شێخ عوبەیدوڵڵا نەهری سەرکردەیەکی رووناکبیری

نووسینی هیواساعدی
ئایینی و مرۆڤایەتی بووە کە هەڵگری فەلسەفەی یەکسانی و ئازادی و سەربەخۆیی بووە بە بێ جیاوازی نەتەوەو و ئایین و زمان.
💐شێخعوبەیدوڵای نەهری لە ساڵی ١٨٢٧-١٨٢٦ زایینی لە گوندی نەهری لە قەزای شەمزینان سەر بە حوکمرانی دەوڵەتی عوسمانی لە دایک بووە و لە ساڵی ١٨٨٣ لە شاری مەکەی حيجاز کۆچی دوایی کردووە،شێخ عوبەیدولای نەهری لە نەوەکانی حەزرەتی شێخ عەبدولقادری گەیلانی ناسراو بە (حەزرەتی غوث) بنیاتنەری تەریقەتی قادریە یە.لە ماوەی ژیانی دا سەرکردایەتی ئایینی و کۆمەڵایەتی و سیاسی خەڵکی ناوچەکەی کردووە و سەرکردایەتی شۆرشی نەهری کردووە کە لە ماوەی ساڵانی ١٨٧٩ تا ١٨٨٠ ویلایەتەکانی نێوان دەریاچەی وان و دریاچەی ورمیەی لە بن دەسهەلاتی هێزەکانی دا بووە. شێخ عوبەیدولای نەهری سەرکردەیەکی رووناکبیری ئایینی و مرۆڤایەتی بووە کە هەڵگری فەلسەفەی یەکسانی و ئازادی و سەربەخۆیی بووە بە بێ جیاوازی نەتەوەو و ئایین و زمان.
شێخ عوبەیدوڵڵا كوڕی سەید تەهای نەهری كوڕی شێخ ئەحمەد شیهابەددینە و لە گوندی نەهری لە ناوچەی شەمزینان لە ساڵی ١٨٣٠ لەدایكبووە. سەید تەهای نەهری توانی شێخنشینییەك لە نەهری دابمەزرێنێت، پاش مردنی ئەو، شێخ عوبەیدوڵڵا جێگەی باوكی گرتەوە و بووە ڕێبەری تەریقەتی نەقشبەندی و سەروەت و سامانێكی زۆری بە میرات بۆ ماوەتەوە.
لە شەڕی ١٨٧٧-١٨٧٨ لە نێوان ڕووسیا و عوسمانیدا یارمەتی سوپای عوسمانی داوە و چونكە چاوەڕوانی ئەوەی كردووە كە سود لە ئەنجامەكانی شەڕ وەربگرێت و هەوڵ بدات لەو شەڕەدا ببێ بە سەركردەی ئەو كوردانەی كە بە ناوی «غەزا»وە كۆبوونەتەوە، هەتا بتوانێت لە كاتی پێویستدا ئەو هێزە بۆ بەرژەوەندیی كورد بەكار بهێنێت. بەشداریكردنی شێخ عوبەیدوڵڵا لەو شەڕەدا هۆشیاریی سیاسیی قوڵتر كرد و لە راستی و سروشتی دینی دەوڵەت و رواڵەتەكەی و مەبەست و مەغزا جیهادییەكەی عوسمانییەكان گەیشتووە، زۆرتر لەگەڵ كوردانی تردا ئاشنایەتی پەیدا كرد و هەر لەو شەڕەدا هەندێ چەكیشی دەست كەوت.
لەو ساتەدا خەڵك لەژێر باری نەبوونی و ناهەمواریی ژیاندا بوون، بۆیە پەنایان بۆ شێخ عوبەیدوڵڵا برد، چونكە وەك رابەرێكی ئاینی و رزگاركار تەماشایان كردووە، ئەویش لەسەر داوای خەڵك نوێنەری خۆی نارد بۆ ئەستەمبوڵ، تا سنورێك بۆ ئەو ناڕەواییانە دابنێنن، بەڵام ئەم هەوڵانە بێ ئاكام بوون.
