هاوکۆیی جوله‌که‌کانی نیوه‌دوڕگه‌ی عه‌ره‌ب و موسوڵمانان له‌ نه‌ریتی خێڵه‌کی دا

پێشڕەو ئیسماعیل عارف

دانیشتوانی باکور و ناوه‌ندی نیوه‌دوڕگه‌ی عه‌ره‌بی له‌ سه‌ده‌ی حه‌وته‌می زاینی دا له‌ جوله‌که‌ و کریستیانی یه‌ك خواپه‌رست (مۆنۆتیست) و چه‌ندخوایی په‌رسته‌کان (پۆڵیتیست) پێك هاتبو. جوله‌که‌ و عه‌ره‌به‌ کریستیانه‌ یه‌ك خواپه‌رسته‌کان  له‌پاڵ عه‌ره‌به‌ چه‌ندخوایی په‌رسته‌کان دا  به‌ ئاشتیانه‌ لەپاڵ یەکدا ده‌ژیان. په‌یوه‌ندی دایشتوانی نیوه‌دوڕگه‌ی عه‌ره‌بی له‌سه‌ر بنه‌مای ئاینه‌کان دیاری نه‌کرابو به‌ڵکو وابه‌سته‌یی و په‌یوه‌ندیان به‌یه‌کتریه‌وه‌ له‌سه‌ر بنچینه‌ی په‌یوه‌ندیه‌ خێڵه‌کیه‌کانه‌وه‌ بو. سیسته‌می خێڵه‌کی سیسته‌می ژیانی جوله‌که‌ وعه‌ره‌به‌کان بو. خێڵ و تیره‌کانیان له‌پاڵ یه‌کتری دا ده‌ژیان و وه‌کو سه‌رجه‌م خێڵه‌کانی تر مامه‌ڵه‌ی یه‌کتریان ده‌کرد و هاوپه‌یمانیان له‌گه‌ڵ یه‌کتری دا ده‌به‌ست. جوله‌که‌کان خۆیان له‌گه‌ڵ کولتور و نه‌ریتی کۆمه‌ڵگای عه‌ره‌بی دا گونجاند بو. له‌ هه‌ندێ بواردا به‌ته‌واوی تیایدا توابونه‌وه؛ به‌ عه‌ره‌بی ده‌دوان و زۆر له‌وانه‌ی قه‌سیده‌ی عه‌ره‌بیان داده‌نا جوله‌که‌ بون و خواردن و جلوبه‌رگ و ڕه‌وشتی کۆمه‌ڵایه‌تیان وه‌کو یه‌کتری یان زۆر له‌یه‌کتر چو بو. ئه‌م کاریگه‌ریه‌ش دولایه‌نه‌ بو. زۆر له‌ چیرۆکه‌کانی ناو کتێبه‌ پیرۆزه‌کانی ئاینی جوله‌که‌، که‌وتبووه‌ ناو چیرۆك و داستانه‌ فۆلکلۆریه‌کانی عه‌ره‌به‌وه‌. ته‌نها لایه‌نێك که‌ جوله‌که‌کانی له‌ عه‌ره‌به‌کان له‌ یه‌کتری جیا ده‌کرده‌وه‌ ئایینی یه‌ك خواییان بو.

