سيـاسةتى ناوةخؤى مـيـرةكانى ميرنشـيـنـى سامانى
نوسينى:كةنار زرار رشيد
بـــەشی یەكەم
تەوەرەی یـەكەم
أ_مــێـــژووی مـــیـــرنــــشــــیــــنـــــــی ســـــــامــــــانـــــــی 261_389ك
سامانیەكان خێزانێكی لە بنەرەتدا فارسن، كە رەگەكەیان درێژدەبێتەوە بۆ یەكێك لە گوندەكانی رۆژهەلاتی ئیسلامی بەناوی[سامان]، لەم كاتەدا ئەم خێزانە فەرمانرەوایی ئەم گوندەیان دەكرد، بەباپیریان دەگوترا[سامان خژاە] واتە گەورەی سامانەكان.(1)
[سامان خژاە] باپیرە گەورەی سامانییەكان بوو، لە سەردەمی[ هیشامی كوڕی عەبدولمەلیك] بووە ئیسلام، [مەئمون] نەوەكانی سامانی لە[ماوراو النهر] بە سەركاردانالە [سەمەرقەند/ فرغانە/شاش/ هیرات]،پاشان لە دوای[مەئمون] دەسەڵاتیان بەهێزكرد،پێشڕەویان بۆ بوخاراكرد، وەكردیان بە بنكەی حوكمرانی خۆیان.(2)
وەنوح لەسەر سەمەرقەند/ئەحمد لەسەر فرغانە/ یەحیا لەسەرشاش/ ألیاس لەهیران/ بوون.(4)
*******************************************************************
(1)_ د_أحسان ژ نون الپامری، الحیاە العلمیە زمن السامانیین، الگبعە أڵاول_بیروت ،سنە 2001،ص 10
(2)_د_یوسف الحش، عەباسییەكان_ مێژووی سەردەمی خەلافەت، وەرگێرانی: رووپاك كاخدر حەمەد، چاپ: چاپخانەی رۆژهەلات_ هەولێر،چاپی یەكەم، سالی 2010، لاپەرە 135
(3)_ د_محمد سهیل گقوش_ مێژووی دەوڵەتی عەباسی، وەرگێڕانی:نهاد جلال، چاپ: كتێنخانەی نارین، چاپی یەكەم، سالی 2009، لاپەرە257 _258
(4)_ د_ سوادی عبد محمد، دراسات فی تاریخ دویلات الشرق الاسلامی
[4]
كورەكانی[ئەسەد]لەدانانی سنورێك بۆ بۆبزوتنەوەكەی[ڕافعی كوری الپی كوری نەسری كوری سەیار]لەسەردەمی خەلیفە [مەئموون]دا ڕۆلێكی بەرچاویان بینی،وە مەئموونیش دەزگیرۆیی كردن لە شان و شكۆی بەرزیكردنەوە،وەك:والی لەسەر گرینگترین شارەكانی وڵاتی ئەودیوی ڕوباری داینان.(1)
سامانیەكان لەروانگەی ژیانی سیاسی یانەوە سوربوون لەسەر ئەوەی وابەستەی گوێڕایەڵی خەلیفەبن،وە خەلیفەش لەلایەن خۆیەوە سامانیەكانی بەوالی دڵسۆز دەزانی،بەڵام لەناو وڵاتی خۆیاندا سەربەخۆ و دەسەڵاتی تایبەتیان هەبوو،خەلافەت لە ژەسپاندنی دەسەڵاتی لە رۆژهەڵات دا پشتی بەسامانیەكان دەبەست.(2)
لە فتوحاتەكانیاندا جەختیان لەسەر توركستان لە ڕۆژهەڵاتی ڕووباری جیعۆن دەكردەوە،لەوڵاتە بت پەرستەكاندا ژیانی ئیسلامیان بڵاوكردەوە،لەسەر دەستی ئەوان ژمارەیەكی زۆر توركە بت پەرستەكان هاتنە ناو ئیسلام،بەمەش ڕەگەزێكی نوێیان هێنایە ناو جیهانی ئیسلامی كە دواتر لە داهاتوودا لەژیانی ئیسلامی دا ڕۆلێكی كارا دەبینن.(3)
*****************************************************
(1)د.محمد سهیل گقوش-مێژووی دەوڵەتی عەباسی-وەرگێرانی:نیهاد جەلال حبیب الله-چاپ:كتێبخانەی نارین-هەولێر-چاپی یەكەم-ساڵی 2009-لاپەرە:258
(2)د.محمد سهیل گقوش-پوختەی مێژووی ئیسلامی- وەرگێرانی:نیهاد جەلال حبیب الله-چاپ:دارالفكر-بیروت-لبنان-چاپی یەكەم-ساڵی 2009-لاپەرە:202
(3) محمد سهیل گقوش-مێژووی دەوڵەتی عەباسی-وەرگێرانی:نیهاد جەلال حبیب الله-چاپ:كتێبخانەی نارین-هەولێر-چاپی یەكەم-ساڵی 2009-لاپەرە:258
[5]ب/فـــەرمـــانــرەوایــی نــــەصـــــر بــــن أحـــمـــد ســـامـــانـــــــی
261ك_279ك /874ز_982.
حوكمرانی[نەسر بن أحمد سامانی] لەساڵی [261ك-279ك]بوو،پاش ئەوەی كەسەفارییەكان خۆراسانیان داگیر كرد،خەلیفە[المحتمد]حوكمرانی ماوراْ النهر دەداتەبە[نەسر بن أحمد]وە هێزی سەربازی نارد بۆ جیعۆن كە كاتێك سەفاریەكان گەیشتنە جیعۆن وە پێشكەوتوویانی كوشت وە گەرایەوەبۆ بوخارا،دوای گەرانەوەی نەسر براكەی بەناوی[ئیسماعیل]نارد بۆ بوخارا وە[ئیسماعیل]زۆر ڕێزی لە نەسری برای دەنا هەموو كاتێ خزمەتی دەكرد.(1)
[نەسری كوڕی أحمد]پشتی بەبراكەی [ئیسماعیل]بەست بۆ حوكمرانی ناوچەی بوخارا،كە خەڵكی بوخارا زۆر زوڵم و زۆرداری دیت وەك لە هەرێمەكانی تری خۆراسان،پاش ڕوخانی حوكمرانی[گاهریەكان]وە پاشان وتاری مزگەوت بەناوی [الامیر نەسر]خوێنرا،وەپاشان حوكمرانی [نەسر]خەڵكی بوخارا خۆش لە خۆی دی.(2)
بەووتەی تەبەری لەساڵی [261ك][نەسر كوری أحمد] وەك فەرمانرەوای ماوراْ النهر دەست نیشان كرا لەلایەن خەلیفەوە ئەو فەرمانەی پێدرا،پێشتر لەلایەن فەرمانرەوای خۆراسانەوە ئەم ئەركەی پێ سپێردرابوو.(3)
[نصر] حوكمرانی دوازێ وەرگرت لە مانگی رمچان سالی[261ك] .(4)
****************************************************************
ج-دروست بــوونــی نــاكــۆكــی لـە نـێـوان نـصـر و بـراكــەی ئیسماعیل
*************************************************************
حوكمرانی[نصر بن أحمد] زۆری نەخایەند بوو، ركابەری لەگەل براكەی[أیسماعیل] حاكمی بوخارا لە سالی[272ك_885ز] دروست بوو، بەڵام مێژوونووسەكان هۆی ئەو ركابەریان تەفسیرنەكردووە،بەڵام النرشغیی: نووسیوتی:
1_ئیسماعیل چووە سمرقەند بۆ لای براكەی نصر كە بەبێ ئیزنی ئەو چووە.
