کوشتاری ئەرمەنەکان

کوشتاری ئەرمەنەکان

شرۆڤەی تایبەت بە (دوارۆژ):
گەورەترین گرفتی میللەتانی رۆژهەڵات، ئەزموونی تاڵی دراوسێیەتی و پێكەوەژیانی نەتەوەكانە لەگەڵ یەكتردا، بەجۆرێك كە زۆربەی نەتەوە سەردەستەكان وێڕای چەوساندنەوەی میللەتانیتر، دووچاری جینۆساید و كۆمەڵكوژیشیان كردوونەتەوە، دیارترینیان مەسەلەی كۆمەڵكوژی ئەرمەنە لەلایەن توركیاوە.
*ئەرمەن… سەرەتای كێشەكان
بناغەی بیری ناسیۆنالیزمی ئەرمەنی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەهەم، بەتایبەتی كە نەتەوەی ئەرمەنییەكانیش وەك كورد كەوتە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی كە خۆی بە خەلافەتی ئیسلام ناودەبرد، زوڵم و ستەمی زۆری دەسەڵاتدارانی تورك بووەمایەی پەیدابوونی هزری ناسیۆنالیزم بۆ داوای مافی ئەو نەتەوانەی لەژێر دەسەڵاتی عوسمانیدا بوون.
هزری نەتەوایەتی ئەرمەنیش لە سەدەی نۆزدەهەمدا  لەلایەن (3) پارتی جیاوازەوە داڕێژراوە كە بریتین لە:
1-پارتی لیبراڵی رامگاڤاری دیموكراتی كە لەبواری ئابوریدا بەرگری لە لیبراڵیزم دەكرد.
2-پارتی سۆشیال دیموكراتی هنچاكیان كە ئینتمای سۆشیالیستی هەبوو، هەوڵی گونجاندنی بیری نەتەوایەتی لەگەڵا سۆشیالیزمدا دەدا.
3- پارتی داشناك یاخود فیدراسیۆنی شۆڕشگێڕی ئەرمەنی كە زیاتر گرنگی بە بیرۆكەی چینایەتی‌و یەكێتی نەتەوەیی دەدا.
بەرەی دووەم (واتا هنچاكیانیەكان) لەگەڵا ئەوەدابوون كە دەوڵەتێكی سەربەخۆی ئەرمەنی لەناو سیستەمێكی سۆشیالیستیدا جێگەی خۆی بكاتەوە. داشناكییەكان هەوڵیان دەدا كە ڕەوشی ئەرمەنییەكانی عوسمانی ریفۆرم بكەن، ماف‌و ژیانی ئەرمەنیش بپارێزن. 
یەكەمین كۆماری سەربەخۆی ئەرمەنی (1918-1920) لەلایەن داشناكییەكانەوە دامەزرا و بەڕێوەبرا. ئەرمەنستان لە ساڵی (1920)دا كاتێك خرایەسەر یەكێتی سۆڤییەت، هنچاك‌و ڕامگاڤارەكان بەهۆی فاكتەری جۆراوجۆرەوە دەسەڵاتی سۆڤییەت و بیری ماركسیزمیان پەسەند كرد. داشناكییەكان دژی ئەوە ڕاوەستانەوە، چونكە ئامانجیان دروستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی ئەرمەنی بوو. 
لە ساڵی (1990)دا، كۆماری ئەرمەنستان لە یەكێتی سۆڤییەت جیابۆوە و سەربەخۆیی خۆی راگەیاند، ئێستاش ئەم وڵاتە كە نزیكایەتی لەگەڵ مۆسكۆدا دامەزراندۆتەوە، دەیەوێ بە پاڵپشتی ڕووسیا، دۆسییەی جینۆسایدی ئەرمەن لە ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان بوروژێنێت.