– سه‌رهه‌ڵدانی ئیسلام و هه‌ڵوێست به‌رامبه‌ر جوله‌که‌کانی نیوه‌دورگه‌ی عه‌ره‌ب

سه‌باره‌ت به‌و سه‌رده‌مه‌ سه‌رچاوه‌ی زۆری جوله‌که‌ نیه‌ تاکو په‌نای ببرێته‌ به‌ر، بۆیه‌ زۆرجار په‌نا ده‌برێته‌ به‌ر سه‌رچاوه‌ ئیسلامیه‌کان. پێش سه‌رهه‌ڵدانی ئیسلام هه‌ندێ یه‌ك خواپه‌رست هه‌بون که‌ نه‌ جوله‌که‌ بون و نه‌ کریستیانی، ناسراوبون به‌ (حنیف). به‌ ڕای ڕۆژهه‌ڵات ناسی ئه‌ڵمانی تیلمان ناگلس په‌یامبه‌ری ئیسلام یه‌کێك نه‌بو له‌ حه‌نیفه‌کان، به‌ڵکو یه‌کێك بووە له‌ خزمه‌تکه‌رانی که‌عبه‌، که‌بته‌کانی تیادا ده‌په‌رسترا و یه‌کێك بوله‌ (برایانی حومس). برایانی حومس ئایینی قوڕه‌یشیه‌کان بو که‌ مه‌ککه‌ مه‌ڵبه‌نده‌که‌یان بو. گوایه‌ که‌عبه‌ پیرۆزترین په‌رستگای برایانی حومس بووه‌، که‌ جێگای ‘خوای’ پایه‌به‌رزی که‌عبه سیروسی گه‌وره‌ و سێ ‘خوا’ مێیینه‌که‌ منات، لات، عوزه‌، بووه‌. که‌ له‌ قورئاندا ناویان هاتووه‌. به‌ڵام ئه‌م ڕایه‌ له‌ لایه‌ن زۆربه‌ی زانا ئیسلامیه‌کانه‌وه‌ ده‌خرێته‌ دواوه‌ و پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ ده‌ سه‌لمێنن. له‌و باوه‌ڕه‌دان که‌ په‌یامبه‌ری ئیسلام هه‌رگیز سه‌ری بۆ بته‌کانی که‌عبه‌ دانه‌نه‌واندووه‌. زانایانی ئیسلام له‌سه‌ر بنچینه‌ی حه‌دیسه‌کان ئه‌م بۆچونه‌‌ ده‌گێڕنه‌وه‌ بۆ ‌وه‌حی شه‌یتانی که‌ خراوه‌ته‌ سه‌ر زمانی پێغه‌مبه‌ر، که‌ به‌ بێ ویستی خۆی باسی گه‌وره‌یی و پیرۆزی ‘خواکانی’ که‌عبه‌ ده‌کات. به‌ڵام به‌ ڕای ڕۆژهه‌ڵاتناسان ئه‌مه‌ هه‌وڵێکی په‌یامبه‌ر بووه‌ بۆ ڕاکێشانی سۆزی سه‌رانی خێڵه‌ گرنگه‌ بت په‌رسته‌کان به‌لای خۆی دا. به‌ ڕای زانایانی ئیسلام ئه‌م ڕوداوه‌ ڕاسته‌، به‌ڵام ئایاتی شه‌یتانی بون و پاشان نه‌سخ کراوه‌ته‌وه‌. ڕۆژهه‌ڵات ناسان له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌‌ لێك دانه‌وه‌ بۆ په‌یوه‌ندیه‌کانی په‌یامبه‌ر له‌گه‌ڵ جوله‌که‌کان دا ده‌که‌ن که‌ بۆ ڕاکێشانی سۆزیان به‌لای خۆی دا له‌ گه‌وره‌یی ئایینه‌که‌یان و په‌یامبه‌رانیان دواوه‌. سوره‌ته‌ قورئانیه‌کان که‌ له‌ مه‌ککه‌ دابه‌زیون سوره‌تی زۆر نه‌رم و پڕ له‌ خۆشه‌ویستی و تۆڵێڕانت بون به‌رامبه‌ر به‌ ئایینه‌کانی تر. پاش ئه‌وه‌ی که‌ لایه‌نگرانی په‌یامبه‌ر ناچار ده‌بن که‌ مه‌که‌ به‌جێ بهێڵن و کۆچ بکه‌ن بۆ یه‌سریب که‌ پاشان ناونرا  مه‌دینه‌ی مونه‌وه‌ره، ئه‌وسا موسوڵمانه‌کان له‌ مه‌دینه‌ بۆ یه‌که‌م جار ڕاسته‌و خۆ که‌وتنه‌ نزیك خێڵ و تیره‌کانی جوله‌که‌کانه‌وه‌ و په‌یوه‌ندی و مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵیان دا ده‌ستی پێکرد. ئیبن ئیسحاق (704-767) سه‌ده‌یه‌ك دوای کۆچی دوایی په‌یامبه‌ر سەرگوزشتەی ژیانی په‌یامبه‌ر ده‌نوسێته‌وه‌ و نوسینه‌که‌ی وه‌کو سه‌رچاوه‌یه‌کی باوه‌ڕپێکراو تێیده‌ڕواندرێ. وا ده‌رده‌خات که‌ له‌سه‌ره‌تا دا هه‌ڵوێستی په‌یامبه‌ر به‌رامبه‌ر به‌ جوله‌که‌کانی ده‌وروبه‌ری مه‌دینه‌ ئەرێنی بووه. هیوای ئه‌وه‌ی لێ کردون که‌ سۆزیان به‌لای خۆی دا ڕابکێشێت و بیانهێنێته‌ سه‌ر ئایینی ئیسلام. جوله‌که‌کان باش  چه‌کدار بون وله‌ ڕوی باری داراییه‌وه‌ زۆر به‌هێز بون وله‌و سه‌رده‌مه‌دا ده‌کرا ببنه‌ پشتیوانێکی گرنگ بۆ ئیسلام.

وشه‌ی یه‌هود ته‌نها له‌ سوره‌ته‌ مه‌دینیه‌کان دا هاتووه‌. پێش کۆچ کردن و له‌ سه‌ره‌تای دابه‌زینی په‌یام بۆ په‌یامبه‌ر له‌ مه‌ککه‌ و له‌ سوره‌ته‌ مه‌ککیه‌کان دا هیچ باسێك له‌ یه‌هود و یەهودی نییه‌. له‌و سه‌رده‌مه‌دا په‌یامبه‌ر و لایه‌نگرانی هێشتا هیچ په‌یوه‌ندیه‌کیان به‌ کۆمه‌ڵگای جوله‌که‌وه‌ نه‌بو. به‌ ڵام سه‌باره‌ت به‌ کریستیانیه‌کان به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ له‌ سوره‌ته‌ مه‌ککیه‌کان دا ناویان دێت.

پاشان له‌ سوره‌ته‌کانی مه‌دینه‌دا پایه‌یه‌کی به‌رز به‌ موسای په‌یامبه‌ری جوله‌که‌کان ده‌درێت و 138 جار ناوی له‌ قورئان دا دێت. به‌ تێڕوانینی ئیسلام جوله‌که‌که‌کانیش وه‌کو موسوڵمانان باوه‌ڕیان به‌ یه‌ك خوا هه‌یه، له‌سه‌ر بنه‌مای په‌یامی خوا بۆ موسا ، بۆیه‌ پایه‌ی (اهل الکتاب)یان هه‌یه‌‌.

سه‌رباری به‌خشینی پایه‌ی تایبه‌تی به‌ جوله‌که‌کان و په‌یامبه‌ره‌که‌یان له‌ لایه‌ن قورئان و په‌یامبه‌ر و موسوڵمانانه‌وه‌، جوله‌که‌کانی مه‌دینه‌ و ده‌وروبه‌ری، محه‌مه‌دیان وه‌کو په‌یامبه‌ر و ئیسلامیان وه‌کو ئاینێکی نوێ له‌ بری ئاینه‌که‌ی خۆیان و قورئانیان وه‌کو کتێبێکی پیرۆزی ئاسمانی په‌سه‌ند نه‌ده‌کرد.

ئه‌مه‌ش سێ هۆکاری گرنگی له‌ پشته‌وه‌ بو. یه‌که‌م سیاسی و دوهه‌م خێڵه‌کی ودواهۆکار په‌یوه‌ست به‌ هاوسه‌نگی هێزه‌کانه‌وه‌ بو. ئه‌گه‌ر جوله‌که‌کان ئیسلامیان په‌سه‌ند بکردایه‌ ئه‌وسا ته‌واوی هاوپه‌یمانیه‌ خێڵه‌کیه‌کانیان له‌گه‌ڵ خێڵه‌ عه‌ره‌به‌کان دا که‌ دژ به‌ ئیسلام بون له‌یه‌ك هه‌ڵده‌وه‌شاییه‌وه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئیسلام به‌و ئاراسته‌یه‌دا ده‌ڕۆیشت که‌ کۆمه‌ڵگای نیوه‌دوڕگه‌ی عه‌ره‌بی جه‌مسه‌رگیر بکات بۆ موسوڵمان و ناموسوڵمان. هۆکاری دوهه‌م یه‌ك خواپه‌رستی بو، به‌ هۆی یه‌ك خواپه‌رستیه‌وه‌ جوله‌که‌کان پایه‌یه‌کی تایبه‌تی و جیاکراوه‌یان له‌ نێو ئاینه‌کانی تردا هه‌بو. بۆیه‌ کاتێك که‌ ئیسلام به‌ هه‌مان شێوه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای یه‌ك خواپه‌رستی بڵاوده‌کرایه‌وه‌، ئه‌مه‌ جۆره‌ مه‌ترسیه‌کی بۆ پایه‌ی تایبه‌تی جوله‌که‌کان و ئایینه‌که‌یان دروست کردبو. له‌لایه‌کی تره‌وه‌ ئایینی جوله‌که‌ ئاینێکی ته‌بشیری نیه‌ بۆیه‌ ئاینه‌که‌یان له‌پاڵ بتپه‌رستی دا په‌سه‌ند ده‌کرا و ڕێزی لێ ده‌گیردرا و دژایه‌تی نه‌ده‌کرا. چونکه‌ مه‌ترسی بۆسه‌ر ئاینی بت په‌رستی نه‌بو، به‌ڵام به‌ بونه‌ ئیسلامیان ده‌که‌وتنه‌ مه‌ترسیه‌وه‌ و وه‌کو مه‌ترسی بۆ سه‌ر ئاینی بت په‌رستی سه‌یر ده‌کران. هۆکاری سێهه‌م ‌ئه‌وه‌بو که‌ ئیسلام کولتور و نه‌ریتێکی نوێی تایبه‌ت به‌ ئیسلامه‌وه‌ هێنایه‌ کایه‌وه‌ و ئه‌وه‌ش کۆمه‌ڵگای جوله‌که‌ی ڕوبه‌ڕوی ته‌واوی نه‌ریته‌کانی ناموسوڵمانان ده‌کرده‌وه، له‌ لایه‌کی تره‌وه‌ به‌ سه‌رکه‌وتنی ئیسلام جوله‌که‌کان وه‌کو کۆمه‌ڵگایه‌کی تایبه‌ت گۆشه‌گیر ده‌کران یان له‌ ناو کۆمه‌ڵگای ئیسلام دا ده‌توانه‌وه‌.