جگە لەوەش شێخ گومان و ترسی هەبوو لە پەیمانی بەرلین، كە دەرەئەنجامی شكستی عوسمانییەكان بوو لە شەڕی ١٨٧٧-١٨٧٨ لەگەڵ ڕووسدا، بەپێی مادەی ٦ی ئەو پەیمانە هەموو دەوڵەتانی ئەوروپی بەیەكەوە داوای پاراستنی مافی كۆمەڵی ئەرمەنییان كردبوو. شێخ بەسەرسوڕمانەوە لە كاربەدەستێكی توركی پرسیبوو: «چیم گوێ لێ دەبێ؟ ئەرمەنییەكان وڵاتێكی سەربەخۆ لە وان دروست دەكەن و نەستورییەكان ئاڵای بەریتانیا لەسەر ماڵەكانیان هەڵدەكەن.»
بۆیە شێخ عوبەیدوڵڵا كەوتە یەكخستنی خێڵەكان بۆ ئەنجام گەیاندنی ئامانجەكانی و نوێنەری نارد بۆ لای شەریفی مەككە و خدیۆی میسر، هەروەها بۆ لای كونسوڵەكانی ڕووس لە وان و ئەرزڕووم تا بزانێت دەوڵەتی ڕووس هەستی بەرامبەر بە كورد چییە. هەوڵیشی دا خۆی لە ئینگلیزەكان نزیك بكاتەوە و نامەیەكی ناردووە بۆ دكتۆر كوهران.
شێخ پێیوابوو تاقە دەرمانی چارەسەركردنی كێشەی كورد دامەزراندنی كوردستانێكی گەورەیە، ئەویش بە یەكخستنی كوردەكانی ئێران و كوردەكانی سنووری عوسمانییە و، لە یەكەمین بەیاننامەی نووسراوی شێخدا و بە یەكێك لە نوێنەرانی هێزە رۆژئاواییەكان دەڵێت: «میران و سەرانی كوردستانیی چ لە توركیا لە كوردستان چ لە ئێران، هەر هەموویان رایان وایە ناكرێ بەم جۆرە لەگەڵ دوو حكومەتدا هەڵبكرێ، دەبێ كارێك بكرێت كە دەوڵەتانی ئەوروپا لە دۆزەكە ئاگادار بن و لەم بارەیەوە لێكۆڵینەوە ئەنجام بدەن كە خەڵكی كورد نەتەوەیەكی جیایە، ئێمە دەخوازین كاروباری خۆمان لە دەستی خۆماندا بێت».
بەم جۆرەو دوای ئەوەی بۆی روونبۆوە كە پێویستە، بۆیە شۆڕشی چەكدارانەی شێخ عوبەیدوڵڵا لە تشرینی یەكەمی ١٨٨٠ دەست پێ دەكات و هێزەكانی خۆی دابەشكرد بەسەر چەند بەرەیەكدا.
دوای چەندین شەڕو سەركەوتن، دواجار سوپای عوسمان و ئێرانیی و بەشێك لە خێڵە كوردە خۆفرۆشەكان، توانیان شۆڕشەكە دامركێننەوەو نەیهڵێن و شێخ عوبەیدوڵڵاش بۆ ئەوەی خوێنی تر نەڕژێت، ناچار خۆی بەدەستەوە دا. ئەوە بوو گرتیان و نەفیان كرد بۆ شاری مەككە. لە تشرینی یەكەمی ١٨٨٣دا بەنەفیكراوی لەوێ كۆچی دوایی كرد.
