوانیت چاودیری ده‌ورو به‌ری خۆی بكات وه به ئاسانی به‌رگری له خۆی بكات وه چه‌ندین جۆری قه‌لا بونیان هه‌بووه له‌میژوو له‌وانه قه‌لای بازنه‌ی كه شیوازیكی په‌سندبووه چونكه له‌رووی تیچوونی دروست كردنی قه‌لاكه كه‌می تیده‌چیت وه له هه‌مان كاتدا به‌رگری لیكردنی كاریكی ئاسان وه له‌باره‌ی میژووی دروست كردنی قه‌لا یا قشله‌ی كۆیه مشت و مریكی زۆری له‌سه‌ره هه‌ندیك له میژوونوسان له‌و باوه‌ره‌دان كه‌ئه‌م قه‌لایه له‌سه‌رده‌می مه‌مالیك دروست كراوه وه هه‌ندیكی تر بۆ سالی 1810ی ده‌گه‌رینه‌وه كه له‌سه‌ر ده‌ستی محمد به‌گی رۆمی دروست كرابی وه بۆ چونیكی تر هه‌یه كه پیی وایه مه‌دحه‌ت باشا 1869-1872 دروستی كردبی ویرایی ئه‌م بۆ چونانه‌شهه‌ندیكی تر وای بۆ ده‌چن كه قۆچ باشا (عوسمان باشا) ئه‌م هه‌ر چۆنیك بیی ئه‌م قه‌لایه به مه‌به‌ستی به‌رگری كردن له ده‌سه‌لات و دابین كردنی ریگای كاروانه بازر گانیه‌كان و كاری سیخوری بنیاتنراوه وه‌شیوه‌ی ئه‌ندازه‌یی قشله‌ی كۆیه دریژی 100 مه‌تره‌و پانی 90 مه‌تره‌و ئه‌ستوری دیواره‌كانی له هه‌شتا سانتمه‌تر تا 120 سه‌نتمه‌تر ده‌بیت وه له به‌ردو قسل دروست كراوه چوار قولفی هه‌یه هه‌ریه‌كه به‌شیوه‌ی ئه‌ندازه‌یی جیا بنیات نراوه وه‌به‌شی ناوه‌وه‌ی قولفه‌كان بۆشاییان هه‌یه هه‌ریه‌كه شوینی سی تۆپی هه‌یه دیواره‌كانی به‌ریز سی كون سیكونی تیدایه پیی وزتراوه (مه‌ته‌ریز) وه‌وهه‌ر له‌وێوه لووله‌ی تفه‌نگه‌كانیان ده‌ر هیناوه‌و سیره‌یان گرتووه‌وه‌قشله‌ی كۆیه له‌رووی قه‌باره‌وه له هه‌موو قه‌لاكانی باشووری كوردستان گه‌وره‌تره رووی پیشه‌وه‌ی قه‌لاكه پیشنۆژه‌ن كردنه‌وه‌ی له قه‌لای سه‌رده‌می عوسمانی ده چوو كه زیاتر به مه‌به‌ستی به‌رگری كردن دروست كرابوو تابتوانن ریگر بن له‌ته‌شه‌نه‌كردنی شۆرشی میرنشیینه‌كانی ئه‌و كاته كه زیاتر میرنشینی سۆران و بابان بوون وه دوای ئه‌وه‌ی ده‌وله‌تی عوسمانی ده‌سه‌لاتی ناوه‌ندی له ده‌ست دائه‌م قه‌لایه له چوار ده‌وری ژماره‌یه‌ك مه‌ته‌ریز هه‌یه هه‌ندیكیان له‌شیوه‌ی سیگۆشه و وه هه‌ندیكیان له‌شیوه‌ی لاكیشه‌یو چوار گۆشه‌یه وه‌ژماره‌یان 750 مه‌ته‌ریز ده‌بیت وه قه‌لاكه له دووقات پیك هاتووه به‌شی خواره‌وه‌ی زیاتر بۆ وولاغو كۆگاكان و چه‌ك بووه لایه‌كه‌ی تری بۆ شوینی حه‌وانه‌وه‌ی سه‌ر بازوو ژوریكی بۆ زیندان بووه. كه چی قاتی سه‌ره‌وه‌ی زیاتر بۆ به‌ر پرسان و میوانه‌كان بوه وه دیواری قه‌لاكه زۆر ئه‌ستور بوه تۆپی ئه‌و كاته كاری تینه‌كردوه نه‌یتوانیوه درزی تیبكاو بیرو خینی له ناو قه‌لا كه دو جیگای تایبه‌تی هه‌بووه یه‌كیكیان بونی له غه‌میك یا كونیك له‌ناو قه‌لاكه لیدرابوو بۆ ده‌ره‌وه‌ی به دریژایی یه‌ككیلومه‌تر ئه‌مه‌ش به مه‌به‌ستی خۆ رزگار كردن بووه له كاتی گه‌مارۆدانی هیزی دوژمن بۆ ماوه‌یه‌كی دورو دریّژ. به‌گشتی قه‌لای كۆیه شیوه‌ی لاكیشه‌ی ناریكه دیواره‌كانی له چوار لا ده‌وره دراوون به یه‌كگگه‌یشتنی دیواره‌كان له هه‌ر چوار لاوه به بورجه‌كان قولفه‌كان به یه ك ده‌گه‌ن دیواری ده‌ره‌وه‌ی قه‌لا به‌به‌ردی گه‌وره‌و بچوك و گه‌چ دروست كراوه له لای رۆژهه‌لاتی قه‌لاكه له‌لای راستی ده‌روازه‌كه‌ی و له‌لای چه‌پی شه‌ش پالپشتی هه‌یه ئه‌مه‌ش بۆ راگرتن و به هیز كردنی دیواره‌كان دروست كراوه له سالی 1877 ده‌ر گای قه‌لای سارتكه‌یان هینا كاتنی خۆی میر محه‌مه‌دی گه‌وره دروستی كردبوو له قشله‌ی كۆیه یان خست سالی 1967 دوچاری تۆپبارانی تانكه‌كانی رژیمی عه‌بدوره‌حمان محمد عارف بوو به‌مه ده‌ر گای شكاو به‌شیك له دیواره‌كانی زیانی به‌ر كه‌وت له‌سالانی 1998 به‌شیكی قه‌لاكه نۆژه‌ن كراوه‌ته‌وه، وه له‌سالی 2001 به‌ته‌واوی جاریكی تر نۆژ كراوه‌ته‌وه ئیستا بوه‌ته بنكه‌ی ده‌زگای شوینه‌وارناسی ومۆزه‌خانه‌ی كۆیه ئه‌م ده‌زگایه به‌رده‌وام له هه‌ولی بیوچان دان بۆ كۆكردنه‌وه‌و پاراستنی ئه‌و پاشماوه دیرینانه‌ی میژووی كورد كه گرنگی زۆریان هه‌یه له ده‌ر خستنی بوونی كورد به دریژای میژوو له‌م ناوچه‌یه و به‌شداری كاریگه‌ریانه‌ی له بنیاتنانی شارستانی یه‌تی مرۆڤایه‌تی
شوینه‌واری كۆنمان هه‌یه كه خه‌لكانیكی كه‌م یا خود به په‌نجه‌كانی ده‌ست ده‌ژمیردریت كه لیكۆلینه‌وه‌و نووسینی له‌باره‌ی شوینه‌وارو كه‌لتوری
ژیاری كوردستان كردبیت بۆ ئه‌وه‌ی به نه‌وه‌كانی دوارۆژ ئه‌م ژیارو شوینه‌وارانه‌ی باوكو باپیرانمان دروستیان كردووه بمێنن و له‌ناو بیری خه‌لكی كورد بروینریت كه كوردیش وه‌ك گه‌لانی جیهان خاوه‌ن ژیارو شارستانیه‌كی كۆنی هه‌یه كه پیشینانمان بنیادیان ناوه بۆ ئه‌م مه‌به‌سته سه‌ردانی مامۆستای زانكۆ جمال فتحولا ته‌یب مان كردو مامۆستای زانكۆ پسپۆر له‌به‌شی مێژوو چه‌ند پرسیاریكمان ئاراسته‌ی به‌ریزیان كردله‌باره‌ی چونیه‌تی دروست بوونی قشله و قه‌لا له