* توركیا و جینۆسایدی ئەرمەن
ئەمساڵ سەدەیەك  بەسەر كۆمەڵكوژی ئەرمەنییەكان تێدەپەڕێ كە لە ماوەی جەنگی یەكەمی جیهاندا ئەنجام درا، هێشتا وەك دۆسییەكی گرنگی جینۆسایدیش لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بە كراوەیی ماوەتەوە. 
سەرەتای ئەنجامدانی كارەساتەكەش بۆ ساڵی (1914) دەگەڕێتەوە، لەو سەروەختەدا بەهۆی سەرقاڵی جیهان بە هەڵگیرسانی جەنگەوە، دەرفەتێك بۆ پارتی تەعاون و تەرەقی رەخسا تا بە سەركردایەتی هەریەك لە محەمەد تەڵعەت پاشای سەرۆك وەزیرانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، ئیسماعیل ئەنوەر پاشا و ئەحمەد جەمال پاشای وەزیری دەریاوانی، پیلانی لەناوبردنی ئەرمەنییەكانی توركیا جێبەجێ بكەن. سەرەنجام لە (24ی نیسانی 1915ز) بە دەستوری دەوڵەتی عوسمانی، نزیكەی (300) كەس لە سەركردە، رۆحانییەكان، نوسەران و سیاسەتمەدارانی ئەرمەنی پێكەوە كۆمەڵكوژ كران. پاشان هەڵمەتی كوشتوبڕی ژن و مناڵ و هەر مرۆڤێكی بە رەگەز ئەرمەنی لە توركیادا دەستی پێكرد، بەوهۆیەوە نزیكەی (2.5) ملیۆن ئەرمەنی لە قەڵەمڕەوی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا جینۆساید كران.
ئێستاش كە یەك سەدە بەسەر ئەو كارەساتەدا تێدەپەڕێ، ئەرمەنییەكان ئەو كارەساتە بە پاكتاوی نەژادی ناودەبەن، بەڵام توركیا پێی وایە ئەو ڕووداوە سەدان هەزار قوربانی ئەرمەنی ‌و توركی لێكەوتەوە، پێیانوایە دوای پەیمانی لۆزان لە ساڵی (1924) دۆسییەی هەموو ئەو ڕووداوانە داخرا وەكە لەو سەردەمەدا ڕوویان داوە لەوانەش كێشەی ئەرمەنییەكان، بەڵام ئەرمەنییەكانی بۆ ساتێكیش ڕانەوەستاون بۆ فشارهێنان بۆ توركیا تا بە جینۆساید بیناسێنێ، هەروەها قەرەبووی ئەو تاوانەش بكەنەوە. 
هەوڵەكانی ئەرمەن لە چەند خاڵێكدا چڕ دەبنەوە بۆ هێنانەدی ئامانجەكەیان، ئەوانیش بریتین لە:
-لۆبی ئەرمەن لە دەرەوەی توركیا و بەتایبەت لە ئەوروپا، توانیویانە سەركەوتنێكی گەورە بەدەستبهێنن بۆ هاندانی پارلەمانی وڵاتە سەرەكییەكانی وەك فەرەنسا و بەریتانیا ‌و ڤاتیكان بۆ دەركردنی بڕیاری دانپێدانانی پاكتاوی ئەرمەنی بە جینۆساید. 
-كاریگەری لۆبی ئەرمەنی بۆسەر ڕایگشتی ئەوروپا گرنگ بووە تا توركیا وەك ئەندامی یەكێتی ئەوروپا قبوڵ نەكەن، چونكە وڵاتێكە لە كۆندا خاوەنی جینۆسایدی ئەرمەنە و لە ئێستاشدا ماف بە كورد و ئەرمەن نادات. ڕایگشتی ئەوروپیش تائێستا پەرتوكی (كتێبە شینەكە)ی بەریتانیایان لە یاد نەكردووە، ئەو پەرتوكەی لە ساڵی (1916ز) چاپوپەخش كرا، سەرچاوەییەكی گرنگە بۆ بەجینۆسایدناسینی ئەرمەن. 
-لە ڕوانگەی یاسای نێودەوڵەتانەوە،  هەركام لە وڵاتانی ئەڵمانیا، بەلجیكا، ڤاتیكان، فەرەنسا و چەند وڵاتێكیتر ئەو كارەساتەیان بە جینۆساید ناوبردووە، ئەگەر دادگای دادی نێودەوڵەتی یاخود سزای نێودەوڵەتی ئەو سكاڵایانەی ئەرمەنی بە فەرمی بناسن، ئەوا بەدڵنیاییەوە غرامەیەكی زۆری ماددی و مەعنەوی بەسەر توركیادا دەسەپێنرێت.
-لەسەر ئاستی ناوچەیی، ئەرمەنەكان بە پشتیوانی ڕووسیا بوونەتە كارتێكی بەهێز تا سەرلەنوێ دۆسییەی جینۆسایدەكەیان لە ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان بوروژێنن، هەروەها هانی ئەرمەنییەكانی دانیشتووی توركیاش بدەن لەڕێگەی خۆپیشاندن و دەزگا راگەیاندنەكانەوە، فشار بخەنەسەر توركیا.
وروژاندنی ئەم دۆسییە لە ئێستادا، وێڕای هاندانەكانی ڕووسیا، قازانجی بۆ كورد لەوەدایە كە لەدوای سەركوتی شۆڕشی ئارارات و ئاگری داغ و لە سێدارەدانی شێخ سەعیدی پیران و سەید رەزای دەرسیم، دەروازەیەكی نوێ بۆ كوردیش دەكاتەوە تا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتان، داوای بەجینۆسایدناسانی دۆسییەكانی خۆی بكات.