Home / بەشی مێژووی كورد / سوڵتان موزەفەرەدین خیانەت لەدەوڵەتی كوردی ئەیوبی دەكات و هەولێر تەسلیم بەبەغدا دەكاتەوەو قەتلوعام دەكرێن؟

سوڵتان موزەفەرەدین خیانەت لەدەوڵەتی كوردی ئەیوبی دەكات و هەولێر تەسلیم بەبەغدا دەكاتەوەو قەتلوعام دەكرێن؟

Siège_d'Irbil_1258-1259

عەبدولخالق سەرسام

“وكانت تعمل في خدمة عماد الدين وابنه نورالدين عشيرة كردية قدر لها أن تبلغ من القوة شأوا مكنها بعد من القضاء على السيادة التركية في الشرق الادنى”

350 هاملتون

پێشەكیەكی كورت
لەسەر هەولێرو هۆزەبانەكان
لەكۆتایی و لاوازی دەوڵەتی عەباسی لەبەغداو سەردەمی پەیدابونی حوكمی “بویهیەكان”(1) كەبووە هۆی كوردەكان سوود لەم نێوەندە سیاسیە وەرگرن لەهەولێر دەولەتی (هەزبانی) یان دامەزراند ئەم هەزبانیانە هۆزی سەلاحەدین ئەیوبی بوون كەزستان هەواریان هەولێرو هاوینە هەواریان كوێستان و ناوچەكانی شنۆو مەراغە بوو – وە لەدەوروبەری (حبتون) خەفتیان ابی عەلی ئەل زەرزاری بەشێكیان جێنیش بوون كە پێشی دەگوترا (دوین) بەمانای دەو –دەوین – دەوە سنوور كەلەوسەردەمەدا سنوری نێوان ئازربیجان و جەزیرە بوو هەر لەوێش (بابەكریەكان) بۆ ماوەیەك حوكمی هەولێریان كردوە كەبەشێكن لەهەزبانیەكان دژ بە (كۆڕ) یەكان كەلەتەك دوینە مامۆستا “زوبێر بلال” ی رەحمەتی بە (گوێری) تێگەیشتووە بەڵام لەراستیدا (كۆڕێ‌) ی ئێستا لەتەك (دوین) (خەفتیان) وە گۆڕی (بابەكر) ئێستاش لە (دوین) بەناوی (پیر بوبەكر) ەو مەزارە هەرماوە. كەناوی (خەفتیان)(2) بوو كەواتە ناوچەی هەولێر ئیمارەتی هەزبانی حوكمی دەكرد تا كاتی هاتنی سەلجوقیەكان لەسالانی 520هـ – 521ه (3)
سولجوقیەكان و سولتان موزەفەر
سەلجوقیەكان كە بەغداو ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراستیان بەگشتی گرت دابەش بونە سەر چەندین ئیمارەت لەلایەن ئەتا بەكیەكانەوە.. لەوانەش ئیمارەتی ئەتابەكیەكانی ئال بكتكین لەو سەردەمە لەهەولێر بەیارمەتی عیمادەدین زەنگی كە لەموصل دادەنیشتن ئەویش لەساڵی 520-521 كۆچی.