2_ لە وتارێكیتر دەڵی: (نصر) داوای(500هەزار) درهمی كردووە، لە خزمەتی (بخارا) بەڵام (ئیسماعیل) پارەیەی پێ بدات، بۆی بنێری تاسەرف كات بۆ جەنگەكانی، لەبەر ئەوە ركابەری نێوانیان وە بووە هۆی جەنگ.(1)
وە دواتر[أیسماعیل] لەگەل [رافیح بن هەرسمە] فەرمانرەوایی خۆراسان نامەی ئالۆگۆركرد، وە پەیمانیان بەست هاوكاری یەكتری بكەن، وە[أیسماعیل] لە نامەكانی خۆی[رافیحی] بە ئەمیرنادەبرد، بەڵام ئاژەوەچیەكان لە نێوان[نصرو ئیسماعیل] قسەیان بڵاوكردەوە، ئاژەوەیان لە نێوانیان نایەوە، بەم شێوەیە[نصر] لە سالی [272ك/886ز] هێرشی كردە سەر ئیسماعیل.(2)
د/كـــۆچـــــــــی دوایــــی نـــــەصـــــر بـــن أحـــمــــد ســـامـــانــــی
*************************************************************
لەم ساڵەدا[نەسری كوری أحمدی سامانی] مرد[ئیسماعیلی كوری أحمد] وەك جێگری نەسر لە ماوراْ النهر دەست نیشان كرا نەسر دینداروبیرمەندوشاعیر بوو.(1)
نەسر بن أحمد پێش مردنی تووشی نەخۆشی سیل بوو لەماڵی خۆی خانووەكی دروستكرد ناوی نابوو خانووی عیادەت،لەم خانووە نوێژی دەكرد و دوعای لێدەكرد.(2)
نەسر دوای چوار ساڵ پاش ئەو جەنگە لەساڵی 279ك كۆچی دوایی كرد.(3)
كاتێك نەسر كۆچی دوایی كرد ئیسماعیلی برای هاتە جێگای ئەوكات خەلیفە موعتەز دای پێی پاشان خۆراسانیشی پێدا.(4)
*****************************************************
بــــــــــــــەشــــــــــــــــــی یـــــــــــــەكــــــــــــــــــەم
****************************************************
تــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــەوەرەی دووەم
************************************************
أ_ فـــەرمــانــڕەوای ئـــیــســمــاعــیــل بــن أحــمـد بـــن ئـەســـەد ســـامــانــی
279ك_295ك/ 892ز_907ز
[ئیسماعیل] لە دوای [نصری] برای لە ساڵی [279ك] حوكمرانی وەرگرت، كە لەلایەن خەلیفە باوەری پێ كرا، وە مرسومی دەركرد كە لە ساڵی[279ك] بۆ فەرمانرەوایی خۆراسان وە بەرەزامەندی خلافەتی عباسی بۆ سامانیەكان و تائكیدكردنەوەی حوكمرانی لە هەرێمەكانی دەورووبەری رووبار، [ئیسماعیلی كوڕی أحمد] والی بوو لەسەر هەرێمی بخارا لەلایەن برای [نصركوڕی أحمد] فەرمانرەوایی دراپێ لە سالێ[261ك]، والنرشخیی دەڵی:وتار لە شاری بوخارا گۆرا بۆ ناوی [نصری كوڕی أحمد] ناوی یحقوب كوڕی لیپ لابردا.(1)
لەساڵی[260ك][نصربن أحمد] برای خۆی بەناوی[ئیسماعیل]دا لەسەر مال و موڵكی خۆی ئەمە كارەكانی ناوەخۆی باش بوو بۆ دەولەتی و رۆژەكانی ئەم میرنشینە.(2)
أبن ئەسیر دەڵێ: [أیسماعیلی كوڕی ئەحمد] نووسراوێكی بۆ[رافح بن هرپمه] نارد بۆ خۆراسان هەردوو لاپێك هاتن كە ببنە یاریدەدەری یەك لە بواری سیاسی و ئابووری، وە پێك هاتنی هەردوولا لەسەر بەرژەوەندی بوو، [ئیسماعیل]هەولی دا سود لەم پێك هاتنە وەربگرێت، لەلایەن سیاسەت و كارگیری دلیابێت، لە دەسەڵاتی لە بوخارا و دەوروبەری زێدا.(3)
ب_گــرفـتـی عـەمـرۆكـوری سـەفـار وزالـــبــونــــی ئــیـــسماعیل لە خۆراسان
****************************************************************
عەمرسەری رافیح كوری هەرسیمەی بۆ موعتەزید نارد،داوای لێكرد فەرمانرەوایی ماوارْ النهری پێ ببە،موعتەزید ئاڵای فەرمانرەوایی ماوارْ النهری بۆ رەوانەكرد.(1)
هەروەها خەلیفە زۆر هەولی دا بۆ دەست گیركردنی[عمر]، لەسالی[274ك] جەنگ دەستی پێكردل لەگەل صفارییەكان، بەڵام نەیتوانی[عمر] دەستگیر بكات رای كردبۆسجستان، سامانییەكان هەر لەو ترسەدابوون، صفاریەكان چاودێری یان دەكردن تا گەشەنەكەن لەسەرحسابی سامانییەكان، بەڵام ئەمە روویدا لە سالی[285ك] كە خوێندرا،[عمری كوڕی اللیپ] ببێتەفەرمانرەوایی شارەكە دوا زێ ی بلغ، وە لابردنی[ئیسماعیلی كوڕی أحمد] لەوانەیە ئەوە بووە هۆی رازی كردنی[عمری كوڕی اللیپ] وویستی دەست بەسەر مولكی سامانی دابگریت، عمر وای پێش بینی دەكرد كە سامانییەكان رۆژلەدوای رۆژ بەهێزدەبن بەڵام [ئیسماعیلی كوڕی أحمد] ئەو ئەمری لابردنەی زۆر بەهێمنی وەرگرت، لەبەر ئەوە دەیزانی كە خەلافەت دەیەوێت عمر لە ناوببات، بە شێوەیەكی جدی بەرێگای جەنگی بەرامبەریەك، هەموو هێزی سامانییەكان و صفارییەكان كەوتنەبەرامبەریەك لەشاری بلخ لەسالی[287ك] كە ناسراوە بە جەنگی بلغ، لەم جەنگە ئیسماعیل سەركەوتووبوو، عمری كوڕی اللیپ، بە دیل گرت، بەم شێوەیە[ئیسماعیلی كوڕی أحمد توانی صفاریەكان لە ناوببات وەكۆتایی بە حوكمرانییان بهێنی لە خۆراسان.(2)
ج_چـالاكـی عـەلـەوی یـەكـان بـەسـەركـردایـەتـی مـحـمد بـن زیـد الـعـلـوی