له‌ سه‌ره‌تادا بۆ ڕاکێشانی سۆزی جوله‌که‌کان په‌یامبه‌ری ئیسلام چه‌ندین مه‌سه‌له‌ی هاوبه‌شی له‌گه‌ڵیان دا ده‌هێنایه‌ پێشه‌وه‌ و په‌یڕه‌وی ده‌کرد؛ له‌ نمونه‌ی ئه‌و شتانه‌، له‌ کاتی نوێژ کردن دا ده‌بوایه‌ موسوڵمانان ڕو بکه‌نه‌ یه‌روشه‌لیم، ڕێز لێنان له‌ مانگی عاشورا (ئه‌و مانگه‌ پیرۆزه‌ی که‌ جه‌نگ و تاڵانی کردن قه‌ده‌غه‌ بون و قوربانی تیادا ده‌درا) که‌ له‌سه‌ر بنەمای (ڕۆژی ئاشتبونه‌وه‌) ی جوله‌که‌کان بنیات نرابو. هه‌روه‌ها خه‌ته‌نه‌کردن کرا به‌ سونه‌ت وەك ئەوەی لای جولەکەکان سونەتە، خواردنی گۆشتی به‌راز وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ ئایینی جوله‌که‌دا حه‌رامه‌ حه‌رام کرا. له‌ هه‌مو ئه‌وانه‌ گرنگتر به‌ شێکی زۆر له‌ قورئان دا له‌ هه‌مان ئه‌و چیرۆکانه‌ پێك هاتبو که‌ له‌ ته‌ورات دا هه‌بون. زیاتر ئه‌و چیرۆکانه‌ی که‌ سه‌باره‌ت به‌ ژیانی په‌یامبه‌رانن.‌ پاشان له‌ لایه‌ن زانایانی ئیسلامه‌وه‌ ئه‌و به‌شانه‌ی ناو قورئان به‌ (ئیسرائیلیات) ناسران. پاش ئه‌وه‌ی په‌یامبه‌ر و موسوڵمانه‌کان له‌گه‌ڵ جوله‌که‌کان دا که‌وتنه‌ ناکۆکی و ململانێ، له‌ زۆربه‌ی ئه‌و مه‌سه‌لانه‌ له‌ لایه‌ن ئیسلامه‌وه‌ پاشه‌کشه‌ ده‌کرێت. قیبله‌ له‌ یه‌روشه‌لیمه‌وه‌ ده‌گۆڕدرێت بۆ مه‌ککه‌. عاشوراش ده‌گۆڕدرێ به‌ ڕه‌مه‌زان، موساش له‌ گه‌وره‌ترین په‌یامبه‌رانی خوای پێش په‌یامبه‌ری ئیسلام داده‌به‌زێنرێت بۆ پله‌یه‌کی نزم تر له‌ حه‌زره‌تی ئیبراهیم . پاش ئه‌وه‌ی موسوڵمانان و په‌یامبه‌ر دڵنیا ده‌بن له‌وه‌ی که‌ جوله‌که‌کان نایه‌نه‌ سه‌ر ئایینه‌که‌یان، ئیتر هه‌ڵوێستیان به‌ته‌واوی به‌رامبه‌ریان ده‌گۆڕدرێت. جوله‌که‌کانیش له‌ لایه‌ن خۆیانه‌وه‌ هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ هه‌مو ڕێگایه‌ك ده‌گرنه‌ به‌ر بۆ دژایه‌تی ئاینی ئیسلام و په‌یامبه‌ری ئیسلام. به‌تایبه‌تی هاوکاری هه‌مه‌ شێوه‌ له‌گه‌ڵ سه‌رانی مه‌ککه‌دا ده‌که‌ن دژی په‌یامبه‌ر و هانی ئه‌وه‌یان ده‌ده‌ن که‌ هێرش بکه‌نه‌ سه‌ر مه‌دیینه‌ی مه‌ڵبه‌ندی ئایین و ده‌سه‌ڵاتی موسوڵمانان. له‌م کاره‌شیان دا هه‌مان شێوازی خێڵه‌ عه‌ره‌به‌کانیان ده‌گرته‌ به‌ر، که‌ بریتی بو له‌ پلان دانان و جنێودان و سوکایه‌تی کردن به‌ په‌یامبه‌ر و ئاینه‌که‌ی له‌ ڕێگای شیعر وقه‌سیده‌وه‌ هه‌روه‌ها مه‌تح و سه‌نای خۆیان هاوپه‌یمانه‌کانیان. په‌یامبه‌ریش له‌ لایه‌ن خۆیه‌وه‌ له‌ پاش هه‌ر سه‌رکه‌وتنێکی دا به‌سه‌ر سه‌رانی مه‌ککه‌ و هاوپه‌یمانه‌کانیان، ده‌ستێکی کوشنده‌ی له‌ هۆزه‌ جوله‌که‌کانی مه‌دینه‌ ده‌وه‌شاند. یه‌که‌مین هۆزی جوله‌که‌ که‌ پاش شه‌ڕی(به‌در) دەرکران و بۆ سوریا کۆچیان کرد هۆزی (که‌ینوکا) بو. ئه‌م هۆزه‌ که‌سیان نه‌کوژرا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ موسوڵمانان دا له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ڕێکه‌وتن که‌ سه‌رجه‌م چه‌ك و که‌ره‌سته‌ی کار و پیشه‌یان و موڵك و ماڵیان به‌رامبه‌ر به‌ ژیانیان  بده‌ن به‌ موسوڵمانان. هۆزی (نه‌دیر)یش هه‌مان چاره‌نوسیان به‌سه‌ردا هات. ته‌واوی موڵك و زه‌ویه‌ کشتوکاڵیه‌کانیان له‌ نێوان کۆچکردووه‌کان دابه‌ش ده‌کرێت و به‌ هۆی ئه‌وه‌وه‌ ئیتر له‌و کاته‌وه‌ موهاجرین باریان به‌سه‌ر خه‌ڵکی مه‌دینه‌ی پشتیوانانی په‌یامبه‌ره‌وه‌ ئەلئەنسار سوك بۆوه‌ و له‌ ڕێگای به‌کار هێنانی زه‌وی و که‌ره‌سته‌ی کاری جوله‌که‌ ده‌رکراوه‌کانه‌وه و ئیتر کۆچکردووه‌کان ‌خۆیان بژێوی خۆیان به‌ده‌ست ده‌هێنا. به‌ڵام دوا هۆزی جوله‌که‌ که‌ ڕازی نه‌بون چه‌ك و موڵك و ماڵ و که‌ره‌سته‌کانی کار و ئاژه‌ڵیان بۆ موسوڵمانان به‌جێ بهێڵن به‌ ته‌واوی له‌ناو ده‌برێن. به‌ پێی گێڕانه‌وه‌ی نوسه‌رانی موسوڵمان ئه‌مان په‌یمانی بێلایه‌نیان که‌ له‌گه‌ڵ په‌یامبه‌ردا به‌ستبو ده‌شکێنن و له‌ پشتی سه‌ره‌وه‌ پلان گێڕی ده‌که‌ن و کارسازی دژی په‌یامبه‌ر و موسوڵمانان ده‌که‌ن. ئیبن ئیسحاق باسی ئه‌وه‌ ده‌کات که‌ چۆن هه‌شت یان نۆ سه‌د پیاوی بێ چه‌کی ئه‌و هۆزه‌ له‌ بازاڕی مه‌دینه‌دا سه‌رده‌بڕدرێن. هه‌روه‌ها ژن و منداڵه‌کانیشیان وه‌کو تاڵانی جه‌نگ له‌ نێوان موسوڵمانان دا دابه‌ش ده‌کرێن. ئه‌مه‌ش پاش ده‌ربڕینی ڕه‌زامه‌ندی په‌یامبه‌ر له‌سه‌ر بڕیاری داوه‌ر، که‌ یه‌کێك له‌ بریندارانی شه‌ڕی نێوان موسوڵمانه‌کان و جولەکەکان بو . له‌و تاڵانیانه‌ش ژنی سه‌رۆك هۆزەکە‌ و ژنی یه‌کێکی تر له‌ گه‌وره‌پیاوانی جولەکە پاش سه‌ربڕینی مێرده‌کانیان پەیامبەر له‌ خۆی ماره‌ ده‌کات.  موسوڵمانان تاکو ئه‌مڕۆ جوله‌که‌کان به‌ پلانگێڕ و له‌پشتی سه‌رەوه‌ تاوانبار ده‌که‌ن، که‌ پلانی کوشتنی په‌یامبه‌ریان ساز داوه. ئه‌م تاوانبار کردنانه‌ش له‌ سه‌رده‌می په‌یامبه‌ردا دور له‌ ڕاستی نین و ده‌گێڕنه‌وه‌ که‌ ته‌نانه‌ت په‌یامبه‌ر له‌لایه‌ن ژنه‌ جوله‌که‌یه‌که‌وه‌ ژه‌هر خوارد کراوه‌. به‌ڵام هادی عه‌له‌وی له‌ ژماره‌یه‌ك له‌و پلانانه‌ ده‌دوێت که‌ له‌لایه‌ن موسوڵمانانه‌وه‌ به‌رامبه‌ر جوله‌که‌کان و سه‌رانیان ئه‌نجام دراوه‌، به‌ تایبه‌تی ڕه‌شه‌کوژی سیاسی و پلان دانان بۆ کوشتنیان له‌ پشتی سه‌ره‌وه‌ و به‌ شێوازی فڕوفێڵ. ناسراوترین قوربانی ڕه‌شه‌کوژیه‌کانی موسوڵمانان که‌عبه‌ بن ئه‌سحاف، سه‌رۆك تیره‌ی تائی و سه‌لام بن ئه‌بو حوقه‌یق، سه‌رۆك تیره‌ی به‌نی نه‌زیر و ئه‌بو عفاك و بنت مه‌روان (کچی مه‌روان) که‌ سوکایه‌تی به‌ په‌یامبه‌ر کردووه‌. ڕه‌شه‌کوژی له‌پشتی سه‌ره‌وه‌ و پلاندانان و به‌ تاڵانی بردنی ماڵ و موڵك و ژن و منداڵ و …هتد. تایبه‌تمه‌ندی و سیفاتی تایبه‌ت به‌ جوله‌که‌کان یان موسوڵمانان نه‌بون. به‌ڵکو نه‌ریتێکی باوی ئه‌و خێڵانه‌ بون که‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا ده‌سه‌ڵاتدار بون له‌ نیوه‌ دوڕگه‌ی عه‌ره‌بی دا. تاوانبارکردنی موسوڵمانان بۆ جوله‌که‌ و سیفاته‌کانیان هه‌مان شت بون که‌ له‌ لایه‌ن خودی موسوڵمانانیشه‌وه‌ پیاده‌ ده‌کرا. جوله‌که‌کان و موسوڵمانان ئه‌م نه‌ریتانه‌یان به‌ هاوبه‌شی له‌ سیسته‌می کۆمه‌ڵگای خێڵه‌کی ئه‌و سه‌رده‌مه‌وه‌ بۆ مابۆوه‌.