♦ ستراتیجیەتی شێغ عوبەیدوڵڵای نەهری لەدامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆدا
شۆڕشەكەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری یەكێكە لەو شۆڕشە مەزنانەی كورد كە پێویستە نەتەوەی كورد گرنگی ئەم شۆڕشە لەبەرچاوبگرێت، ئەم شۆڕشە یەكێكە لەو شۆڕشانەی كە لە باكووری كوردستان سەریهەڵدا، بەڵام دواتر بەهۆی گوشاری بەریتانیا گواسترایەوە بۆ خۆرهەڵاتی كوردستان، ئەمەش لە بەرژەوەندی بریتانیادا بووە، شێخ عوبەیدوڵلا یەك ێك بووە لەو شۆڕشگێرە گەورانەی كورد كە وڵاتە زلهێزەكان حیسابیان بۆكردووە و نامەی بۆ زۆربەی سەركردەكانی عەرەب ناردووە بەتایبەتی شەریفی مەككە و خدێوی ئیسماعیل بۆ بەدەستهێنانی رای گشتی لەپێناوی بنیاتنانی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كورد. شێخ توانی كوردەكان لە دەوری خۆی كۆبكاتەوە و رێز لە بیروڕای ئازادی نەتەوەكانیتر بگرێت و حسابیان بۆبكات لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاكانی كورد.
شێخ سەرەتا لەسەر رێبازی قادری بووە دواتر بووە بە سۆفی لەسەر رێبازی نەقشبەندی، (200) گوندی هەبووە كە وڵاتە زلهێزەكان حیسابیان بۆكردووە و رێزیانلێگرتووە، سەروەری نەتەوەكانی بەهەموو ئایدیا و مەزهەبەكانەوە پاراستووە بەتایبەتی ئەرمەنییەكان كاتێك ویستیان جەنگی پێبكەن لەگەڵ ئەرمەنەكان بەڵام شێخ ئەوەی رەتكردووەتەوە، بۆیە یەكێك لە ئەرمەنییەكان كە شێخ دەناسێت و دەلێت: ((كەسایەتییەكی گونجاو و نایاب بووە، سەرپەرشتی كارێكی باوكئاسایی هەتیو و بێوەژنەكان بووە، لەهەموو ناوچەكانەوە كوردەكان دەهاتنە شەمزینان بۆئەوەی لەبارەی مەینەتییەكانیان قسە و وتووێژی لەگەڵ بكەن، لەگەڵ ئەو هەمووە ستەمەی كە بەرامبەریان ئەنجامدەدرێت، راوێژیان پێدەكرد و داوای ئامۆژگارییان لێدەكرد. لە پرسەكانی ئایینی و ویژدانی، ئەوانیش ئامۆژگارییەكانیان بەگرنگ وەردەگرت، رێز و خۆشەویستی زۆریان بۆی هەبووە، رێزیاندەگرت وەك سەركردایەتییەكی دادپەروەر و مرۆڤدۆست)).
شێخ عوبەیدوڵلای نەهری كوڕی سەید تەهای كوری شێخ ئەحمەد شەهابەدینە، لە گوندی نەهری ناوچەی شەمزینان دادەنیشێت و ساڵی (1830) لە گوندی نەهری لەدایكبووە و باوكی سەید تەها توانی شێخنشینی لە نەهری دابمەزرێنێت و پاشمردنی كوڕەكەی جێگەیگرتەوە كە كاراكتەرێكی بەهێزبووە بۆ رابەرایەتییەكی دینی بەتایبەتی رێبازی نەقشبەندی. لە كوردستاندا دوو رێبازی ئاینی هەبوو، لەپاش كۆچیدوایی شێخ مەولانا خالید هەندێ لە بنەماڵە دینییەكان لەوانە بنەماڵەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری سەركردایەتی تەریقەتی نەقشبەندییان كرد، وەكو پێشتر باسمانلێوەكردووە سەرەڕای ئەوەی شێخ پیاوێكی ئایینی دیاربووە لەهەمانكاتدا زەویدارێكی گەورەش بووە، نزیكەی دووسەد گوندی هەبووە لە ئێران و توركیادا. لای سەرۆكخێڵەكانی كورد گوێی بۆ قسەكانی دەگیرا. شێخ كەوتە یەكخستنی خێڵەكان و دەسەڵاتی ئایینی و رێز و شكۆی خۆی لەم سەروبەندەدا سیمای سەركردایەتی و دانایی پێوەدیاربوو، وەك دادپەروەریی و بەخشندەیی و ئازایەتی و جوامێری و فریادڕەسی لێقەوماوان و دیوەخانەكەشی هەمیشە پڕمیوان بووە.
شۆڕشەكەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری دژی هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و سەفەوی بووە كە هەریەك لەم دوو دەوڵەتە زلهێزێك پاڵپشتیبووە لەكاتێكدا عوسمانییەكان بەریتانیا پاڵپشتیكردووە و سەفەوییەكانیش روسیا پاڵپشتیكردووە. هەریەك لە بریتانیا و روسیا مەبەستیان بووە ئەم شۆڕشە لە هاوپەیمانەكانیان دووربێت، بریتانیا هەوڵیدەدا ئەم شۆڕشە دژی سەفەوییەكان و دوربێت لە عوسمانییەكان، روسەكانیش بەپێچەوانەوە هەوڵیاندەدا ئەم شۆڕشە دژی عوسمانییەكان بێت و دوربێت لە سەفەوییەكان، تادواجار ئەم شۆڕشە لە بەرژەوەندی بریتانیا بووەن گواسترایەوە بۆ خۆرهەڵاتی كوردستان و دژی سەفەوییەكان سەریهەڵدا. بۆیە شێخ پلانێكی دانا بۆ راپەڕینێكی مەزن لە كۆنگرەی سەركردەكان كە ئەمە یەكەم كۆنگرەی لەمشێوەیە بوو لە مێژووی كوردستاندا. ئەم كۆنگرەیە لە شەمزینان بەسترا لە كۆتایی تەمووزی ساڵی 1880 بە سەرۆكایەتی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری دواتر كۆبوونەوەیەكیتری بەست لە نەهری شێخ عوبەیدوڵڵا وەڵامێكی توندی ئەوانەی دایەوە كە هەندێك لە سەركردەكان هەوڵیاندەدا ئاراستەی كوردەكان بگۆڕن بۆ شەڕكردن لە دژی ئەرمەنییەكان. بۆیە لە یەكەمین بەیاننامەی نووسراوی ناسیۆنالیزمی كوردیدا، شێخ بە یەكیك لە نوێنەرانی هێزە رۆژئاواییەكانی كە دۆستایەتی لەگەڵدا هەبووە. دەلێن: ((میران و سەرانی كوردستان چ لە توركیا و چ لە ئێران هەر هەموویان رایانوایە كە ناكرێ بەمجۆرە لەگەڵ ئەم دوو حكومەدا هەڵیكرێ، دەبێ كارێك بكرێت كە دەوڵەتانی ئەوروپایی لە دۆزەكە ئاگاداربن و لەمبارەیەوە لێكۆڵینەوە ئەنجامبدەن، خەڵكی كورد نەتەوەی جیایە، ئێمە دەخوازین كاروباری خۆمان لەدەستی خۆماندا بێت)).
كاتێك شێخ لە ساڵی 1880 هەڵمەتی كردەسەر ئێران و بانگەشەی ئەوەی كرد كە بەناوی خەڵكی كورد ئەم كارە دەكات، شێخ لە روونكردنەوەیەكی ئەم كارەیدا نامەیەك بۆ (ویلیام ئابۆت) سەركونسۆڵی بریتانیا لە تەورێز دەنێرێت و دەلێت: (خەڵكی كورد میللەتێكی جودایە مەزهەبیان لەگەڵ مەزهەبیتردا جودایە و یاساوڕەسمیشیان جودایە.. سەرۆك و فەرمانڕەواكانی كوردستان چ سەر بە عوسمانییەكان و چ سەر بە ئێران بن دانیشتوانی كوردستان هەموویان لەوەدا یەكدەنگن كە لەگەڵ ئەم دوو دەوڵەتی عوسمانی و ئێرانیدا هەڵناكات و دەبێت كارێك بكرێت دەوڵەتانی ئەوروپایی لەمە بگەن و لە بارودۆخی ئێمە بكۆڵنەوە. ئێمە میللەتێكی جوداین و دەمانەوێت كاروباری خۆمان بەدەست خۆمانەوە بێت)