************************************************************
پاش كوژرانی[عمری كوری اللیپ]،[محمدبن زید العلوی] ساحبی گبرستان، تەماحی لە خۆراسان كرد بەرێ كەوت، وایدەزانی كە[ئیسماعیل]خۆراسانی ناوێت وەتێكەلی[محمد] نابێت، كە بەری كەوت بۆ جرجان نووسراوی خەلیفە[المعتچد] گەیشت بۆ[ئیسماعیل] كەتیایدا بەرێوەبردنی خۆراسانی دا بە[ئیسماعیل] وە[ئیسماعیل] نامەی بۆ[محمدعلوی] ناردكە واز لەم هێرشە بهێنی بگەرێتەوە، بەڵام [محمدبن زید] رەتی كردەوە گوێ رایەڵیان نەبوو.(1)
محمدی كوری هارون لە جورجان كورەكەی محمدی بن زەیدی بە دیل گرت كەناوی زەید بن محمد بوو،بردیە لای ئیسماعیل وە بەرو تەبەرستان بەرێ كەوت ئەویش داگیری كرد ووتاری كرد بەناوی ئیسماعیل.(3)
د/هـــەڵــگـــەرانـــەوەی مــحــمـــد بـــن هـــــارون لــــە الــــــرَی
***********************************************************
ماوەیەكی زۆری پێنەچوو تا محمدی بن هارون ئاشكرای كرد كەلە سامانیەكان جیابێتەوە،وە هەرێمی الرَی بخاتە ژێر دەستی خۆیەوە،ئیسماعیل ناچاربوو كە هێزی سەربازی كۆبكاتەوە كە بەخۆی پێشەوای سەربازەكان بێ بەرەو تەبەرستان بروات ببێتە كۆسپێك لەپێش ئەو ئاژایەوەیە كەلە تەبەرستان و الرَی رودەدات كەبەرامبەر سامانیەكان و خەلافەت راوەستابوون.(1)
موكتەفی بۆ ئیسماعیل نوسراوێكی نارد بۆسەرپەرشتی هەرێمی الرَی،ئیسماعیل چوو بۆ الرَی،كەوا [محمد بن هارون]لەوێوە بۆ قەزوێن و زنجان چوو،وەگەرایەوە بۆ تەبەرستان،وەئیسماعیل نامەی نارد بۆ ئەو هەرێمانەی كەلەژێر دەستی[محمد بن هارون] دەستگیری كەن،وە بەرێكەوت لە لایەن حسان الدیلمی بۆ بوخارا،لەمانگی شەعبانی[ساڵی 290ك]لە رێگا دەستگیر كرا بەرەو بوخارایان برد. زیندانیان كرد پاش دوومانگ كۆچی دوایی كرد.(2)
ه_ كـــــۆچــــــی دوایــــی أیــســــمــــاعــــیــــل بــــن أحـــــمـــــــد
**********************************************************
اسـمـــــاعـــیـــــل بــن احــمـــد لـــە نـــاوەراسـتـــــی ســـاڵـــــی[295ك]كـــــــــــە نـــاویـــان نـــا پـــــاش مــــردنــــــی بـــــەرابــــــردوو،ئـــــیــــســـمـــاعـــیـــــل زۆر راســــت بـــــوو هــــەڵـــســــوكـــــەوتـــــی بــــاش بــــوو.(1)
اســـــمـــــاعـــیـــــل فـــــەرمـــــــانــــــرەوای خــــــــۆراســــــــــان و دوازێ بـــــــوو زۆر عــــــاقـــــــــل و راســــــت بـــــــــوو هــــــــەڵـــــــســـــوكـــــەوتــــــــێــــــكـــــــــــــی زۆر جــــــــوانـــــــــی هـــــــــەبــــــــوو نـــــــەرم بــــــــــوو لــــــــەگــــــــــەڵ بــــــــەرامـــــــــبـــــــــەری،دوای مـــــــــــەرگــــــــــی كـــــــــــورەكـــــــــــــــــــەی احــــــمـــــــد بـــــن اســـــــمـــــاعـــــیـــــل هــــاتـــــە جـــێــــی ئــــەو بـــــــۆ حـــوكــمــرانـــی كـــە خــەلــیـــفــە مــكــتــفــی بـــاالله ولائــی بـــۆنـــــــــــــارد.(2)
بــــــــــــــــــــــــــەشــــــــــــــــــــــــــی دووەم
تــــــــــــــــــــــــــــــــەوەرەی یــــــــــــــــــــــــــەكـــــــــەم
أ-فــەرمــانــرەوایـی ابـــو نــصـــر احــمــد بـن ئیسماعیل بن احمد
295ك – 301ك – 907-913ز
احمد ولی العهد بوو لە كاتی حوكمرانی [ئیسماعیل]پاش كۆچی دوایی باوكی لە جێگای باوكی دانیشت بۆ ئیش و كاری ئەو،تا خەلیفە المكتفی هەستا بەناردنی نوسراوێك [احمد بن ئیسماعیل]ی لە جێگای باوكی دانا بۆ حوكمرانی، كاتێك [احمد بن ئیسماعیل]دانرا بۆ حوكمرانی هەستا بەرێ كەوت بۆ رەی بۆ گەراندنەوەی ئاسایش بۆ ئەو شارە،بەڵام پێش بەرێكەوتنی بۆ شاری رەی مامی خۆی زیندانی كرد،كەناوی[ئیسحاق بن احمد]بوو لەسەمەر قەند ترسی ئەوەی لێهەبوو راپەرین بكات دژی ئەو،ئەمە كردەوەیەكی زۆر ترسناك بوو كەدەبێتەهۆی لێكبوونەوەی خێزانی سامانی و رووخانی دەسەڵاتیان.(1)
ب/دەســتــگــرتــنــی ســجــســتــان لـەلایــەن احـمـد بـن ئـیـسـمـاعـیـل
**********************************************************************
لەساڵی [298ك]،[احمد بن ئیسماعیل]دەستی بەرسەر سجستان داگرت،كاتێك [احمد كوری ئیسماعیل]سەقام گیری لە فەرمانرەواییەكەی بەهێز بوو،لەساڵی [297ك]لە بوخارا كەلەوێ مابوویەوە هێرشی كردە سەر رەی، لەوێوە هێرشی كردە سەر هیرات،لە محرمی ساڵی [298ك]هێرشی كردە سەر سجستان.(1)