چوار خه‌لیفه‌که‌ی په‌یامبه‌ر‌ و ئومەویەکان

سەدەی هەشتەم ، کاتێك کە ئیسلام و قورئان لە قۆناغی سەرەتاییاندا بون، موسوڵمانەکان پەنایان دەبردە بەر جولەکەکان بۆ لێکدانەوەی ماناکانی قورئان و تەفسیری قورئان. هەر بۆیە جولەکەکان پایەیەکی تایبەتیان لە کۆمەڵگای ئیسلامیدا هەبوو. ئەوان تەنها کۆمەڵگایەك بون کە ئایینی یەکخواییان (مۆنۆتیزم) هەبوو هەر بۆیە لەو بوارەدا خاوەندی کولتور و ئەدەبیاتی دەوڵەمەند بوون. لە سەرەتادا تەنها ئەوان دەیانتوانی لێکدانەوە بۆ قورئان بکەن و ڕونکردنەوەیان سەبارەت بە یەکخوایی لەناو ئیسلام دەدا و لە مانای (لا الە الا اللە) قوڵ دەبونەوە. ئایینناسە جولەکەکان بوبونە توێژێكی ناموسوڵمان لە کۆمەڵگای ئیسلام کە لێکدانەوەی قورئانیان کردبووە تایبەتمەندیەك بە خۆیانەوە. ئیبن ئیسحاق یەکێك بوولە کەسە دیارەکانی جولەکە کە ساڵانێکی دورودرێژ لێکدانەوەی بۆ قورئان دەکرد. تەواوی ئەو سەردەمانەش بە جولەکەیی مایەوە و تەنها لە ساڵانی نزیك بە کۆتایی ژیانی هاتە سەر ئایینی ئیسلام. زۆربەی کارەکانی ئیبن ئیسحاق ناڕەوا و بە مەبەست خراونەتە پاڵ کەسانی تر. ئەوەش بۆ شاردنەوەی ئەو ڕاستیەی کە جولەکەکان لە لێکدانەوەی قورئان دا دەسپێشکەر و پێشڕەوی موسوڵمانان بون.