باوكی سوڵتان موزەفەر” زەین ئەل دین عەلی كوچك كۆڕی بكتكین كۆڕی موحەمەد یەكێك بوو لەمەمالیكەكانی ئەمیرو سوڵتانی سەلجوقی مەلیك شاهـ. وا دیاریشە كەوا زەنگی پێش ساڵانی 533 كۆچی حوكمی هەولێری دابووە (زەینەدین) كەپێشتر والی (حەلەب) و حەماو لازقیەبووە(4) زەینەدین دوو كوڕی لەپاش خۆی بەجێ‌ هێشت 1- ئەبو سەعید كەكوڕی واتا “سوڵتان موزەفەر” كەمەبەستمانە 2- زەین ئەل دین یوسف “نیا لتكین” لەسەرەتادا بۆیەكمجار كوڕی بچوكیان حوكمی درایە دەست و غەدر لە (سوڵتان موزەفەر) ی برا گەورە كرا بەدەسیسەو پلانی حاكمی موصل هەر بۆیەش كاتی سەلاحەدین ئەیوبی هاتە سەرحوكم لە (دیمەشق) یەكسەر سوڵتان موزەفەر پەیوەندی پێوەكرد بۆ ئەوەی حوكمەكەی بگەرێتەوە دەست لەهەولێر.. “بەمانای هانای بۆ كوردەكان بردو لەگەڵ هێزی كوردو دەوڵەتی كوردی ئەیوبی هاریكاری كرد دژ بەنەوەی خۆی كە توركی سەلجوقی بوون” ئەوبوو براكەی خۆی لەشام وكاتی جەنگ دەرمان خوارد كردوو سەركردەكانی هەولێری بەند كرد، دواتر ئازادی كردن و پاشان بەڵام تەنیا بەرپرسی قەڵای حەفتیدەكان (دوین) ی نەگرتبوو وەك لەكتێبەكەمان صلاح الدین الایوبی من جدید باسمان كردوە.
ئاشكرایە سەلاحەدین خوشكی خۆی رەبیعە خاتونی دایێ‌ و ناردیەوە هەولێرو حوكمی هەولێر (اربل) ی دایەوە دەست.. بەمە هەولێر بووەوە بەشێك لەدەوڵەتی سەلاحەدینی هەزبانی دووبارە حوكم گەڕایەوە دەست هەزبانیەكان وەلەهەزبانیەكانیش (بابەكریەكان) (ئەوەی كە پیرحسین زەرزاری) باسیان دەكات(5). كەواتە لێرەوە لەم مێژوەوە كەسوڵتان موزەفەر دێتە سەرحوكم هەولێرو ناوچەكە تا (دوین) یش دەبێتە بەشێك لەدەوڵەتی ئەیوبی كوردی(6)، كە ئەوكاتە بەبەشی كوردستان دەگوترا “ویلایەتی رۆژهەڵات” .. وەناوی كوردستانیش هەر لەم سەردەمە پەیدا دەبێ‌ كە سولجوقیەكان(6) ئەو بەشەی لەدەست ئەیوبیانی كوردنیە بە (ئوستانی كورد) ی ناودەبەن كەناوچەی (سنندج) ی تا ئێستاش بە (ئوستانی كوردستان) ناودارە یان كوردستان.
هەولێر لەسەردەمی حوكمی ئەیوبیەكان و (سوڵتان موزەفەر)
دوای ئەوەی برای سوڵتان موزەفەر دەرمان خوارد كراو كە سوڵتان موزەفەر بەمە دڵخۆش بووە وەك مێژوونووسان باسی دەكەن و گومانی لێدەكەن بەخۆی بێت گەڕانەوەی خۆی بۆ هەولێر بەپشتییوانی سەلاحەدین مسۆگەر كرد.. چونكە سوڵتان موزەفەر سەركردەیەكی دڵسۆزی سەلاحەدین بوو یەكەم توركمانی پاشماوەی ئەتابەكی سەلجوقیان بوو سەری دانواندو لایەنگری كوردانی ئەیوبی كرد، كەلەهەزبانیەكانی هەولێر بوون و گەڕانەوە كوردستان و ناوچەكەو خستیانەوە ژێر دەسەڵاتی خۆیان.
كە ئەمە شتێكی سروشتیە هەر سەركردەیەك یەكەمجار بییر لەوە دەكاتەوە زێدی باپیرانی خۆی رزگار بكات و بیكاتە بەشێك لەدەوڵەتی خۆی كە ئەویش ناوچەی (هەولێرو- دوین) ە.