وە هێزی سەربازی نارد هێرشی كردە سەر سجستان لەساڵی[298ك]سەركردەی سەربازانی[احمد بن سهیل]،[محمد كوری مزەفەر]،[ سەمیجۆری دەواتی]،[حسەین كوری علی المرورودی]كە[المعدل]فەرمانرەوای سجستان بوو،كاتێك كە[المعدل]گوێ بیستی ئەوە بوو براكەی نارد لەگەڵ هێزی سەربازی بۆ شاری بست و روخەج گەمارۆیاندا لە سجستان،[احمد بن ئیسماعیل]چوو بۆ بست داگیری كرد،[محمد بن علی] بەدیل گرت هەواڵ گەیشتە[المعدل]متمانەی بە حسەین بوو، المعدلی هەڵگرت و بۆ رۆیشتنی بەرەو بوخارا،[ئەبا سالح منصور] كوری مامی خۆی كردە فەرمانرەوایی سجستان،احمد توانی دەست بەسەر سجستان دابگرێ دوای ئەوە خەڵكی سجستان راپەرین لەدژی حوكمرانی سمیجوری دەوانی دوای ئەوە منصوری كوری مامی ئیسحاقیان لە جێی ئەو دانا.(2)
ج_ كـــۆچـــی دوایــــــی ابـــــی نــصر احـمـد بـن ئـیـسـمـــــاعـــــیـل
****************************************************************
أبــــی[نـــصــــــر] كـــــوژرا لــــــــــە ســـــالــــــی[301ك]، زۆر حـــــــــەزی لـــــــــە ڕاوبـــــــوو، شــیـــرێـــــكـــــی هـــەبـــــوو هــــەمــــوو شـــــــەولــــە دەرگـــــــــــــــاری خـــێــــمـــــەی خــــــۆی دەبـــەســـــت، وە شـــەوێـــكـــیـــیـــــان بــــــێ ئــــاگــــابـــــــــوو، وە خـــــولامــــەكــــــانــــی لـــەســــەر نــــــووســــــتـــــنــــــی كــــوشـــــتـــیـــــیــــــان، گــــەرانـــــدیــــــانـــــەوە بــــــۆ بـــــــوخــــــــــــــــارا ، نــــــاونـــــــرا بـــــــە[شـــــهـــــیـــــد]، وە پــــــاشـــــــــان كــــوڕەكــــــــــــــەی نـــصـــــر هــــاتــــــــەســـــەر حـــــــوكــــــمـــــــرانــــــــــــــی بـــــوخــــــــــــارا، وەتــــەمــــــەنــــــی هــــــــەشــــــــــــــت ســـــــــــــــــــــــاڵ بـــــــــــــوو.(1)
(1) عــــبـــــدالــــرحـــمـــــان أبــــن خــــلـــــدون-تــأریــــــخ أبـــــن خـــــلــــــدون-دارالــــكــــتــــب الـــعــــلمـــیـــە-بـــیـروت-لـــبـــنــــان-گــبـــــعــــــــــە اڵاول- جـــــــزو الــــــــــرابـــــــــــــــــــــــــــــــع_ســــــــــــنـــــــــــــــە2010-ص: 339
[17]
بــــــــــــــــــــــــەشـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــی دووەم
تــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــەوەرەی دووەم
أ-نــــــەصـــــری كـــــــوری احـــــــمــــــــــــد-نــــــەصـــــری دووەم
301ك – 331ك – 913 – 942ز
امیر نصر بن احمد هاتەسەر حوكم لە خۆراسان جێگای باوكی گرتەوە لە ساڵی 301ك/913ز تەمەنی 8 ساڵ بوو خەلیفە المقتدر باالله بەلێنی خۆی هێنایە دی رێكەوتن خۆراسانی پێبدات،وە خەلیفەی عەباسی تەئكیدی كردەوە لە حوكمرانی سامانیەكان هەرچەندە نەصر تەمەنی بچووك بوو بۆ ئەوەی ببێت بە حاكم و كارگێری هەرێمی خۆراسان، لە حوكمرانی خۆراسان زۆر پێشكەوتنی بەخۆیەوە دی لە هەموو بوارێكدا وەك ئەستێرە دەدرەوشاوە لەناو هەموو شارەكاندا،هەركاتی هەواڵی خۆشیان پێ دەگەیشت وڵاتیش ئارام بوو ئاژاوەی تێدانەبوو.(1)
لەسەردەمی [نصر]ی دووەم هێزی سامانیەكان گەیشتە ئەو پەری،وە چەند بزتنەوەیەك سەری هەڵدا وەچەندێكی تریش لە دەسەڵات دەچوون سەركوتی كردن،لەئەنجامی سەركەوتنی بەسەر ئەیهور قەوزوین و قوم و هەمدان و نەهاوەند و دینەوەرو بەلغ و حەلوانی دایە پاڵ خۆی.(2)
[18] ب/رووداوەكــــــــانــــــــــی ســـــەردەمـــــی نـــــــەصـــــــــری دووەم1-یەكەم گیروگرفت توشی نصر بن احمد بوو ئەوە بوو اسحاق بن احمدی مامی باوكی بۆخۆی دەیوست دەست بەسەر سمرقند بگری و حوكمی لەو لاوە بكات.(1)
گبری دەڵی:هەریەكە لەوانە نامەی بۆ خەلیفە ناردووە كەداوای لە خەلیفە یان كردووە بۆ خۆیان لە هەرێمی خۆراسان بن
صولی دەڵی:لەرووداوی ساڵی 302ك/914ز پاش تێكچوونی ئاسایشی خۆراسان،مەشغول
بوونی[نصر بن احمد] بە ململانی لەگەڵ مامی باوكی [ئیسحاق بن احمد]بوو،هەروەها
صولی دەڵی:كورەمامەكانی نامەی خۆیان رەوانەی سوڵتان كردووە هەریەكە لەنوسینی خۆیدا داوی شارێك لە شارەكانی خۆراسانیان كردووە،وە دواتر جەنگ دەستی پێكرد لەگەڵ هەردوولا سەركەوتن بۆ نەسری دووەم بوو.(2)
دووەم روداو لــــەســـــەردەمـــــــــــی نــــصــــــــــــــــری دووەم
******************************************************
دەرچونی [ابو ساڵح منصور بن ئیسحاق سامانی]لە نیساپور،لەساڵی[302ك/914ز]داوای فەرمانرەوایی كرد نصر هەستا بەناردنی هێزێكی گەورە بۆ ئەوەی جەنگی لەگەڵ بكات وە[احمد بن سهیل]توانی لەم جەنگە سەركەوتوبێ لەساڵی [307ك]ئەم ئاگرە بكوژێنێتەوە كەبەردەوام بوو تاساڵی[306ك]،لەم ماوەیەدا منصور بن ئیسحاق كۆچی دوایی كرد دوای بەدیل گیرانی ئینجا[احمد بن سهیل]لە نیساپور نیشتەجێ بوو.