یەکەمین قۆناغی داگیرکاری لەشکری موسوڵمانان بە مۆرکی عەرەبیەوە بوو نەك ئیسلامی. لە ڕۆژهەڵاتی ناوەندا دەسەڵاتی بێزەنتیەکان و فارس و شارستانی ئەوان و شارستانی دێرین بونی هەبوو. پەلامار و داگیرکاریەکان بە مۆرکی کۆچەری و خێڵەکیانەوە ئەو شارستانیانەی لەناوبرد. لەبەرامبەر ئەوەدا نەیتوانی ڕاستەوخۆ شارستانیەکی تری لەجێگادا دابنێتەوە. ئەوەش بەمەبەست ئەنجام درا، چونکە  فەرماندە و سەرانی موسوڵمانان نەیاندەویست ئیسلام و بنەماکانی تێکەڵ بە شارستانیەکانی تر ببێت. پاش ئەوەی ژمارەیەکی زۆر لە جولەکەکان و کریستیانەکان هاتنە سەر ئایینی ئیسلام ئیتر نەدەکرا ئەو گۆشەگیریە و پاراستنەی ئیسلام لە کاریگەری شارستانیەکانی تر ڕێگری لێ بکرێت.

بڵاوبونەوە و گەشەی ئیسلام کاریگەری هەمەجۆرە و گەورەی بۆ سەر ژیان و ئایین و سیستەمی بەیەکەوە ژیانی جولەکەکان هەبو. جولەکەکان بە هۆی ئایینی ئیسلامەوە بە گشتی کەوتنە سنوری وڵاتێك و دەوڵەتێکەوە ولەو ڕێگایەشەوە پاش دابڕانێکی زۆر یەکخرانەوە. جولەکەکانی شام (سوریا، لوبنان،فەلەستین و ئوردن) و میسر لە لایەن موسوڵمانانەوە باشتر مامەڵە دەکران. مامەڵەی موسوڵمانان بە پێچەوانەی مامەڵەی خراپی بێزەنتیەکان و تەواوی کریستیانەکان لەسەردەمی دەسەڵاتیان دا جۆرە متمانەیەکی لە نێوان موسوڵمانان و جولەکەکان دروست کردبو. لە سەردەمی دەسەڵاتی موسوڵمانان لە وڵاتی شام کریستیانەکان لە لایەن فەرماندە و سەرانی موسوڵماناوە وەکو ئەهل کیتاب مامەڵەیان لەگەڵ دەکرا بەڵام لە لایەن کۆمەڵگای موسوڵمانانەوە بە پێچەوانەی مامەڵەی باشیان لەگەڵ جولەکەکان خراپ مامەڵەی کریستیانەکان دەکرا. کریستیانەکان وەکو لایەنگرانی بێزەنتیەکان و کۆڵۆنی پێنجەمی بێزەنتیەکان تێیان دەڕوانرا. هەر ئەو مامەڵە خراپەی موسوڵمانان بوو کە هۆکار بو بۆئەوەی کریستیانەکان ناچاربن بە لێشاو بێنە ناو ئایینی ئیسلامەوە. لە لایەکی ترەوە جولەکەکان تاقیکردنەوەیەکی دێرینیان هەبوو لە مامەڵەیان دا وەکو کەمایەتی بە پیجەوانەی کریستیانەکان کە چەندین سەدە لەو ناوچانەدا دەسەڵاتدار و زۆرینە بوون. هاوتەریب لەگەڵ مامەڵەی باشی موسوڵمانان بەرامبەر جولەکە بە شێوازی جیاواز گوشارێکی زۆر دەخرایە سەر ئەو جولەکانەی کە زمانی عەرەبیان نەدەزانی بۆ فێربون و دوان بەو زمانە و تواندنەوەیان لە کۆمەڵگای عەرەبی ئیسلامی دا.

جولەکەکان لە دەوڵەتی ئیسلامی دا تەنها لەسەدا یەکی دانشتوانیان پێك دەهێنا بەڵام لەسەدا نەوەدی جولەکەکان لەو دەوڵەتەدا کۆبوبونەوە. پێش هاتنی ئیسلام بۆ وڵاتی شام زۆر لە جولەکەکان بە هۆی مامەڵەی خراپی کریستیانەکان و دەسەڵاتدارانی بێزەنتی لە گوندەکان دەژیان و لەلایەن ئاغا و خانە ناوچەییەکانەوە دەپارێزران. کاتێك ئەو ناوچانە کەوتنە ژێر رکێفی دەوڵەتی ئیسلامی ئیتر لە لایەن خودی دەوڵەت و دەسەڵاتی ئیسلامیەوە دەپارێزران. هەر بۆیە لەگەڵ سەقامگیربونی دەوڵەتی ئیسلامی ئیتر بۆ جولەکەکان دەرگای شار و شارۆچکەکان واڵا بوو کە ئازادانە  هاتوچۆی بۆ بکەن یان تیایدا نیشتەجێ بن و پیشە و بازرگانی تیا ئەنجام بدەن. دەسەڵاتدارانی ئیسلام سیستەمی(زمە) یان پەیڕەو دەکرد بۆ مامەڵە لەگەڵ دانیشتوانی ناموسوڵمانی ناو سنوری دەوڵەتی ئیسلامی کە پێیان دەوترا ئەهلی زمە (اهل الذمة). جولەکەکانیش وەك ئەهلی کتێب سودمەند بون لە سیستەمی زمە. کە بریتی بوولە وەرگرتنی باجێکی تایبەت و زیاتر لێیان لە بەرامبەر پاراستنیان و ڕیگا پێدانیان بۆ پەیڕەوی ئایینەکەی خۆیان.