بۆیێ‌ سەلاحەدین سوڵتان موزەفەری زاوای خۆی كە رەبیعە خاتونی خوشكی خۆی دابوێ‌ – ناردەوە هەولێر تاكو ناوچەكە حوكم بكات وەك بەشێك لەدەوڵەتی ئەیوبی كوردی هەزبانی یان زەرزاری (رەوەند) لەكاتی خۆی، ئەم مێژووەش لە (3 شەوال) ی ساڵی 586 كۆچیەوە دەست پێدەكات كاتێ‌ سوڵتان موزەفەرەدین گەڕایەوە شاری هەولێر(8) و وازی كە پێشتر حوكمی (حەران و رەهای) دەكرد- وە ئەوەشمان لەبیر نەچێت سەلاحەدین شارەزوریشی لەژێر دەستی سوڵتان موزەفەر دانابوو(9).
پەیوەندی نێوان
سوڵتان موزەفەرو ئەیوبیان
سوڵتان موزەفەرەدین لەزۆربەی جەنگەكانی سەلاحەدین بەشداربوو تەنیا حەملەی سێهەم نەبێت سەرەڕای ناردنی نامە لەسەلاحەدینەوە بۆ موزەفەر. ناوی مەلیكەكانی ئەیوبی لەسەلاحەدینەوە بگرە تامەلیك عادل و مەلیك ئەشرەفی لەسەر پارەكانی هەڵكەندوە. بەهەموو جۆرێك یارمەتی خەزوری خۆی داوە تاكو لەجەنگەكانیشی دژ بە ئەمیرە توركمانەكانی موصل و سنجار(10) كە ناوچەكەیان حوكم دەكرد بەڵام لەوكاتەی سوڵتان موزەفەر كە لە (حەران) دەبێت وەعد دەداتە سەلاحەدین كە ئەگەر (موصل) بگریتەوە 000ر50 پەنجا هەزار دیناری ئەوكاتەی دەداتێ‌ لەگەڵ یارمەتی سوپایی و بەپاش دەكەوێ‌ لەجێ‌ بەجێ‌ كردندا.. سەلاحەدین گومانی لێدەكاو دەیگرێ‌ و شەش مانگ حوكمی دەكا.. دەیەوێ‌ بیكوژێ‌ بەڵام راوێژكارانی سەلاحەدین ناهێڵی بیكوژی نەوەك هاوجنسەكانی موزەفەر كە لەگەڵ سەلاحەدینن لەسەلاحەدین ببنەوە بڵێن وەفای نەبوو(11) ئینجا دوای ئەمە كە سوڵتان موزەفەرەدین دڵسۆزی دەنوێنێ‌ سەلاحەدین خوشكی خۆی دەداتێ‌ و رەوانەی هەولێری دەكاتەوە كە یەكێكە لەدژەكانی ئەو ئەمیرە توركانەی سەلجوقی دژی سەلاحەدین دەوەستان. لێرەدا بەرژەوەندی دەور دەبینێ‌ بەهەر حاڵ سوڵتان موزەفەر هەولێر زۆر بەجوانی حوكم دەكات و زۆر بەوەفا دەبێ‌ بۆ رەبیعە خاتونی خێزانی، كەخوشكی سەلاحەدینە تاكو سەلاحەدین دەمرێ‌- ئیتر وردە وردە سوڵتان موزەفەر لەدڵسۆزی بۆ ئەم بنەماڵەیە سارد دەبێتەوە هەوڵی تەنیا بون دەدا. تاكو لەسەردەمی مەلیك ئەشرەفی كوڕی مەلیك عادل هەروەها مەلیك عادلی ئەیوبی – تا لەساڵی 628 كۆچ /1230 زاینی . سوڵتان موزەفەر سەردانی بەغدا دەكاو سەر بۆ خەلیفەو دەوڵەتی عەباسی دادەنوێنێ‌ و داوای جیابونەوە دەكا لەدەوڵًەتی ئەیوبی بەتەسلیم كردنی هەولێر لەپاش مردنی بەبەغداو خەلیفەی عەباسی بەم جۆرەی خوارەوە – كە عەبدولقادر (تولیمات) (گولیمات) لەكتێبەكەی بەناوی (ئەمیر اربل) باسی دەكات پێشەكی دەبێ‌ ئەوە بزانین كە موزەفەرەدین كوڕی نەبوو دوو كچی هەبوو هەردووكی دابوەوە نەوەكانی عیمادەدین زەنگی .. بۆیێ‌ كاتێ‌ ناكۆكی كەوتە نێوان بەدرەدین لۆلۆ و دوو