رووداوێــكــی تــر لــــەســـــەردەمـــــی نــــــــصـــــــــــــــــــــــــــری دووەم:
ئەوەبوو توشی ململانێ بوو لەگەڵ براكانی[ابو زەكەریا-یحیا-منصور-ئیبراهیم]لە خانوی كۆشكیان لە بوخارا كە نصر لە نیدانی نابوون، پێش ئەوەی بچێتی بۆ نیساپور لەترسی ئەوەی كە بەرامبەر رابوەستن
ابن ئەسیر دەڵی:ئەو كردەوەی براكانی نصر كردیان لە بوخارا بوە هۆی تاڵانكردنی خەزێنەكانی نصر وە خانووەكانی و كۆشكەكانی،كەنصر لەوكاتەی لە نیساپور بوو،وە
كرەیزی دەڵی:[یحیا]برای نصر هەموو ئەو كارە ساتانە ئەو بوو بەسەبەب چوو بۆ سەمەرقەند لەوێشەوە بۆ بەلغ پاشان بۆ میساپور لەوێشەوە بۆ بەغدا،ناكۆكیەكان بەردەوام بوو لەنێوان ئەم برایانە بۆ هۆی ململانێ لە نێوان خێزانی سامانیەكان زۆر زیانی دا بە لایەنی سیاسی و كارگێری لە خۆراسان، كە بووە هۆی رێگاكردنەوە بۆ ئاغایان وپیاوە ماقولانی سامانییەكان، هەروەها سەرۆكە سەربازەكانیش ركابەری و دەرچوونیان لە جێ بە جێ كردنی ئەركی سەرشانیان، ئەم كارە بەردەوام بوو چەندین سال.
ج_كــۆچــی دوایــی نـصـركـوڕی أحـمـد(نصری دووەم)
**********************************************
دوای ئەوەی نصری دووەم لە سالێ[301ك] لەدوای باوكی دەسەڵاتی وەرگرت، تاساڵی [331ك] حوكمرانی كرد كە نزیكەی 30سال حوكمرانی كرد، لە دوایی خۆی كورەكەی بەناوی[نوح كوڕی نصر] هاتە جێگای.(1)
لەساڵی[331ك] كۆچی دوایی كرد، بەهۆی نەخۆشی بۆ ماوەی [یازدە مانگ] نەخۆش بوو، پیاوێكی خۆڕاگروبەخشندە و بیرمەند بوو، دەگێرنەوە :كاتێك براكەی ئاڵای شۆرشی بەرزكردەوە، گەنجینەی سامانەكانی تاڵان كرد،بەڵام تورەی لەگەل كەس نەنواند، وەلە كاتی نەخۆشی سەرقاڵی نوێژخوێندن و پارانەوە بوو، بەردەوام جل و بەرگی خاوێنی دەپۆشی، وە لە كاتی مردنی لەلای باوكی بە خاك سپێردرا.(2)
بــــــــــــــــــــــــەشــــــــــــــــی ســـــــێــــــــــــیـــــــــــــــەم
تــــــــــــــــــــــــەوەرەی یـــــــــــــــــــــــــــــەكـــــــــــــــــــەم
أ- نـــــــــــــوح بــــــــــــن نـــــــــــــــــصــــــــربـــــن أحــــــــــــمــــــــد
331ك-334ك/ 942-954ز
*****************************************************
دوای كۆچی دوایی باوكی [نصر لە ساڵی 331ك] لە هەرێمی خۆراسان هاتە سەر حوكمرانی كە بۆ ماوەی ل[13ساڵ] حوكمرانی ناوچەی خۆراسان ماوەراْ النهر.(1)
وە كاتێك لەم ساڵە خەلكان بەیعەتیان لەگەل بەست، وسوێندیان بۆ خوارد، نازناوی[ئەمیر حەمید]یان پێ بەخشی وەكارەكانی ئەو بەرێوەبردنی وڵات بە باوكی[فەزڵ محمد كوڕی ئەحمد]ی حاكم سپێردرا، نوح لەسەر تەخت دانیشت باوكی فەزڵ یەكێك لە هاوریێ نزیكەكانی باوكی بووهەڵات.(2)
نوح كە پیاوێكی بەهێز نەبوو، بەڵام بزوتنەوەی زانست و زانیاری لە سەردەمی ئەودا پەرەی سەند، بۆ ئەوەی لەسەر فەرمانرەوایی بمێنێتەوە، توركەكانی فرخانی یارمەتیاندا.(3)
ب_ گــریـــنــگــتـــریـــن رووداوەكــانـــی ســەردەمـــی نـــوح بــن نـــــصـــر
******************************************************************
لــــە ســـــاڵــــــی [332ك] عــــبـــــداللە بــــــن ئـــــــەشــــــكـــــــام ، دژ بــــــە نـــــوح هـــــــەڵـــــگـــــــەرایـــــەوە لـــــە خـــــوارەزم، ئــــــاڵای شــــــۆرشــــــــی بــــــەرزكــــــردەوە بـــــــۆ ئــــــەو مـــــــــەبــــــەســــــــتـــــــــە نـــــــوح لــــــە بــــــوخــــارا بــــــەرەو مـــــــەرۆ بـــــــەرێـــــــــكــــــەوت وە ســـــــوپــــــایــــەكــــی ڕەوانــــــەكــــــرد، ئــــیـــــبــــــراهــــــیــــــم كــــــوڕی بـــــــارســـــــــی وەك فــــــــەرمــــــانـــــدەی ئـــــــەم ســـــــوپـــــــایـــــــە هــــــــــەلــــــــــــبـــــــــژارد عـــــبـــــداللە بــــن ئـــــەشـــــكـــــام نـــــــــامـــــەی بـــــۆ فــــەرمـــــانــــــــرەوای تـــــوركــــســـــتـــــان نـــــارد داوای هـــــاوكـــــاری لـــــێــــــكـــــــرد، فـــەرمــــانــــرەوای تــــــوركـــــســـــتـــــان مـــــنـــــاڵــــــێــــــكــــــــی لای نــــوح لــــــەبـــــو خــــارا زیـــــنــــــدانـــــــــی بــــــوو، نــــــــــوح نــــــامـــــــــەی بــــــــۆ بــــــاوكـــــــی نـــــــــووســـــــی ئــــــەگــــــەر عـــــبـــــداللە بــــــگـــــــری، كـــــوڕەكــــەی ڕزگــــــاردەكـــــــات، فـــــەرمـــــانـــــرەوای تـــــوركـــــســـــــتــــــــان بـــــەوە رازی بـــــــوو، كــــــاتــــــێــــــك عـــــبـــــداللە بــــــەمــــەی زانــــــــــــــــــی مــــــلـــــكــــــــەچـــــــی خـــــــــۆی بــــــــۆ نـــــــــوح نــــیــــشـــــانـــــــدا.(1)