سەرباری کارکردن بە سیستەمی زمە، کۆمەڵگا و دەسەڵاتدارانی ئیسلام لە چاوەڕوانی و هەوڵی ئەوەدا بون کە ناموسوڵمانەکان بێنە سەر ئایینی ئیسلام . ئایینی ئیسلام هەمیشە بە دوا ئایین و بەرزترین ئایینە ئاسمانیەکان تێی دەڕوانرا. دێرینترین سیستەمی زمە دەگەڕیتەوە بۆ سەردەمی دوهەمین خەلیفەی ئیسلام عومەر کوڕی ئەبو خەتاب و بە (پەیمانی عومەر) ناسراوە. یەکەمین پرینسیپەکانی ئەو پەیمانە بریتی بو لەوەی کە کڵێسا و سیناگۆگەکان ڕێگا پێدراون بمێننەوە، بەڵام ڕێگا بەوە نادرێت کە کڵێساو سیناگۆگی نوێ بنیات بنرێن و ڕێگا پێدراو نیە کە کۆن و داڕماوەکان نوێژەن بکرێنەوە. ئەهلی زمە جگە لەوەی کە باجێکی تایبەت و زیاتریان دەدا، دەبوایە جۆرێکی تایبەتی جلوبەرگ بپۆشن بەو مەبەستەی لە موسوڵمانان جیابکرێنەوە، تەنانەت لە حەمامەکانیشدا دەبوایە ئەوە پەیڕەو بکەن. مافی ئەوەیان نەبوو چەکدار بن. مافی سوکایەتی پێکردن و ڕەخنەگرتنیان لە ئایینی ئیسلام نەبوو. بۆیان نەبو لەگەڵ ژنانی موسوڵماندا هاوسەرگیری بکەن.

عەباسیەکان

سەردەمی عەباسیەکان سەردەمی گەشەی کولتوری و ڕۆشنبیری دونیای ئیسلام بو. هەڵبژاردنی بەغدا وەکو پایتەختی عەباسیەکان لە سوودی جولەکەکان بوو کە ژمارەیەکی زۆریان لە بابل، نزیك بە بەغدا دەژیان. ئێکسیلارچ نازناوی ڕابەری دونیایی جولەکەکانی تاراوگە بوو لە بابل. ئێکسیلارچ لە بوارەکانی کاروباری دونیاییان دا ڕابەر و نوێنەر و دەمڕاستیان بو لە بەغدا و لە ناو دەوڵەتی ئیسلامدا. گاۆۆن ڕابەری ئایینیان بوو. لە هەمانکاتدا بە کرداری و لە ژیانی کۆمەڵگای جولەکەدا گائۆن پایە و ڕۆڵی گرنگتری هەبو لە ئێکسیلارچ . گاۆۆنیش لە لای خۆیەوە پەیوەندی ڕاستەوخۆی هەبوو بە خەلیفەی عەباسیەکانەوە لە بەغدا. ئەو پەیوەندیە ڕاستەوخۆیەش بنەمایەکی تایبەت و بەهێزی پێدابو لەناو کۆمەڵگای جولەکەکانی تەواوی دەوڵەتی ئیسلامی.

بە هۆی کاریگەری و وەرگرتنی کولتور و فەلسەفەی گریکی کە هێشتا لە سوریا مابۆوە، هەروەها وەرگرتن و چونە ژێر کاریگەری حیکمەی فارسی گۆڕانکاری و بەرەوپێشەوە چونی گەورە لە بواری لێکدانەوەی ئایینی ئیسلامی ڕویدا و سەرەتایەکی گرنگ بۆ بنیاتنانێك بۆ تیۆلۆژی ئیسلامی دانرا. ئەگەرچی لە قۆناغێکی سەرەتایی و زانستێکی سادەیا بوو . لە هەمانکاتا بریتی بو لە شێوازێکی ژیان و ئێتیك. فەلسەفەی بونی خوا و چارەنوسدیاری کە لە ژێرکاریگەری هێلێنیزم سەریهەڵدا و لایەنێکی گرنگی ئەو تیۆلۆژیە بوو. ئەم تێڕوانینە نوێیانە بە ڕۆڵی خۆیان کاریگەری گەورەیان کردە سەر سێ شەپۆلی فەلسەفی و تیۆلۆژی جولەکە.

شەپۆلی یەکەمیان شەپۆلی ئەقڵانی بیرئازاد بو کە کاریگەری گەورەی موعتەزیلەی ئیسلامی بەخۆوە بینی. ئەم شەپۆلە بیرمەندیە تێڕوانینی کلاسیکیان سەبارەت بە خوا و ئافەریدەکردن دەخستە دواوە و پرسیاری ڕەخنەگرانەیان لەو بوارەدا دەخستە ڕو. هیڤی بالچی هەوڵی دەدا گەورەیی خوا بخاتە ژێر پرسیارەوە و نکۆڵی لە بونی بکات. کتێبێکی پێکهاتو لە دووسەد پرسیاری سەبارەت بە تەورات نوسی. بالچی لایەنگرێکی زۆری لەخۆکۆکردەوە و کەوتە ناکۆکی لەگەڵ گاۆۆن.

شەپۆلی دوهەم، کاراییتەکان بون ئەمانە سەر بە دەستەی ئێکسیلارچ بون. ئەمان ناتەبا و بێباوەر بون بە جولەکە ئەرتۆدۆکسەکان. دەیانەویست بگەڕێنەوە بۆ سەرچاوە بنەڕەتیەکان، واتە بایبڵی جولەکەکان. دەیانەویست بە شێوازێکی پیتی پەیڕەوی بکەن و وەکو تەنها سەرچاوە بەکاریبهێنن بۆ هەلەخا ( هەلەخا هاوشیوەی شەریعەیە لە ئیسلامدا). ئەم شەپۆلە لەژێر کاریگەری پیتیەکانی ئیسلام  (الحرفیین) دروست بون. تاکو ئێستاش ئەو قوتابخانەیە لە بەشێك لە جیهانی ئیسلام دا باڵادەستن کە دەیانەوێت قورئان و حەدیسی پەیامبەری ئیسلام بە شێوازی پیتی لێکبدەنەوە و پیادەی بکەن کە بە پێچەوانەی ناوەرۆکیەکانن (الباطنیین).

شەپۆلی سێهەم، ڕابانیم بوو کە لەلایەن سادیە گاۆۆن بنیاتنرا. ئەمەش کاردانەوەیەك بو لەسەر دوو شەپۆلی ناوبراو. ڕابانیمەکان گەلێك بابەتی ئیسلامیان بردە ناو پەیڕەوەکانیانەوە. دەکرێت تێروانینەکانیان بە سیکۆلاستیك بەراوارد بکرێت (سکۆلاستیك، بریتی بو لە ئەو شەپۆلە بیریەی کە هەوڵی دەدا ئایینی کریستیانەکان و فەلسەفەی کۆنی گریکیەکان بەیەکەوە بگونجێنێت). ڕابانیمەکان خۆیان سەرقاڵی گریمان گەلێك دەکرد کە بونیان لە ژیان و واقیع و دەوروبەردا نەبوو. ئەم پەیرەوەش ئەنجامی کاریگەری ڕەوتی پێنوسیی ئیسلامی (القلم) سەریهەڵدا، کە بریتی بو لە دیالۆگی نێوان فەلسەفە و لاهوتی ئیسلامی کە بەهۆی کراوەیی عەباسیەکانەوە لە ئاستێکی قوڵ و فراواندا ئەنجام دەدرا.

کاریگەری ئیسلام لە بوارەکانی تیۆلۆگی، زمان و ڕێزمان و فەلسەفە و ئەدەبی جولەکەدا ڕەنگی دابۆوە. لە ئایینناسی جولەکە و تیۆلۆگیاندا مۆرکیکی کرداریانەی پێوە دیاربو. سادیە گاۆۆن چەندین مەسەلەی لە (تەناخ) ی جولەکەکان هەڵبژاراد و لێکدانەوەی بۆ کردن و ناوی لێنان (لێکدانەوەکان). (تەناخ ، کتێبی پیرۆزی جولەکەکانە کە کریستیانەکان پێی دەڵێن تەوراتی عیبری و دوای ھەندێ گۆڕانکاری و زیاکاری تیاکردن بە ناوی (پەیمانی کۆن) هێنراوەتە ناو ئینجیلەوە و لە سێ بەش پێکهاتووە: تۆرا،” فەرمانەکان”، نێڤیم” کتێبی پەیامبەران ،”کێتۆڤیم ”نوسراوەکان”. )

بەشێکی زۆر لە نوسینەکان بە پیتی جوـ عەرەبی دەنوسران واتە بە زمانی عەرەبی و پیتی عیبری. ئەو شێوازی نوسینەی کە جولەکەکانی وڵاتانی عەرەبی تا بەجێهێشتنی ئەو وڵاتانە بۆ ئیسرائیل بەکاریان دەهێنا. لە هەلەخا و لە بابەتەکانی پەیوەست بە حەڵاڵ و حەرام ووشەی ئیسلامی الفقە بەکاردەهێنرا بۆ دانانی یاساکانی ئایینی جولەکە.

لە ڕێزماندا بنەمای سیستەمی ڕەگی زمانی عەرەبی (الجذر) بەکاردەهێنرا ، تاکو ئێستاش لە ڕێزمانی عیبریدا ڕەگی (قتل) وەکو لاسایی و وەرگیراوەیەك لە (فعل) ی عەرەبیەوە بەکاردەهێنرێت.

لە ئەدەب و شیعری ئیسلامیدا کە تاکو سەردەمی گەشەی عەباسیەکان مۆرکێکی ئایینی پیوە بوو، گۆڕا بۆ ئەدەبێکی سیکولار. ئەم گۆرانکاریەش گوێزرایەوە ناو شیعر و ئەدەبی جولەکە. تەنانەت بابەتە شیعریەکانی جولەکە بووە هەمان بابەتی سەردەمی شاعیرە موسوڵمانەکان لەناویاندا شەراب و نێربازی کە یەکێك لە بابەتە باوەکانی شاعیرانی عەرەبی زوبانی ئەو سەردەمە بون.

سه‌رچاوه‌ کوردی و عه‌ره‌بیه‌کان

ـ فصول من تاريخ الإسلام السياسي ، هادی العلوی نیقوسیا،١٩٩٥

ـ علی ابراهیم حسن، التاریخ الاسلامی العام، القاهرة ، ٢٠٠٥

ـ مەریوان هەڵەبجەیی، سێکس و شه‌رع و ژن له‌ مێژووی ئیسلام دا، ٢٠٠٥

سه‌رچاوه‌ ئینگلیزی و ئه‌ڵمانی و هۆڵه‌ندیه‌کان

– David Biale (ed.), Cultures of the Jews, New York, 2002, 1196 p.

-Tilman Nagel, Geschichte der islamischen Theologie. Von Mohammed bis zur Gegenwart, München, 1994, 269 p.

– A. van der Heide, Jodendom, Kampen, 2006, 190 p.

– Emilio Platti, Christendom en islam, syllabus bij het vak christendom en islam, Leuven, 2004-2005, 157 p.

– Ibn Ishaak, Het leven van Mohammed, Amsterdam, 2000, 288 p.

– R. Detrez, ‘Het Osmaanse millet-systeem’, in: R. Detrez en J. Blommaert (eds.), Nationalisme. Kritische opstellen, Berchem, 1994, pp. 290-303