زاواكەی موزەفەر لێرەدا موزەفەرەدین لایەنی زاواكانی خۆی و حوكمی ئەتابەكەكانی گرت و وە لەبەر ئەوەش مەلیك ئەشرەفی ئەیوبی ئەمەی پێ‌ ناخۆش بوو گەفی لەسوڵتان موزەفەر كردوو هەرەشەی گرتنەوەی هەولێری كردەوە (12) لێرەدا هەر هەندە دەخەینە بەرچاو كەناكۆكی چۆن لەسەر حوكم لەنێوانیاندا پەیدا بوو وە چۆن ئەمە بووە هۆی گەرانەوەی سوڵتان موزەفەر بۆ بنەماڵەی ئەتابەكیەكان و تێك چوونی بەرژەوەندی لەگەڵ ئەیوبیەكان بۆیێ‌.. سوڵتان موزەفەر ویستی هەولێر نەكەوێتەوە ژێر دەستی ئەیوبیان لەپاش مردنی و تەسلیمی بەغدای بكات و بەرەو بەغدا بەرێ‌ كەوت عەبدولقادر تولەیمات دەلێ‌ “سوڵتان موزەفەر عەرەبە چونكە بووەتە موسڵمان وە هەركەسێ‌ ببێتە موسڵمان بەعەرەب دەژمێردرێ‌ بەگوێرەی حەدیسی پێغەمبەر (ص) كەلەلاپەرە (3) – (4) لە پێشەكیەكەی باسی دەكات وە دەلێ‌َ سەلاحەدین مستعربە وەك لەلاپەرە (196) ی كتێبەكەی باسی دەكات، پاشان بۆ سەفەرەكەی بۆ بەغدا دەڵێ‌ لەساڵی 628 كۆچی لەمانگی محەرەم سوڵتان موزەفەر بەیاوەری دوو نوێنەری خەلیفە بەرێ‌ دەكەوێت بۆ بەغداو زیارەتی خەلیفە (13) دەڵێ‌ موزەفەرەدین پێشوازیەكی گەرمی لێكرا لەلایەن نائبی وەزارەت و ئەمیرو قوزاتەكان – لەتەك شورەی شارەكەی بەغدا، دەڵێ‌ پاشان بەرێ‌ كەوتنەوە تا گەیشتنە دەرگای (نوبی) سوڵتان موزەفەرەدین لەئەسپ هاتە خوارەوەو خاكی ماچ كرد وەك سەردانواندن و سەلامی لەدوورەوەی بۆ خەلیفە. پاشان چووە نێو شارو پێشوازی كرا شوێنی تایبەتی پێدرا تاكو كاتی دیداری خەلیفە دێت. پاشان بەرەو كۆشكی خەلیفە پەنجەرەی (ناوەند) بەرێكەوتن كە لەو پەنجەرەیەوە خەلیفە خەڵكی دەدیت. “بەمە بۆمان رۆن دەبێتەوە خەلیفە سوڵتان موزەفەری لەژورەوە پێشوازی نەكردوەو – سوڵتان موزەفەر نەچووەتە ناو كۆشكی خەلیفە”. دوای ئەوەی سوڵتان موزەفەر نزیكی پەنجەرەكەی كۆشك دەبێتەوە پەردە لەسەر پەنجەرەكە لا دەدرێت خەلیفە بەدیار دەكەوێ‌ لەسەر كورسیەك دانیشتوە دەڵێ‌ هەموو خەڵكە خوار بونەوە خاكیان ماچ كرد كورسیەك لەپێش پەنجەرەكە دانرابوو بۆ ئەوانەی لەنزیكەوە لەگەڵ خەلیفە بدوێن.. دەڵێ‌ كاتی سوڵتان موزەفەر خەلیفەی دیت و خواربوەوە خاكی ژێر پەنجەرەكەی ماچ كرد بەسەر كورسیەكە كەوت و سەلامی لەخەلیفە كرد بەپێ‌ ی مەراسیمی ئەو كاتەو دەستی بۆ پەنجەرەكە درێژ كرد و خەلیفە سەلامی وەرگرتەوەو بۆ چەندین جار سوڵتان موزەفەر خاكی ژێر پەنجەرەكەی ماچ كرد، خەلیفە سوپاسی زیارەتەكەی كرد دیسان سوڵتان موزەفەر بۆ چەندین جار خواربووەوە خاكی ماچ كرد دوای ئەمە پەردەی پەنجەرەكە دادرایەوە وەك ئاگاداریەك بەكۆتایی هاتنی دیدارەكە(1) پاشان موزەفەریان بردە ژورێك دیارییەكانی