كوردستان به گشتی وقشله‌ی شاری كۆیه به تایبه وه‌جه‌نابیان له‌باره‌ی ووشه‌ی قه‌لا ووتی: قه‌لا چه‌ند مانایه‌كی هه‌یه له‌وانه به‌واتای خانووی بنكه‌ی چه‌ككداران له‌سه‌ر كێو وتایه‌كی تر به مانای مالی میر له‌سه‌ر كێو به‌لام قشله ووشه‌یه‌كی توركی یه له فه‌رمانی (قشلاغ) وه‌رگیراوه به مانای شوینی حه‌وانه‌وه‌ی سه‌ر بازان له وه‌رزی زستان كه به (ئیج قه‌لا) ناسراوه واته قه‌ڵاتی ناوه‌وه وه درووست كردنی قه‌لا له‌شوینیك پیویستی به بوونی چه‌ند مه‌رجیك هه‌یه له‌وانه ده‌بیت نزیك بیت له سه‌ر سه چاوه‌ی ئاو وه‌ده‌بیت بیناكه سه‌ر به خۆبیت وه‌شه‌رتیكی تر ده‌بیت له شوینیكی به‌رز دروست بكریت كه بتوانیت چاودیری ده‌ورو به‌ری خۆی بكات وه به ئاسانی به‌رگری له خۆی بكات وه چه‌ندین جۆری قه‌لا بونیان هه‌بووه له‌میژوو له‌وانه قه‌لای بازنه‌ی كه شیوازیكی په‌سندبووه چونكه له‌رووی تیچوونی دروست كردنی قه‌لاكه كه‌می تیده‌چیت وه له هه‌مان كاتدا به‌رگری لیكردنی كاریكی ئاسان وه له‌باره‌ی میژووی دروست كردنی قه‌لا یا قشله‌ی كۆیه مشت و مریكی زۆری له‌سه‌ره هه‌ندیك له میژوونوسان له‌و باوه‌ره‌دان كه‌ئه‌م قه‌لایه له‌سه‌رده‌می مه‌مالیك دروست كراوه وه هه‌ندیكی تر بۆ سالی 1810ی ده‌گه‌رینه‌وه كه له‌سه‌ر ده‌ستی محمد به‌گی رۆمی دروست كرابی وه بۆ چونیكی تر هه‌یه كه پیی وایه مه‌دحه‌ت باشا 1869-1872 دروستی كردبی ویرایی ئه‌م بۆ چونانه‌شهه‌ندیكی تر وای بۆ ده‌چن كه قۆچ باشا (عوسمان باشا) ئه‌م هه‌ر چۆنیك بیی ئه‌م قه‌لایه به مه‌به‌ستی به‌رگری كردن له ده‌سه‌لات و دابین كردنی ریگای كاروانه بازر گانیه‌كان و كاری سیخوری بنیاتنراوه وه‌شیوه‌ی ئه‌ندازه‌یی قشله‌ی كۆیه دریژی 100 مه‌تره‌و پانی 90 مه‌تره‌و ئه‌ستوری دیواره‌كانی له هه‌شتا سانتمه‌تر تا 120 سه‌نتمه‌تر ده‌بیت وه له به‌ردو قسل دروست كراوه چوار قولفی هه‌یه هه‌ریه‌كه به‌شیوه‌ی ئه‌ندازه‌یی جیا بنیات نراوه وه‌به‌شی ناوه‌وه‌ی قولفه‌كان بۆشاییان هه‌یه هه‌ریه‌كه شوینی سی تۆپی هه‌یه دیواره‌كانی به‌ریز سی كون سیكونی تیدایه پیی وزتراوه (مه‌ته‌ریز) وه‌وهه‌ر له‌وێوه لووله‌ی تفه‌نگه‌كانیان ده‌ر هیناوه‌و سیره‌یان گرتووه‌وه‌قشله‌ی كۆیه له‌رووی قه‌باره‌وه له هه‌موو قه‌لاكانی باشووری كوردستان گه‌وره‌تره رووی پیشه‌وه‌ی قه‌لاكه پیشنۆژه‌ن كردنه‌وه‌ی له قه‌لای سه‌رده‌می عوسمانی ده چوو كه زیاتر به مه‌به‌ستی به‌رگری كردن دروست كرابوو تابتوانن ریگر بن له‌ته‌شه‌نه‌كردنی شۆرشی میرنشیینه‌كانی ئه‌و كاته كه زیاتر میرنشینی سۆران و بابان بوون وه دوای ئه‌وه‌ی ده‌وله‌تی عوسمانی ده‌سه‌لاتی ناوه‌ندی له ده‌ست دائه‌م قه‌لایه له چوار ده‌وری ژماره‌یه‌ك مه‌ته‌ریز هه‌یه هه‌ندیكیان له‌شیوه‌ی سیگۆشه و وه هه‌ندیكیان له‌شیوه‌ی لاكیشه‌یو چوار گۆشه‌یه وه‌ژماره‌یان 750 مه‌ته‌ریز ده‌بیت وه قه‌لاكه له دووقات پیك هاتووه به‌شی خواره‌وه‌ی زیاتر بۆ وولاغو كۆگاكان و چه‌ك بووه لایه‌كه‌ی تری بۆ شوینی حه‌وانه‌وه‌ی سه‌ر بازوو ژوریكی بۆ زیندان بووه. كه چی قاتی سه‌ره‌وه‌ی زیاتر بۆ به‌ر پرسان و میوانه‌كان بوه وه دیواری قه‌لاكه زۆر ئه‌ستور بوه تۆپی ئه‌و كاته كاری تینه‌كردوه نه‌یتوانیوه درزی تیبكاو بیرو خینی له ناو قه‌لا كه دو جیگای تایبه‌تی هه‌بووه یه‌كیكیان بونی له غه‌میك یا كونیك له‌ناو قه‌لاكه لیدرابوو بۆ ده‌ره‌وه‌ی به دریژایی یه‌ككیلومه‌تر ئه‌مه‌ش به مه‌به‌ستی خۆ رزگار كردن بووه له كاتی گه‌مارۆدانی هیزی دوژمن بۆ ماوه‌یه‌كی دورو دریّژ. به‌گشتی قه‌لای كۆیه شیوه‌ی لاكیشه‌ی ناریكه دیواره‌كانی له چوار لا ده‌وره دراوون به یه‌كگگه‌یشتنی دیواره‌كان له هه‌ر چوار لاوه به بورجه‌كان قولفه‌كان به یه ك ده‌گه‌ن دیواری ده‌ره‌وه‌ی قه‌لا به‌به‌ردی گه‌وره‌و بچوك و گه‌چ دروست كراوه له لای رۆژهه‌لاتی قه‌لاكه له‌لای راستی ده‌روازه‌كه‌ی و له‌لای چه‌پی شه‌ش پالپشتی هه‌یه ئه‌مه‌ش بۆ راگرتن و به هیز كردنی دیواره‌كان دروست كراوه له سالی 1877 ده‌ر گای قه‌لای سارتكه‌یان هینا كاتنی خۆی میر محه‌مه‌دی گه‌وره دروستی كردبوو له قشله‌ی كۆیه یان خست سالی 1967 دوچاری تۆپبارانی تانكه‌كانی رژیمی عه‌بدوره‌حمان محمد عارف بوو به‌مه ده‌ر گای شكاو به‌شیك له دیواره‌كانی زیانی به‌ر كه‌وت له‌سالانی 1998 به‌شیكی قه‌لاكه نۆژه‌ن كراوه‌ته‌وه، وه له‌سالی 2001 به‌ته‌واوی جاریكی تر نۆژ كراوه‌ته‌وه ئیستا بوه‌ته بنكه‌ی ده‌زگای شوینه‌وارناسی ومۆزه‌خانه‌ی كۆیه ئه‌م ده‌زگایه به‌رده‌وام له هه‌ولی بیوچان دان بۆ كۆكردنه‌وه‌و پاراستنی ئه‌و پاشماوه دیرینانه‌ی میژووی كورد كه گرنگی زۆریان هه‌یه له ده‌ر خستنی بوونی كورد به دریژای میژوو له‌م ناوچه‌یه و به‌شداری كاریگه‌ریانه‌ی له بنیاتنانی شارستانی یه‌تی مرۆڤایه‌تی
