History Of Kurdistan مالپه‌رێكی تایبه‌ته به مێژووی كورد و جیهان
ئەو دوو كتێبە ئەدەبیەی مێژووی ئیسلامیان شێواند!
*ئەغانی
أبو الفرج الأصفهانی (284-356ك/ 897-967ز)
ناوی (ئەبوفەرەج عەلی كوڕی حسین قرشی ئومەوی)ەلە ئەصفهان لە دایك بووە و لە بەغداد گەورە بووە . مێژونوسان ڕای جیاوازیان هەیە لەسەر ڕەچەڵەك و ئاینی و دەڵێن فارسیە هەندێكی دیكە دەڵێن عەرەبە، هەندێك دەڵێن موسڵمانە و لەسەر مەزهەبی شیعی زەیدیە و هەندێك دەڵێن نەصرانیە، هەروەها دەڵێن (18)دانراوی هەیە و گرنگترینیان (ئەغانی)یە . شاعیرێكی مەست و سەرخۆش بووە و هەر سێ زمانی (فارسی و عەرەبی و سریانی )زانیوە و ئەمەش ڕەنگی داوەتەوە لە كتێبەكەی (الاغانی)دا . ئەغانی تێكەڵكردنی كلتور و رۆشنبیریەكانی (یۆنانی و رۆمی و عەرەبی و فارسی و سریانیە )، بێ گوێدانە دینەكان (جولەكە ، مەسیحی ،موسڵمان،..)، بێ گوێدانە ریزبەندی چینایەتی (ژن _پیاو ، كەنیزەك_كۆیلە ،ڕەش _سپی، دەوڵەمەند_هەژار،..).بڕوانە/ أحمد بوحسن : حوار الثقافات في كتاب الأغانی لأبی الفرج الأصفهانی.
ئیبن نەدیمیش لە (الفهرست)دا دەڵێ:(الأغانی الكبیر نزیكەی 5000 وەرەقەیە ، لە كتێبەكانی تریشی كتاب مجموع الاثار واڵاخبار ، أشعار الاما‌ء والممالیك ، الحمارین والحمارات ، صفە هارون، الفرق والمعیار ،……). ص162. ئیبن خەلدونیش لە بارەی ئەغانیەوە دەڵێ: دیوانی عەرەبیە لە مۆسیقاژەنان و شیعر و شاعیرەكاندا). هەروەها لە نوسراوێكی (عەبدولرەحیم مودن)دا لەژێر ناوی (هەندێ دیمەنی گێرانەوە لە لە بەرگی یەكەمی كتێبی ئەغانی ئەبی فەرەجی ئەصفهانی)، دەڵێ : گێرانەوەكان دوو جۆرن:
- گێرانەوەكە هاتووە لەو كەسەی ڕوداوەكەی بەسەردا هاتووە ، یان كارەكەی ئەنجام داوە .
- پشتاوپشتی ئەو لەوی وەرگرتووە ،ئەویش بەشێوەیی : أخبرنی _ حدثنی _ أنشدنی. لە گرنگترین گێرانەوەكانیش:
- السند : ئەویش دامەزراوە لەسەر دوو شێواز :
+مبنی للمعلوم.
+مبنی للمجهول.
- الخبر : ئەویش لەسەر دوو جۆرە :
+هەواڵەكان لەسەر كەسایەتیەكان پۆلێن كراوە. بۆ نمونە ( أخبار ابن سریج ، یان نصیب ، یان ابن محرز،..)
+هەواڵەكان بە پێی ڕوداوەكان پۆلێن كراوە.
بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا (رەخنەی ئەدەبی ) زۆری لێگیراوە لەسەر ئەو پۆلێن كاریانە لە (أخبار فلان فلان) كە باس لە ڕوداوی دەورەی ئومەوی دەكات كە خۆی لە عەباسیشدا ژیاوە …… یان لە ریوایەتی كەسەكاندا كە كەسەكان بەناوبانگ نین و زانیاریان لە بارەوە نەدراوە یان پچڕانیان تێدایە ئەمە جگە لەوەی بە گشتی كتێبەكە كتێبێكی ئەدەبیەو ناچێتە قاڵبی مێژوییەوە و بە هیچ شێوازێك ئێمە ناتوانین نمونەی ڕوخانی میرنشینی بابان لە چامەكەی (سالم)ەوە ببینین و لێكی بدەینەوە….. ئەمە سەرەرای ئەوەی كە چاپەكان جیاوازیان تێدا چ لەناوچە عەرەبیەكان و چ لەناوچە خۆرئاواییەكاندا . بۆ نمونە رۆژهەڵاتناسی ئیتاڵی لە ساڵی (1895)ز كاتێ ئەم كتێبەی وەرگێررا چەندین پەراوێز و ڕای جیاوازی لەسەر دەقەكان دەربڕی و شیكردنەوە و پۆلێنكاری و ڕەخنەی زۆری لێگرت. هەروەها لە بەرگی پێنجەمی سەدەی 13دا كاتێ لەلایەن خۆرئاواییەكانەوە وەرگێررا، بەرگی كتێبەكە وێنەی پیاوێكی ڕیشدار و قەڵەوە كە بەژن دەورەدراوە لە تاریكیەكدا. بڕوانە/ حنا الفاخوری : التأریخ اڵادب العربی ، ص581-585 . ابن الندیم: الفهرست ، ص162.