دیبلۆماتەكانی بریتانیا لە ئێران و دەوڵەتی عوسمانیدا ئەم قسەیان بەڕەهایی وەرنەگرت و ئێرانییەكانیش واپێدەچێت گومانیان لەم وتانە هەبووبێت. سەرەڕای ئەمەش ئەو پڕوپاگەندانەی كە دەكران یاخیبوونەكەی شێخ ئەوەی نیشاننەدا شتێكی لەو ئاژاوانە جودابێ كە پێشتر لەلایەن هۆزەكانەوە دەكران و ناوچەكەیان ویرانكردبوو. بەهەرحاڵ یاخیبوونێكی گرنگ بوو، چونكە بێگویدانە ئەو وێرانییەی لەناوچەكەدا كردی، بۆ یەكەمینجار نهێنییەكانی ژێرپەردەی (ناسیۆنالیزم)ی لە مەسەلەی راپەڕینەكانی دواتر ئاشكراكرد.لە دیدی هەندێك لە مێژوونووساندا شێخ عوبەیدوڵڵا یەكەمین و دیارترین ناسیۆنالیستی گەورەی كوردە، بەڵام لە دیدی (دیڤید ماكداوڵ) بەڵگەی تەواو لەبەردەستدا نییە كە یەكێك بێت لە ناسۆنالیستەكانی كورد
ئامانجەكانی شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵا و دروشم و ستراتیجییەتی
ئامانجەكانی شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵا زۆر و ئاشكرابوون ئەویش دامەزراندنی دەوڵەتێكی یەگكرتوو بووە كە رێوبانی بازرگانی و مافەكانی مەسیحی و كەمینەكان دابینبكات. شێخ هەوڵیدا مەسەلەی كورد لە قاوغی ناوچەكە بباتەدەرەوە و دیدێكی نەتەوەیی هەبوو بۆ دیاردەكە، چونكە بە یەكچاو سەیری گەلی كوردی دەكرد لە دەوڵەتی عوسمانی و ئێرانی و لە ساڵی 1880 دوو كۆنفرانسی بۆ سەرانی خێڵەكانی كورد گرێدا و كۆمەڵەی كوردی دروستكرد.رەنگە ئەمە سەرەتای پێكەوەنانی رێكخستن و كۆمەڵەی سیاسی بێت لەنێو كورد، پاشان لەشكرێكی دامەزراند و رێكیخست و بەهەر بەشێك ئەركێكی تایبەتی سپارد و لاپەڕەیەكی پاكی پەیوەندی نێوان مسوڵمانانی كورد و تایفییە ئایینییەكانیتری كردەوە، شۆڕشەكەی شێخ گوزارشتی لە حەز و ئارەزووی گەلی كورد دەكرد كە دەیەویست بار و ژیانی چاك بێت و كورد لە ئێران و دەوڵەتی عوسمانی یەكبگرێتەوە.
چونكە كورد یەكئامانجی هەیە كە سەربەخۆیی و رزگاربوونە لە دەسەڵاتی سیاسی. هۆكارە سیاسییە نێودەوڵەتییەكانیش بۆ ئەم شۆڕشانە هۆكاری یامەتیدەر بوون، چونكە شۆڕشەكە لەلایەن خدێوی میسر و شەریفی مەككە پشتیوانی لێدەكرا. شێخ كەوتە نووسین بۆ ژمارەیەك لێپرسراوی دەوڵەتانی ناوچەكە و نوێنەرانی هەندێ لە دەوڵەتە ئەوروپییەكان و ئەو زوڵم و زۆرەی بۆ روونكردونەتەوە كە كورد لەسەر دەستی هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و ئێرانیدا چەشتوویەتی،داوای لەو لێپرسراوانە كرد كە ئەم كێشەیە بۆ بەرپرسەكانیان باسبكەن و ئەوە بە گەلانیان بناسێن كە گەلێك هەیە بەناوی گەلی كورد كە هەوڵدەدات ئامانجەكانی خۆی بەدیبهێنێت.لەم سەروبەندەدا شێخ چەند هەنگاوێكی نا بۆ یەكپارچەكردنی كورد و یەكخستنی یەكهەڵوێستییان و لەم بوارەدا كۆمەڵەی كوردی پێكهات.
شێخ لە روانگەی پابەندی بەدنیاییەوە هێرشەكانی ئەوروپی بۆ سەر دەوڵەتی عوسمانی زۆر ئازاریدەدا، بۆیە لەگەڵ شوێنكەوتوانی بەرەو بانگەوازی سوڵتانەوە چوون بۆ جیهادداری رووس، دوای ئەوەی شەڕی عوسمانی و رووسی كوردستانی ویرانكرد چونكە شانۆی چالاكییە سەربازییەكان بەهۆی زیادبوونی چەندبارەی باج و دەستبەسەرداگرتنی سامانی جوتیاران و خۆسەپاندن بەسەریاندا. باری بژێوی خەڵكی ناوچەكە ویرانببوو.دیاردەی بەرتیل بڵاوببووەوە.. شێخ چەندینجار سكاڵای لەسەر ئەو بارودۆخە بۆ سوڵتان نووسی هەتا رێوشوێنی گونجاو بگرێتەبەر بێئاكام بووە(4).
شێخ عوبەیدوڵلا ئامانجی كوردستانێكی سەربەخۆ بوو لە قووڵایی دڵییەوە زانی كە تەنیا هۆ بۆ بەدبەختی و چارەڕەشی كوردان ئەوەیە كە وڵاتیان یەكپارچە نییە و دووبەشكراوە، تاوڵاتە داگیركراوەكانی تورك و فارس نەكاتەوە بەیەك، ناتوانێ بە ئاواتی خۆی بگات كە گەیشتنە بە مافی رەوای نەتەوایەتی.
پەیماننامەی زەهاو لە ساڵی 1936ز كە لەنێوان ئێران و قاجاری و توركیای عوسمانی بەستراوە بەهۆی ئەو پەیمانەوە وڵاتی كوردان بووە دووكەرتەوە كە بەشی رۆژهەڵاتی كەوتە بەر قاجاری و بەشی رۆئاوای كەوتەبەر توركیای عوسمانی و سەرەڕای دووكەرتبوون و كۆلۆنیبوون و وڵاتیان، كوردەكان لەڕووی مەزهەبییەوە لەلایەن ئێرانی سەفەویی و پاشان قاجارییەوە دەچەوسێنرانەوە.
دەوڵەتی عوسمانی لەڕووی مەزهەبییەوە توانی كوردەكان بەرەو لای خۆی رابكێشێت و بەدرێژایی مێژووی تەمەنی خۆی، سوود لە كورد ببینێت، ئەویش كەم تازۆر قازانج بە كورد بگەیەنێت بۆ نموونە/ تەواوی میرنشینە كوردەكان لەژێر قەڵەمڕەوی دەوڵەتی عوسمانیدا بوون، لە چوارچێوەی فیدراڵەیەتیدا دەژیان وەك شەرەفخان دەنوسێت: ((سوڵتانە خاوەنشكۆكان هەرگیز دەستدرێژییان نەدەكردە سەر نیشتیم
ان و خاكی كوردان)) د.جەلیلی جلیل دەڵێت: ((شێخ عوبەیدوڵڵا بیری ئامانجی كوردستانێكی سەربەخۆیی كەوتەسەر هات بیروباوەڕە سیاسییەكانی خۆی لەسەر بناغەیەكی ئایینی داڕشت، موریدەكان لە تەكیەی شێخدا كۆدەبوونەوە، خەلیفە و نوێنەرە ئایینییەكان بەناوی ئەم تەكییەدا دەگەڕان كە شێخ لەڕێی ئەمانەوە دەسەڵاتی ئایینی خۆی بەسەر ژمارەیەكی زۆری كوردا هەبێت و خەڵكانێكی زۆر لە دەوری خۆیدا كۆبكاتەوە.
شێخ ئەو ئامانجەی گرتبووەبەر، یەكیەتی و یەكڕیزی و برایەتی سەرۆكە كوردەكانی دەستپێكرد و سەرەتا هەستا بە یەكخستنی خێڵەكان. مەرجی هەرە گەورەی سەركەوتن و بەئامانجگەیشتن تەنیا لەڕێگەی یەكیەتییەكی راستەقینەی كوردەكانەوە خۆئامادەكردنێك پتەو و قایم بۆ پێكهێنانی راپەڕینێك دەهاتەدی. بۆ ئەم مەبەستە شێخ لەوە گەیشتبوو كە تا سەرۆكە كوردەكان یەكنەگرن، ئەوا سەربەخۆیی بەخۆوەنابینێت.
ئامانجە بنەڕەتییەكانی شێخ لە بەرپاكردنی راپەڕینێكی جەكدارانە لە دژی دەوڵەتی ئێرانی چ بوو؟ ئایا شێخ دەیەویست دەوڵەتێكی كوردی دابمەزرێنێت ؟ یاخود بە یارمەتی شەڕ و كۆكردنەوەی هۆزەكانی هەوڵیدا كە گوشاری كاربەدەستانی قاجاری بەرامبەر بە كورد كەمبكاتەوە و كۆتایی بە ستەمكاری سەرانەسەندن لەلایەن فەرمانبەرانی ئێرانی بەتایبەتی فەرمانبەرانی تورك لە ئازەربایجان بهێنێت.
ئایا شێخ بەڵێنەكانی بابیعالی دیبلۆماتەكانی بریتانی سەبارەت بە پێكهێنانی میرنشینەكانی كورد لە سەردەستی ئەو سەركردەكانی ژێر دەسەڵاتی خۆی بەهەند هەڵگرتبوو؟ ئایا ناسۆنالیزمی كوردی یەكەم بزاڤی سیاسی بەشێكی كوردانی دانیشتووی ئێران هیچ رۆڵێكی دەبینی؟ ئایا شێخ تەنیا زەویدارێك و پیاوێكی ئایینی ناڕازی كوردبوو یان وەك بەكرێگیراوێكی بابیعالی و بەریتانیاییەكان دەجووڵایەوە؟ دۆزینەوەی وەڵامێكی دروست بۆ ئەم پرسیارانە ئێمە لەگەڵ ئامانج و نییەتی راستەقینەی راپەڕینی شێخ عوبەیدوڵڵا ئاشنادەكات. لەڕێگەی تاوتوێكردنی كردەوەی سەركردە هاوپەیمانەكان لەگەڵ شێخدا، دەكرێت بڵێن كە گرنگترین لایەنی ئەو راپەڕینە دەربرینی ناڕەزایی بوو بەرامبەر بەو ستەمكاریانەی كە لەلایەن فەرمانبەرە نێردراوەكانی ناوەند یان تەورێزەوە دژی سەركردە و پیاوماقوڵانی باكووری كوردستان سەپێندرابوو كاردانەوەی توندی ئەوان بەرامبەر بەم بارودۆخە مانای خستنە ژێر پرسیاری شەرعییەت و كارایی دامودەزگای بەڕێوبەرایەتی ئێران بوو.
وەستانی شێخ لەئاست ستەمكاری و گەندەڵكاری فەرمانبەران و پیاوانی دەوڵەتی قاجاری لەڕاستیدا یەكەم بزوێنەری پاڵپێوەنەری بزاڤی شێغ عوبەیدولڵا بوو، لەنێو هۆكاری جۆراوجۆری دروستكەری راپەڕینی وەك هەڵپەرستی سیاسی بۆ دامەزراندنی میرنشینی كوردی، دەمارگرژی ئایینی و ورووژاندنی ناڕەزایی و هەڵكشانی چینی زەویداری كورد لە كۆتایی سەدەی نۆزدەیەم لەبەرامبەر گەشەكردنی و پەرەسەندنی رۆژبەڕۆژی دەزگاكانی بەڕێوەبەرایەتی ئێران و عوسمانی و ستەمكاری سەرانەسەندن بووە، شێخ خاوەن دووسەد دێ‌ بوو لە ساڵی راپەڕیندا هاوپەیمانە سەرەكییەكانی ئەو زەویدارە گەورانە بوون كە وەك خۆی بەرامبەر گوشاری سەرانەوەرگرانی عوسمانی، بەرژەوەندییەكانیان كەوتبووە مەترسییەوە.
شێخ عوبەیدوڵڵا لە ناوجە سنوورییەكانی عوسمانی – ئێرانیدا نفوزی زۆربوو دەسەڵاتی باشی هەبوو لەنامەیەكدا ((مەیجەر ترۆتەر)) بۆ ((مستر گۆشن))دا هاتووە ((شێخ نفوزترین كەسە لە رۆژهەڵاتی كوردستاندا هەروەها شەخسی خۆی و دەسەڵاتی لەناو كوردەكانی سنووردا زۆر لە هی سوڵتان پیرۆزتربووە، ئامانجی ئەم پیاوە رزگاركردنی ەڵاتەكەیە لە دەسەڵاتی عوسمانی. لەبارەی راپەڕینەكەی شێخ بە سەرەتای خەمڵێنی هۆشی نەتەوەی كورد دادەنێ و دەلێت: خەباتی گەلی كورد بەرامبەر شێخی نەهری چووە قۆناغێكی نوێوە كە دەگونجێت بە سەرەتای گۆڕانی ((هەستی نەتەوایەتی كورد بۆ هۆشی نەتەوەیی و دانانی بناغەی سەرەتایی گشتییەكانی پێكهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆ دابنرێ))
(درك كنیان)یش لەبارەی ئامانجی راپەڕینەكەی شێخ عوبەیدوڵڵا دەلێت: ((راپەڕینەكەی شێخ بە گوشاری بەریتانیا و روسیا هاوكاری ئێرانی كرد لە سەركوتكردنیدا)) لە بەڵگیەكیتردا هاتووە پرۆژەی شێخ ئەوەیە خۆی وەك سەرۆكی میرنشینێكی كورد دابنێت و هەموو كوردستانیش لە توركیا و ئێراندا بلكێنێت بەیەكەوە. شێخ هەردوو پارچەكەی كوردستان رزگاربكات و ریزەكانی كورد یەكبخات و سەرۆكهۆزەكانی كوردیش لە یەك رێخراودا كۆبكاتەوە، وێڕای دامەزراندنی پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ ئایین و نەتەوە جیاوازەكان و هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی دەوڵەتە گەورەكانی ئەوكاتەی ئەوروپا بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجەش شێوازی جیاجیای خەباتی سیاسی و دیبلۆماسی بەكارهێناوە، هەر لە سەردەمی شێخدا یەكەمین رێكخراوی سیاسی لە مێژووی كوردا دامەزرێنرا كە خۆی سەرۆكی بوو (بەحری بەگ)یش كارگێڕی بوو كە رێخراوێكی یەكیەتی كوردان بوو.
لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا راپەڕینی كوردەكان لە ساڵی 1880 بە سەركردایەتی شێخ عوبەیدوڵڵا بایەخێكی مێژووی گرنگی هەبوو. لەڕاستیدا هەنگاوێكی گرنگ بوو بۆ بەرەوپێشچوون. ئەگەر چی سەركەوتوونەبوو لەوەی كە كۆتایی بهێنێت بە قۆناغی جیاخوازی- دەرەبەگایەتی لە مێژووی جموجووڵەكانی كورد و گۆڕینی بە كوردایەتی سەرانسەری، بەڵام لەڕاستیدا ئەم راپەڕینە لەهەموو جموجووڵ و بزووتنەوەكانی پێشووی كورد بەتواناتربوو لەهەردوو لایەنی سیاسی و رێكخستنەوە و كپكردن و دامركانەوەی راپەڕینەكەی شێخ عوبەیدوڵڵا نەبووە .

کتێبی تاریخ مهاباد (مێژووی مەهاباد)/سەید محەممەد سەمەدی/١٣٧٣ مەهابادکتێبی تاریخ مهاباد (مێژووی مەهاباد)/سەید محەممەد سەمەدی/١٣٧٣ مەهاباد
تاریکی یە‌و بۆ ڕووناکی (بە‌ڵگە‌نامە‌کانی شۆڕشی ١٨٨٠)، وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: جەمال میرزا عەزیز، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم
کورتە دیرۆکی شۆڕشی شێخ عوبە‌یدوڵڵای (شە‌مزینانی)(١٨٨٠ بۆ ١٨٨١)، بەختیار حەمەجان حەمە (ب مام حەمید)