خەلیفە وەربگرێ‌ كە لەدووشمشێرو ئەسپێك پێك هاتبوو.. بەداوی زێر شمشێرو زینی ئەسپەكە رازابووەوە. پاشان گەرایەوە (دارالچیافه) و شوێنی پشودان پیاوەكانیشی لەچەند ژورێك و سوپاو پاسەوانەكانیشی لەدەرەوەی شار لەنێو چەند چادرێك بوون، بەم جۆرە سوڵتان موزەفەرەدین بەسەر دادەنوێنێ‌ بۆ خەلیفەی بەغداو پەیمانی دەداتێ‌ لەپاش مردنی سوپای خەلیفە بێنە هەولێر چونكە بەم زیارەتە كلیلی هەولێرو قەڵاكانی لەقەبەل خەلیفە كردبوو، تا پاش مردنی هەولێر بدرێتە خەلیفە بەڵێ‌ سوڵتان موزەفەر چی زەرەر نەدەكرد- چونكە خۆی خەڵكی شارەكە نەبوو بەڕەسەن و حەزیشی نەدەكرد بگەرێتەوە دەست ئەیوبیەكانی كەخەڵكی شارەكەو ناوچەی (دوین) بوون و زەرزاری و رەوەندو هۆزبانی هەولێر بوون بەڵام رازی بوو بیداتە پاشایەكی عەرەبی بەغدا لەژێر پەردەی ئاینەوە. بەڵام بۆ بەڵگەی ئەوەی كەوا سوڵتان موزەفەر ئەم بڕیارەی لەدڵسۆزی ئاینەوە نەبووەو هەروەها لەدڵسۆزی بۆ دانیشتوانی هەولێر كە كورد بوون بەڵكو لەقینی ئەیوبیەكانوو كوردەكان بووە ئەویش ئەوەیە كەكاتێ‌ سوڵتان موزەفەر نەخۆشكەوت خەڵكەكە ناردیان بەشوێن مەلیك صالح نەجمەدین ئەیوب مەلیكی ئەیوبیان لەشام و جەزیرە بەفریای هەولێر بكەوێت بەڵام سوپای خەلیفەی بەغدا زووتر گەیشتنە هەولێر خەڵكەكەش دەرگای قەڵایان داخست و هاواریان دەكرد لەمەلیكانی ئەیوبی زێتر كەس بەمەلیك قەبوڵ ناكەین تەنانەت دوو نوێنەرەكە سوڵتان موزەفەریش بەهەمان شێوە سوپای داگیركەری بەغدایان قەبوڵ نەكرد حوكمی دەولەتی ئەیوبی كوردیان بەلاوە پیرۆز بوو هەردووكیان لەسەر قەڵا لەگەڵ خەڵكەكە هەمان هاواریان دەكرد، كەواتە سوڵتان موزەفەرەدین بەرپرسە دژ بەویستی خەڵكی شار چوەتە بەغداو دوژمنیش وەك كاری هەمیشەیی گوێی لەخەڵكەكە نەگرتوو بەزۆر قەڵایان داگیر كردو هەولێریان تاڵان كرد و خەڵكەكەیان دا بەر شیرو ئەوەی بەرگری دەكردو نەدەكرد زۆربەی خەڵكەكە هاتنە كوشتن(15) بەم جۆرە هەولێری سەربەست و سەر بەدەوڵەتی ئەیوبی كۆتایی بەسەربەخۆیی و ئەم بەشەی دەوڵەتی ئەیوبی كۆتایی پێهات. بەڵام هەر دوای چوار ساڵ هەولێر لەلایەن هۆلاكۆوە گیراو خەلیفەش بەدەستی داگیركەری مەغۆل كوژراو كۆتاییان پێهات تەنانەت نەیانتوانی نەك هەر پارێزگاری لە موسلمانان بكەن ناینتوانی پارێزگاری لە كورسی خەلیفایەتی و لەخۆشیان بكەن، كەتەنیا بۆ چەسپاندنەوەی موسڵمانان ئازابوون لەوانەش گەلی كوردی دڵپاك و قارەمان . (سوڵتان موزەفەرەدین) یش كە بەهۆی سەلاحەدینی ئەیوبی هاتە سەر حوكم و مافی وەرگیراو رێزی لێگیرا چۆن وەرگەڕاوە.. داوا لەمێژوو نووسانیش دەكەم بەم جۆرە مێژووی كورد بنووسنەوە و نهێنیەكان ئاشكرا بكەن.