* هەزار و یەكشەوە : باس لە پاشایەك دەكات بەنێوی (شهریار) كە لەدوای ئەوەی ژنەكەی دەبینێ خیانەتی لێدەكات بۆیە هەرژنێك دەبینێ دەیخوازێ و پاشان دەیكوژێ . خەڵكی ناوچەكەش لەمە بێزار دەبن و دەستی كچەكانیان دەگرن و شوێنەكە چۆڵ دەكەن . كاتێ شەهریار داوا لە وەزیرەكەی دەكات كە كچێكی لێ مارە بكات ، ئەویش دەچێتە شارەوە و دەبینێ كەس نەماوە و مەملەكەت چۆڵ بووە پاشان دێتە ماڵ و بەسەرهاتەكە دەگێرێتەوە، لەوێ شەهرزادی كچی قبوڵ دەكات كە ببێتە ژنی كە كچێكی زۆر زیرەك و شارەزا بووە كە نزیكەی (1000)كتێب لە ژورەكەیدا بووە، پاش ئەمە ئیتر هەزار و یەكشەوە دەست پێدەكات ، كە باس لە بونی ئەو توانا گەورەیەی ئافرەت دەكات كە چۆن لەسەر پەتی مردن چیرۆك دەگێرێتەوە و یاری بەپیاو دەكات ، باس لەو زمانە گەورەیەی ئافرەتان دەكات لە گێڕانەوەی چیرۆك و سەرنج راكێشانی پیاواندا و لەبەرامبەردا پیاوێكی دڵڕەق و گوندە و عیناد كە تەنها توانای هێز و بازووە . دەڵێن هەزارویەكشەوە باسكردنە لە توانای زمانی چیرۆك و ئەدەب و گفتوگۆ بەسەر گوندەیی و توانای هێز و بازودا. بەمەش شەهریار دەبێتە دیلی شەهرزاد و شەو لە دوای شەو دەیخلافێنێ و سەرگەرمی دەكات .
لە پێشەكی عەرەبیەكەی هەزار و یەكشەوەدا لە باسی دیاریكردنی ناوی دانەری ئەم كتێبەدا دەڵێ:(بنەمایەكی زانستیانە نیە بۆ دیاری كردنی نوسەری ئەم كتێبە ، وەك هەندێ جار كتێب دراوەتە پاڵ (ئەبونواس یان جحا)، بۆیە لێكۆلەران بەهیچ شێوەیەك نەگەیشتون بەوەی ئەم كتێبە كێ نوسیویەتی. مەسعودی لە كتێبی (مروج الذهب) دا دەڵێ:(ئەم كتێبە لە هیندستانەوە هاتووە و كتێبێكی وەرگێرراوە لە زمانەكانی فارسی و هیندی و رۆمانیەوە ، ناویشی (هەزار و یەك ئەفسانەیە) كە بە زمانی عەرەبی( الف خرافە)دەگەیەنێت. هەروەها دەڵێن (الجهشیاری)نوسیویەتی كە نوسەری كتێبی (الوزرا)یە ،ئەم كتێبەی بەناوی (هەزار شەوانی شەوچەرە) ی عەرەبی و عەجەمی و رۆمیەوە داناوە ، كە حیكایەتخوانان كۆڕی شەوانیان پێ گەرم كردووە . لە كۆتایشدا دەڵێ:(ئەم كتێبە چیرۆكەكانی تێكەڵن لە ئەفسانەی فارسی و هیندی و توركی و میسری قاهیرەی). بڕوانە/ هەزار و یەكشەوە یان هەزار و یەك ژن ؟! لە سایتی www.mesopotamia.com . هەزارو یەكشەوە : بەرگی یەكەم ، ل17. گۆڤاری (التراث الشعبی ، العدد الفصلی اڵاول –شتا‌ء /1989ز. عدد خاص عن الف لیلە ولیلە.
د.ذكی مبارك: النثر الفنی فی القرن الرابع ،ط2، ج1/235.
لەئەنجامی وەرگێڕانی هەردوو كتێبی (هەزار و یەكشەو و
ئەغانی) لەلایەن خۆرئاواوە لەسەر دەستی رۆژهەڵاتناسەكان، وێنای رۆژهەڵات لەدیدی خۆرئاواوە دەبێتە وێنای ناوچەیەك كە پڕە لە ژنی بێ كراس و خەلیفە و پیاوی شەهوانی . هەربۆیە تەواوی نوسەرانی خۆرئاوا كاتێ لێكۆڵینەوە و باسی خۆیان لەبارەی خۆرهەڵاتەوە دەنوسن سەرچاوەی سەرەكیان بریتی دەبێت لەو دوو كتێبەو ئەمەش دەبێتە مێژویەك و دەچێتە قاڵبی ئەكادیمیەوە كە لەڕاستیدا هیچ ئەكادیمیەتێك و ڕاستیەكی تێدانیە.