رووداوێــــــــكــــــی تــــــر لـــــەســـــەردەمــــــی نــــوح بــــن نـــــصــــــر
******************************************************************
كاتێك كە [نوح بن نصر]داوای لە [أبی علی بن الموحتاج ] كرد، كە شاری [الری] بخاتە ژێر دەسەڵاتی هێزی سەربازی زۆری پێ دا،بەڵام شكستی هێنا كاتێ خەڵك سكاڵایان كرد لە[ابی علی محتاج]بۆیە لادرا كەسێكی تر لە شوێنی دانرا،[ابی علی محتاج]رازی نەبوو بە لابردنی،دواتر[ابی علی محتاج]توانی بچێتە[الری]،پاش ئەوەی كە [ركن الدولە]ابی علی نارد بۆ ئەو كارە،بە شێوەیە سامانیەكان دووبارە رۆژئاوای خۆراسانیان خستە ژێر دەسەڵاتی خۆیان،[نوح]رووبەروی ئاژاوە بویەوەكە[ابی علی محتاج]بوو كە رووبەروی وەستا لە ساڵی[333ك]،ابن محتاج هەولیدا هێزێك بدۆزێتەوە كە پشتی پێ ببە ستێ.(1)
ابی علی نوێنەرێكی بۆ لای[ابراهیم بن احمد]كە مامی نوح بوو نارد،داوای لێكرد فەرمانرەوایی بگرێتە دەست،ئیبراهیم بەرێ كەوت ابی علی لە هەمەدان ئەوی بینی پێكەوە بەرەو خۆراسان بەرێ كەوتن.(2)
كە ابراهیم بن احمد گەیشتە شاری الری،نوسراوێكی نارد بۆ [ناصر الدولە]لە ساڵی[358ك]لە بەغدا بۆ نیسابوور بەرێ كەوت،بۆ رووبەروبوونەوە و وەستانی كوری برای نوح،وە هێزی سەربازی بەسەرپەرشتی[ابی علی]بەرەو نیسابوور كەوتە رێ دوای ئەوەی كە [ابراهیم]و[ابی علی]بەرەو بوخارا بەرێكەوتن لە ساڵی [335ك]ووتار بەناوی ابو علی درا لە ووتارەكانی مزگەوت لەو كاتە[نوح]رایكرد بۆ سەمەرقەند.(1)
ابی علی دەستی بەسەر بوخارا داگرت ابی علی لە ابراهیم ترسا لێ دووركەوتەوە،[نوح]سوپای خۆی كۆكردەوە بەرەو بوخارا گەرایەوە جەنگی لەگەڵ ابراهیمی مامی دەستپێكرد،كاتێك دوو سوپاكە ریزیان بەست دەستەیەك بە سەركردەكانی ابراهیم پەیوەستی نوح بوون ئەوانی دیكەهەڵاتن،ابراهیم ئەسیر كرا.(2)
رووداوێــــــــكــــــی تــــــر لـــەســـەردەمـــــی نـــــــــوح بــــــــــن نـــــصــــــر
**************************************************
لەساڵی[337ك]ركن الدولە لەسەر زەمینەكانی چیاكانی خستەژێر فەرمانی خۆی و خۆراسانیشی تێپەراند،بەمەش سنوری فەرمانرەوایی فراوان بوو دەستی بەسەر الری –چیاكانی فارس-ئەهواز-عیراق داگرت.(1)
ج_ كـــــۆچــــــی دوایـــــــی نــــــــوح بـــــــــن نـــــــــصــــــــر
**********************************************************
لــــــەســـــاڵــــی[343ك] نـــوح بــن نـــصـــــر، كـــــۆچـــی دوایــــی كـــرد، كـــــــــە لــــە ســـاڵــــــی[331ك_343ك] حــــوكـــمـــرانــــی كــــــــــــــرد دوای خـــــــۆی كـــــوڕەكــــــەی بــــەنــــــاوی[عـــەبــــدلــــمـــەلــــیــــــك كــــوڕی نــــــــــــــوح] هــــــاتــــــــــە ســــــــــەر دەســــــــــــــــــــەڵات.(1)
[ئەمیر نوج بن نصر] بە نازناوی[ئەمیر حەمید] مرد، ئەو خۆش كردارو رووخۆش بوو كاتێك مرد [عبدلمەلیك] كوڕی جێگای گرتەوە، نوح پێشتر [بەكری كوڕی مالیكی] دانا وەك:سەركردەی سوپای خۆراسان، دوای مردنی [نوح] خزمەتی [عبدلمەلیكی]دەكرد.(2)*******************************************************************
بــــــــــــــــــــەشــــــــــــــــــی ســـــــــــــــــــــێــــــــــــــیــــــــــــــــــــــــــەم
تــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــەوەرەی دووەم
أ_ عــــبـــــدلــــــمــــــەلـــــــیـــــــــــــك بـــــــــــــــــــــــــن نــــــــــــــوح
343ك-350ك_ 954ز _961ز
***********************************************************
پـــاش كــۆچـــی دوایــی[نـــــوح بــــن نـــــصــر] لـــــــە ســــاڵــــی [343ك] كــــوڕەكــــەی بــەنــــاوی[عــەبــدلــمــەلــیــك] لــــەســـــەر تــــــەخــت نـــیـــشــــتـــــەجـــــێ بـــــــــــوو ،الـــــنـــــرشـــــغـــــــی دەلــــــێ: كــــــاتــــــــــــێ كـــــە [عـــبــــدلـــمــــەلــــیــــك] حـــــــــوكـــمــــرانــــی وەرگــــرت تــــەمــــەنـــــی دەســــاڵ بــــــوو، لـــــە ســـــەردەمــــی حــــوكـــــمـــــرانـــــــی [عبدلمەلیك بن نوح] هـــێــــمـــنــــی و ئـــاســـایــــش بــــە خــــۆیــــەوە دی، لــــە وەزعـــــی ســیـــاســیـدا بـــە زمــــانـــی جـــەنـــگ قـــســــەی نــەدەكــــرد، هـــێـــزی ســەربــــازی سـامـانییەكـــان مـــاوەیــەكـــی زۆر لــەســـەر ئـــەم ســـیـــاســەتـــە بــــــوو.[عـــەبـــدلــمــەلــیـتتك] دوای كـــۆچـــی دوایـــــی بــــاوكـــــی هــەلــســـتـــا بــە نـــاردنـی ســــوپـــایـــــەك، كـــــە دوای [ابی مـــحـــتـــاج] لـــەنـــــاوبـــبــــــات، وە [عــــەبــــدلـــمـــەلــــیـــــك] تــــــوانـــــی دەســــت بــــــەســــــەر هــــــەمـوو خــــۆراســـــان دابــــگـــــرێـــــــت، وە بــــــگـــــەرێــــنــــــتــــــەوە ژیـــــــــَر دەســــەڵاتـــــــی ســـــــــامـــــانــــــــــــــــی یـــــــــەكــــــــــــــــــــــــــــــــان.(1)
كاتێك [عەبدلمەلیكی] لەسەر تەختی باوكی دانیشت،[بەكر كوڕی مالیكی] لە بوخارا وە بۆ خۆراسان ڕەوانەكرد، فەرماندەی سوپای خۆراسانی پێ سپارد،ئەو سوپایە هێرشی كردە سەر[أبی علی] وە[أبی علی] ناچار هەڵات بۆ لای [ر كن الدولە] وە[ركن الدولە] ئەوی لای خۆی جێگە كردەوە، كوڕی مالیك دەستی بەسەر خۆراساندا گرت لە نیساپوور مایەوە.(1)
هەروەها سوپای سەربازی سامانی مەشغولی جەنگ بوو لەگەل [أبی محتاج]، ئەوهۆیە بوو كە نامە لەنێوان[بكركوڕی مالیك] و[ركن الدولە] بەرپابوو بۆ پێك هاتن ، لە سەر نوسراوێك لە كۆتاییدا پێك هاتن بە ناردنی[200هەزار] دینار ساڵانە، لەلایەن [ركن الدولە] بۆ خزمەتی سامانیەكان.(2)
******************************************************************
ب_ كــــــــۆچـــــــــــــی دوایـــــــی ئـــــــــــــــــەمــــــــــــــــــیر عـــــــــــەبــــــــدلــــــــــمــــــــەلــــــیــــــك بــــــن نـــــــــــــــــــــــــــوح لـــــەســــــاڵـــــــی[350ك] عـــــەبـــــدولـــــمـــــــەك، فــــــەرمــــــانــــــرەوای خـــــۆراســــــان ،كــــــۆچـــــــــی دوایـــــــی كـــــــرد، بـــــــــارودۆخـــــــــــی خــــــۆراســـــان، دوای ئــــــــەو شـــــــلـــــــەژا، مـــــــنــــــصــــــوری كــــــــوڕی نــــــوحــــــــــی بــــــــــــــــــرای جــــــــــــێــــــــگـــــــەی گــــــــرتــــــــــــــــــــەوە
كـــــــۆچـــــــی دوایـــــــی ئـــــــەو لـــــــە پــــــیـــــَـــــنــــــچ شـــــــــەمــــــــە و پــــــازدەی شــــــــەوال/ بـــــیــــــســـــت وچـــــــــــواری نــــــــۆڤــــــەمــــــبــــــــەربــــــــــــوو.(1)
بـــــەمـــــــردنــــــــــی [عـــــــەبـــــــدلــــــمـــــــەلـــــیـــــك] ئــــــــەوهــــێــــزی ســـــــوپــــــای ســــــــەربـــــــــــازی، پـــــــــەیــــــدا كـــــــردنــــــــی نـــــــاكــــــۆكــــــی هــــــــــەر كـــــــــەســـــــــــێ تــــــــەمــــــاحـــــــــی لــــــــــــە مـــــــــۆلــــــــكــــــــی دەكــــــــــرد، ئــــــــــاژاوە لـــــــــە خــــــــۆراســــــــــــان پـــــــــەیـــــــــــدا بـــــــــــــوو.(2)
بـــــــــــــــــــــــەشــــــــــــــــــی چـــــــــــــــــــــــــوارەم
تــــــــــــــــــــــــەوەرەی یــــــــــــــــــــەكـــــــــــــــــــــەم
أ_ فــــەرمــــانـــرەوای نــصـــــور بــــن نــــــــوح بــــــن نـــــــــصـــــــر
350ك /365ك 961ز/ 975ز
دوای مـــــــــردنـــــــــی [عـــــــــەبــــــــدلــــــــمــــــــەلــــــیــــــك] لـــــــە ســـــــــاڵـــــــی [350ك] ، بــــــــــراكـــــــــــەی [مــــــــــنـــــــــصـــــــور] جـــــــێـــــگــــــای ئـــــــەوی گـــــــرتـــــــەوە، بـــــە دەنــــــگ دانـــــــــــــی ســـــەربــــازو كـــــــۆبـــــــونــــــەوەیـــــــەكــــــــی نــــــاكـــــۆكـــــــی یــــەكــــــی زۆر بـــــەتـــــایـــــبــــــەتــــــی[الــــبــــتـــــكـــــیـــــن] دەیــــویـــــســــــت، یـــــــەكــــێـــــك لــــــە كــــــوڕەكـــــــانـــــــی [عــــبــــدلــــمــــــەلــــیـــــك] بـــبـــێــــت ، بـــــە فــــــــەرمـــــانــــــرەوای خــــــــۆراســــــان ، بـــــۆیـــــــە بـــــوو بـــــەتــــــرســـــێــــــك بـــــــۆ[مـــــــنـــــــصــــــور] لــــــــە هـــــەمـــــان كـــــاتــــــدا ،تـــــــرســــــــی لـــــــــــە دوا رۆژی خـــــــــــــۆی هــــــــەبــــــــــوو.(1)
ب/لـەكــاتــی فــەرمـانـرەوای مـنـصـور چـەنــــد رووداوێــك روویـــــدا:
**********************************************************
1_ أبن الاپیر: دەڵی [منصور] نامەیەكی بۆ ل[البتكین]نارد، داوای لێكرد كە بێتە بخارا، بەڵام رەتی كردەوە، بەم شێوەیە دوژمنایەتی لە نێوان[منصور]،[البتكین] بەردەوام بوو، [البتكین] سەركەوتووبوودەست بەسەر[غزنە] دابگرێت، لەوولاتە خۆی بپارێزێ ، لەسالی[350ك] هەلستا بە دامەزراندنی میرنشینی[الغزنویە] لەژێر دەستی سامانیەكان.
2_ ناوچەكانی باشوری رۆژئاوای هەرێمی خۆراسان، دەستی بە راپەرین دەكا، دژ بە سامانیەكان، لە سالی[354ك] هەرێمی سجستان هەڵستا بە راپەرین دژ بە منصور.(1)
3_ ئاشتی لە نێوان ئەمیر[منصور كوڕی نوح]و[ركن الدولە][عچدالدوله] لەم ساڵەدا لەنێوان[منصور كوڕی نوح]، فەرمانرەوای خۆراسان و ماوەراْ النهر، لەگەل [ركن الدولە] كوڕەكەی [عچد الدوله]، ساڵانەسەدو پەنجا هەزار دینار بۆ[منصور] رەوانەبكەن، [منصور] لەگەل كچی [عچد الدوله] پەیوندی هاوسەرگیری بەست، كە چەند دیاری بۆ [عچدالدوله] نارد.(2)
ج_ كــــــۆچــــی دوای مــــــنــــــــصـــــور بـــــــن نــــــــــوح
*************************************************************
لە ساڵی[365ك]،[منصور بن نوح]، فەرمانرەوای خۆراسان و ماوەراْ النهر، لە نیوەی شەوال مرد، ئەو لە بوخارا مرد، بۆماوەی یانزدەسال فەرمانرەوایی كرد، كوڕەكەی [ باوكی قاسم نوح] جێگەی باوكی گرتەوە، كە لەو كاتە تەمەنی لە سیانزە سال تێپەری نەكرد، نازناوی [منصوری] پێ بەخشی.(1)
ئەم هێمنیە بەردەوام بوو، تا ساڵی [365ك] كە[میر منصور] كۆچی دوای كرد، دەتوانین بلێن لە سەردەمی حوكمرانی[منصور] كاروباری سیاسی و كارگێری، لاوازبوو،لەسەر تاسەری خۆراسان ، وەسامانیەكان رۆژهەلاتی باشووری باشووریان لە دەست دا.(2)
بـــــــــــــــــــــــــــــەشــــــــــــــــــــــــــــــــی چـــــــــــــــــــــوارەم
تـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــەوەرەی دووەم
ســـەردەمــــی لاوازی مــیـــرەكـــانــــی مـــیــــرنــــشــــیــــنــی ســـامــــانــی
1_نــــــــــــــــــــــوح بــــــــــــــــــــن مــــــــــنــــــــصـــــــور
365ك_387ك/ 975ز_997ز
[منصور] كۆچی دوای كرد لە ساڵی [365ك] كوڕەكەی بە ناوی[نوح بن منصور]حوكمرانی وەرگرت، ئەو كات تەمەنی [13ساڵ] بوو، لە سەردەمی نوح ململانێیەكی ناوەخۆی زۆر بەتین بوو، لەو ماوەیە سروشتی ئامانجی لاوازی میرنشینی سامانی بوو، قۆستنەوەی بارۆخەكەلەلایەن تورەكەكان و هێزەكانی تر، ئەم لاوازییە بۆ ئەنجامدانی بەرژەوەندی كەسیەتی بوو،بۆ دەست گرتنی نفوزییان.
2_ مـــــــــــــــنـــــــــــــصـــــــــــــور بــــــــــــــن نــــــــــــــــوح
387ك_389ك/ 997ز_999ز
3_عـــــــبـــــــدلــــــمــــــەلــــیـــــك بـــــن نــــــــــــــــوح
389ك _999ز
لەدوای [منصور] دەسەڵاتی وەرگرت، لەساڵی[389ك]، دوای لابردنی دانانی برای [عەبدلمەلیك]، لە جێگای ئەو، ئەو كات میللەت هەلستا بە خۆپیشاندان، بەڵام [محمودالغزنوی] زۆر تورە بوو،كە بەم هەواڵەی زانی،[منصور] وای بەسەر هاتووە لە دەست[فایق و نكتۆزن]،[محمود] بەرەو خۆراسان چوو، چاوپێكەتن لەگەل[عبدلمەلیك و فایق و بكتۆزن]، لەو جەنگەی دەستی پێكرد لە شاری [مرۆ]،[محمود] سەركەوتووبوو، [عەبدلمەلیك]رای كرد بۆ بخارا، وە پاشان [محمود] توانی دەست بەسەر هەموو خۆراسان بگرێ، لە ساڵی[389ك]،[محمود] بە ناردنی نامە داوای لە[أمیرالمئومینین]،[القادر باللە] دەكات، كە هەلدەستان بۆ بەرێوەبردنی كاروباری سامانیەكان، لەساڵی [389ك] پێشبینی لاوازی بوونی دەوڵەتی سامانی كرا،بە نەمانی سولتەیان نەمانی نفوزیان، وە[ایلك خان]نزیك بووەو لە دەرگای بخارا، كە هیچی لە دڵ نەبوو،لە خۆشەویستی بۆ[عبدلمەلیك بن نوح] ، وە [ایللك خان] بوخارای داگیر كرد، كۆتایی بەولاتی سامانیەكان هێنا.(1)
ئــــــــــــــــەنــــــــــــــــــجــــــــــــــــــــــــــــــــــام
*************************************************
1_سامانییەكان لە ئەنجامی فراوان كردنی ناوچەكانی خۆی لە رۆژهەڵاتی باكور، هەروەها ملكەچ كردنی هۆزە توركە بت پەرستەكان، بڵاوكردنەوەی ئاینی ئیسلام لە نێوانیاندا.
2_ میرنشینی سامانی لە ناوەخۆ ولاتدا سەربەخۆی و دەسەڵاتی تەواویان هەبوو، خەلافەت بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتی لە رۆژهەڵات پشتی بە وان دەبەست.
3_ وتەمەنی بچووكی ئەم میرانەی كە لەدوای ئیسماعیل بن أحمد هاتە سەر حوكمرانی ئەمەش كاریگەری خۆی هەبوو.
4_ وە لەسەردەمی كۆتایی بووە هۆی دروست بوونی ملمڵانی و راپەرین لە ناوەخۆی میرنشینی سامانی ، لەنێوان سەركردەكانی بۆ گرتنە دەستی دەسەڵات.
لــــیـــــســــــتــــــــــــی ســــــــەرچــــــــاوەكــــــــــــــان
**********************************************************
1_ أبن كپیر: البدایە و النهایە، دار أبن كپیر_ دیمشق_ بیروت، الگبعە الپانیە، سنە 2010، الجزو الپانی عشر_ الجزو لعادی عشر
2¬¬¬¬_الگبری، تاریخ الگبری، دار الكتب العلمیە_ بیروت_ لبنان، الگبعە الرابعە، سنە 2008
3_ عبدالرحمن ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، دار الكتب العلمیە_ بیروت_ لبنان، الگبعە اڵاولی، الجزو الرابع، سنە 2010
4_ ئیبن ئەسیر، تەواوی مێژوو، وەرگیرانی: زاهیر محمد ڕەشید، چاپ: چاپخانەی چوارچرا_ سلێمانی_ چاپی یەكەم، سالی 2012،بەرگی یازدەهەم، دوازدەهەم_ سیازدەهەم
ژیـَـــــــــــــــــــــــدەرەكــــــــــــــــــــــــــــان
***************************************
5_محمد سهیل گقوش_ مێژووی دەولەتی عباسی، وەرگێڕانی: نهاد جلال، چاپ: كتێبخانەی نارین، هەولێر، چاپی یەكەم،سالی2009
6_د_یوسف الحش، عەباسییەكان مێژووی سەردەمی خەلافەت، وەرگێرانی: رووپاك كاخدر حەمەد، چاپ: دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی رۆژهەلات_ هەولێر
7¬¬_محمد سهیل گقوش ، پوختەی مێژووی ئیسلامی، وەرگیرانی: نهاد جلال، چاپ: چاپخانەی: دارلفكر_ بیروت_ لبنان، چاپی یەكەم، سالی 2009
[37]
8_قحگان عبدالتار، الدولە الحربیە فی الحصور الحباسیە المتأخرە، مگبعە جامیعە البصرە، سنە 1987
9_ د_ سوادی عبد محمد_ دراسات فی تاریخ دویلات الشرق الاسلامی
10_ د –أحسان دنون الپامری، الحیاە العلمیە زمن اسامانیین، دار الگلیحە للگباعە و النشر/بیروت/ الگبعە اڵاول، سنە 2001