سەرچاوەو پەراوێزەكان

1- بروانە ل .70-71 – الامارە الهزبانیە لە تأریخ اربیل – زبیر بلال .
2- ناوەكە بەم جۆرەش لە ئیبن المستوفی هاتووە” بیت كۆر”.
كەشوێن ئەبو الموسك ئەل كوردی ئەل هەزبانیە دوا ئەمیری هەولێر بوو لەهاتنی سەلجوقیەكان. كە ناكۆكیان هەبووە لەگەڵ بابەكریەكانی (خەفتیان – دوین) لەسەر حوكمی هەولێر بروانە ً93 ص165 دكتۆر محسن محمد حسین اربیل فی العهد الاتابكی یان بۆ زێدە زانیاری بروانە لێكۆڵینەوەكانم دەربارەی ئەمە لەكتێبی ( سەلاحەدین الایوبی من جدید) اكتشاف (خفتیدكان) و گۆڤاری هەولێر هەروەها ص72- ص73 حكم البابكریە لە تاریخ اربیل – زبیر بلال.
3- هەروەها ص72 ص73 – ص77 چاپی دووەم.
4- هەمان سەرچاوە ص77/ ص
5- هەمان سەرچاوە ص72-ص80- ص81 – ص82.
6- بروانە سەلاحەدین الایوبی من جدید – عبدالخالق سەرسام.
7- بروانە بلدان الخلافە الشرقیە- لسترنك ص228.
8- زبیر بلال اسماعیل – تاریخ اربیل ص82 یان اربیل فی العهد الاتابكی د. محسن محمد ص130.
9- زبیر بلال اسماعیل – تاریخ اربیل ص86 یان النوادر السلگانیە لابن شداد ص129.
10- بروانە اربیل فی العهد اڵاتابكی – دكتور محسن محمد حسین ص131- ص136 – ص137.
11- بروانە اربیل فی العهد اڵاتابكی – هەمان سەرچاوە ص132 یان ئیبن ئه پیر ( ئەسیر) الكامل 11/511 .
12- د. محسن محمد حسین – اربیل فی العهد الاتابكی ص114.
13- عبدالقادر گلیمات – ئەمیر اربیل ص239.
14- عبدالقادر گلیمات – ئەمیر اربیل ص240 – ص241 – ص242.
15- عبدالقادر هەمان سەرچاوە ص243 – ص244 یان الحوادپ الجامعە (تاریخ الرهاوی) –ص44 یان مرێ‌ە الزمان ج 8/ص683 “تاریخ الرهاوی – المجهول” 1234 هـ – بەشێكی كەبڵاوكراوەتەوە(ج 2 ) لەگۆڤاری شانەدەر ژمارە (7) ی 1998 ئەیلول. لەئامادەكردنی دەستەی بەرێوەبەر ص 106 سەدو شەش بەشە عەرەبیەكەی.

About دیدار عثمان

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …