ئیلام لە رۆژگاری دێریندا

پێشینەیەكـی مـێژوویی
ئیلام لە رۆژگاری دێریندا

كەمال نوری مەعروف
لە فارسییەوە گۆڕیوێتی
بەشی یەکەم
بەرزاییەكانی ئێران، كە بەشێكن لە ئاسیای ناوەند، بە پەنابردنە بەر بەڵگەی شوێنەواری، یەكهەمین كۆچی ژیانی شارستانییەت لەو هەرێمە پان‌و بەرینەدا دەركەوتووە. لێكۆلینەوەی زانستی لە دۆزراوەكانی تەپۆڵكەكانی ناسراو بە (هەلیلان) ‌و(دەهلەران)، هەروەها (عەلی كش)ی سەوز، مووسیان، (فەروخ ئاباد) ‌و گەلێكی تر، جێگیربوونی سەرەتایی مرۆڤ لە هەزارەی نۆهەمی پ.زدا، لەو خاكانەدا دەركەوتوون‌و پشتگیرییان لێدەكەن.
دۆزینەوەی یەكهەمین ئاسەواری كاشییەكان، كە بە شارستانییەتی حەوجۆش ناسراوە، له‌ وێدا دەركەوتووە. بەو هۆیەوە ئەم ناوچەیە سەرچاوەیە بۆ لێكۆڵینەوەی شوێنەوارناسیی زۆر گەلانێك كە لە هەزارەی سێهەمی پ. زدا لەم ناوچەیەدا دانیشتوون‌و لە باشوورەوە بۆ باكوور بڵاو بوونەتەوە، پێكهاتوون لە كاشییەكان، ئیلامیەكان، گووتی، رێگرەكان‌و خاوەن پیشەكان، ئەمانە لە نەژادێك بوون‌و زمانیان لەیەكتر نزیكبووە.زاگرۆس بە درێژایی مێژوو، پەناگەیەك بووە بۆ جێنشینەكانی‌و تێكەڵاوییان بە فەرهەنگی دەرەوەیانەوە، سنووردار بووە.
كۆنترین گەلانی ناوچەكە
دۆزراوە شوێنەوارییەكان نیشانیدەدات، كە گەلی كاشی‌و گووتی لە سنووری چوار هەزار ساڵ پ. ز دا، لەم ناوچانەدا ژیاون‌و لۆلۆییەكان‌و گەلانی تریش لە خۆرئاوای زاگرۆس ژیانیان بەسەر بردووە.
كاشییەكان یەكێكن لە كۆنترین گەلانی ناوچەكە، كە لە هەزارەی سێهەمی پ.زدا لە خۆرئاوای زاگرۆس ژیاون، ناوەكەشیان لە خواوەندی ناوخۆیی(كاشۆ) وە وەرگرتووە. ئاسەوارە بەجێماوەكانی هونەری كاشی لە ناوچە جیاجیاكانی پارێزگای ئیلام‌و شارەكانی تردا، نیشانەن بۆ مانەوەی درێژخایەنی ئەم گەلەی زاگرۆس، كە لەم ناوچەیەدا هەبوون. بوونی كەلوپەلی حەجۆشیش، كە بەسەردەمی كاشییەكان پەیوەستبووە، لەو رووەوە بەڵگەی پشتیگیرین. كاشییەكان دووای ئەوەی لە ناوچەكانی خۆرئاوای زاگرۆس نیشتەجێبوون، لە سنووری نیوەی یەكهەمی سەدەی هەژدەی پ. زدا هێرشیان بردووەتە سەر نێوان دوو روبار (بابل)، 576 ساڵ تێیدا ماونەتەوە، كە بەدرێژترین دەسەڵاتی بێگانە لەو ناوچەیەدا ناسراوە. لە ساڵی 1171ی پ.زدا، دەسەڵاتییان بەسەر ناوچەكەدا كۆتایی هاتووە. لەو رۆژگارەدا بووە كە فەرهەنگ‌و باوەڕی كاشییەكان لەلایەك كەوتووەتە روو، و لەلایەكی تریشەوە هەر لەو ماوەیەدا، داب‌و نەریت‌و نووسین‌و زمان‌و ئایینزا، یاخود دینی نوێی (بابل) ییەكانیشیان وەرگرتووە‌و پایتەختی نوێشیان لە شاری دوركوریكاڵزۆ دروستكردووە، كە ئەم شارە لە ئێستادا بە عەگرگوف ناسراوە، و لە 30 كیلۆمەتریی شاری بەغدایە.
دووهەمین پادشای كاشی(كوریكاڵزۆ) یە، كە هێرشی بردووەتە سەر ئیلام‌و (شووش) داگیری كردوون، بەڵام توانای مانەوەی زۆری نەبووە، كە لەژێر دەسەڵاتیدا بمێننەوە. سەرئەنجام(شوتورك ناخونتە)ی یەكەم، كە توانا‌و هێز‌و دەسەڵاتی زۆر بووە، هێرشی بردووەتە سەر بابل‌و دووا جێگری كاشییەكانی لەناوبرد‌ووه‌ كوڕی خۆی(كوتێر ناخونتە)ی كردووەتە فەرمانڕەوای بابل.
ئەوانەی كە لەوێدا بوون‌
لەو رۆژگارە بەدواوە ناوی كاشییەكان، هەتاكو سەردەمی هێرشی ئەسكەندەر بۆ سەر كێوەكانی زاگرۆس، نەهاتووە. ئەوانەی كە لەوێدا بوون‌و لە قەڵەمڕەویی پادشاكانی ئیلام‌و نێوان دوو ڕوبار ‌و خۆرئاوای زاگرۆسدا بوون، لەژێر دەسەڵاتی ئەسكەندەردا ژیاون.
ئیلامییەكان لە هەزارەی چوارهەمی پ.زدا، لە باشووری خۆرئاوای بەرزاییەكانی ئێران نیشتەجێبوون‌و لە هەزارەی سێهەمی پ.زدا، دەستیان بەسەر ناوچە بەرینەكانی خۆرستان‌و لوڕستان‌و پێشكێوو پشتكێو‌و كێوەكانی بەختیاری لە (بوشەهر)‌و نۆكەندی فارسدا گرتووە. زمانی مرۆڤی ئیلامی (ئەنزان)ی بووە‌و نووسینیان مێخییە‌و شێوەكەیان لە سۆمەرییەكان وەرگرتووە‌و ئایینەكەیان لە پەرستنی خواوەندی جۆراوجۆردا دەركەوتووە.
ئیلامییەكان دەوڵەتی گەورەی خۆیان دامەزراند‌ووه‌و مێژوونووسانیش كردوویانە بە (3) قۆناغەوە:
1-قۆناغێك، كە مێژووی ئیلام، پەیوەستی تەواوی بە مێژووی سۆمەر‌و ئەكەدەوە لە رۆژگاری كۆنەوە تاوەكو 2225ی پ.ز هەبووە.
2-قۆناغێك، كە مێژووی ئیلام بە مێژووی دەوڵەتی بابلەوە پەیوەستبووە، لە 2265 تاوەكو 745ی پ.ز.
3-قۆناغێك، كە ئاشووریی نوێ(900-612ی پ.ز) دوژمنی ئیلام بووە، لە (745-645پ.ز) سەبارەت بە پەیوەندییان بە سۆمەرەوە، زۆر رۆشن نییە. لەسەردەمی (ئانناتۆم پاتێی) دا شاری لەگشی ئیلام بەشێك بووە لە قەڵەمرەویی سۆمەرییەكان، بەڵام رەفتاری خراپی ئەو، واتە (پاتێسی) بووە هۆی بەرپاكردنی شۆڕشی ئیلامییەكان.
حامورابی
لەسەردەمی حوكمداریی حامورابی(1792-1750)پ.زدا ئیلام ماوەی 21 ساڵ كەوتووەتە ژێر دەسەڵاتی داگیركەری بابل، بەو پێیە قەڵەمڕەویی ئەوان لە شامەوە تا ئێران، بە یاسانامە گەورە مێژووییەكەی، لەو ناوچانەدا بڕیار لەسەری دەكراوە، لە رۆژگاری جێنشینەكانی حامورابیدا، ئیلامییەكان دووبارە توانایان بۆ گەڕاوەتەوە‌و یەكێك لە ناسراوترین پادشای ئیلامی بەناوی(شوتورك ناخونتە) توانی بابل داگیر بكات‌و هەموو كەلوپەلە بەنرخە مێژوویەكانی بابلی بۆ (شووش)گواستووه‌تەوە، لەوانە خواوەندی نموونەیی (ئەستێل)ی نارامین‌و ئەوەی مەردۆخ كە خواوەندی نموونەیی بابلییە، دوای ئەوە بە 3 ساڵ لە رۆژگاری دەسەڵاتی (نەبوخەزنەسر)دا، دووبارە مەردۆخی بۆ بابل گێڕاوەتەوە.
پەیوەندییەكانی ئیلام
پەیوەندییەكانی ئیلام لەگەڵ دەوڵەتی ئاشوور(745-645پ.ز) بە زۆری دوژمنكارانە بووە، هۆكاری ئەوەش بەزۆری بۆ بارودۆخی ئابووری دەگەڕێتەوە لەبەرئەوە لە هەزارەی یەكهەمی پ.زدا بەگشتی سوودیان لە ئاسن دیوە، چونكە كانزایەكە بۆ كەلوپەلی جەنگ بەكاریان هێناوە، كە بووەتە هۆی ئەوەی گۆڕانكاری لە ئاشووردا لە بواری سەربازی ‌و كشتوكاڵدا بكات. ئەوەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كە ئاشووریەكان كانزای بەنرخی ئاسنیان نەبووە، چونكە كانزای ئاسن لەو ناوچانەدا هەبووە، كە دەستی ئاشووریەكانی نەگەیشتووه‌تێ.
یەكێك لەو ناوچانە ڕۆخەكانی باشووری دەریای ڕەشە، كە لەژێر دەسەڵاتی حوكمەتی بەتوانای ئۆرارتۆدا بووە، ئەویتر بەرزاییەكانی ئێران بووە، كە کانزای زۆری تێدا هەبووە بە ئاسنیشەوە، دەشتەكانی پڕ خێر‌و بێر‌و ئەسپی رەسەنی باشیشیان هەبووە، كە ئەسپەكانیان بۆ سوپای ئاشووری لە جەنگدا سەرچاوە بوون.لەبەرئەو هۆكارانە، ئیلام هەمیشە چاوەرێیان كردووه‌، لەلایەن ئاشوورییەكانەوە هێرش بكرێتە سەریان. لە رۆژگاری سەرجۆنی دووهەمدا (721-705پ.ز) دەوڵەتی ئاشوور، كە بەهێز‌و توانا بووە، هێرشیان بردووتە سەر بەرزاییەكانی ئێران‌و پێشڕەوییان كردووە‌و بەردەوامیان پێداوە، پادشای ئیلام (هومبان) بۆ بەرەنگاربوونەوەیان له‌گه‌ڵیاندا هاتووە لەگەڵ میسر‌و بابل هاوپەیمانێتی بەستووە.سەرجۆن بۆ رووبەرووبوونەوەی دژ بەو هاوپەیمانەتییە ترسناكە، كە دژیان كراوە،  یەكهەمجار هێرشی بردووتە سەر میسر، هاوپەیمانەكان نەیانتوانیوە كۆمەك بە میسرییەكان بكەن، سەرئەنجام سارجۆن شكستی بە میسرییەكان داوە و بەدووایدا هێرشی بردووتە سەر ئیلام، بەڵام ئاشورییەكان لەم جەنگەیاندا هیچ ئەنجامێكیان دەستگیر نەبووە. دووای سارجۆنی دووهەم، كوڕی ئەو، سانحاریب(704-681پ.ز) لەسەر تەخت دانیشتووه‌، لەو رۆژگارەشدا لە ئیلام شۆڕشێك دژی پادشاكەیان بەرپا بووە‌و ئەویان لە كۆشكەكەیدا گەمارۆ داوە‌و كوشتوویانە. پادشای ئاشوور سوودی لەو فرسەتە دیوە‌و بەرەولای باشووری ئیلام‌و رۆخی كەنداوی فارس پێشرەوی كردووە‌و گەیشتووەتە دەشتی شووش‌و (34) قەڵا‌و قوللەی داگیر كردووە‌و خستوونییەتە ژێر دەسەڵاتییەوە‌و ژمارەیەكیش لە خەڵكەكەی بەدیل گرتوون. ئیلامییەكان لەو سەروبەندەدا (كودور ناخونتە) یان بە پادشای خۆیان هەڵبژاردووه‌. بەڵام لە بەرامبەر هێرشەكانی ئاشوور، ئیلامییەكان نەیانتوانیوە بەرگریی بكەن، بۆیە بەرەو كێوەكان ڕایانكردووە، ئەوەش بە هۆكاری هاتنی وەرزی زستان بووە، كە لە سەرمای سەختی زستاندا ئەوانە نەیانتوانیوە بەدووایاندا بڕۆن.
بەرامبەریان بووەستێتەوە
ئیلامییەكان، كە ئاشوورییەكان بەدووایاندا دەگەڕان، ئەوان لە خۆپاراستندا بوون، پادشاكەیان (كودور ناخونتە) كە نەیتووانی بەرامبەریان بووەستێتەوە، لە دەسەڵات لایاندا‌و كوشتیان، هەر لەو سەروبەندەدا بوو (هومبان) یان (مینە) (692-688پ.ز) بووە جێنشینی (كودور ناخونتە). جارێكیتر جەنگێكی خوێناوی لە (جەلەولا) روویدا‌و كەمێكیش دووای ئەوە سانحاریب خاكی بابلی داگیر كرد. ئیلامییەكان دووبارە بۆ كێوەكان هەڵهاتن‌و (سانحاریب) یش بە ئارەزووی خۆی، پادشاكانی ئیلامی دادەنا‌و لایدەبردن. لە رۆژگاری ئاشوور بانیپاڵ دا، پادشا مەملەكەتەكەی خۆی گەیاندە ئەوپەڕی هێز‌و توانای. لە ئەنجامی رووبەرووبوونەی لە جەنگە ناچارییەكەیدا لەگەڵ ئیلام بەرەو ئەوێ هێرشی برد، وەك تۆڵەسەندنەوە دژ بە هێرشەكانی پادشای ئیلام لەناوی برد‌و خاكی ئیلامی كرد بە 2 بەشەوە:
بەشی یەكهەم: (شووش) بوو، بە یەكێك لە كوڕانی پادشای ئیلامی ، بەناوی (لورتاكو) سپاردووە، بەشەكەی تریشی، كە (هیدالۆ) یە‌و یەكێكە لە شارە گرنگەكانی ئیلام، كوڕی خۆی لەوێ بەناوی (نام مارینۆ) داناوە، ئەو هێرشەش هاوكاتە لەگەڵ سەرهەڵدانی ئاژاوە لە وڵاتی ئاشووردا، كە براكەی بەناوی(شەمس شۆمەر كین)، كە دژی دەسەڵاتی رەهای ئاشوور بووە، لەمەدا گەلانی ژێر دەسەڵاتی ئاشووریش پشتگییریان لێكردووە. ئاشوور بانیپاڵ دووای گەڕانەوەی بۆ سەر بابل، كودەتاكەی براكەی سەركوت كردووە‌و بابلیشی بۆ ژێر دەسەڵاتی گێڕاوەتەوە، بەدووایدا بۆ سەر ئیلام گەڕاوەتەوە‌و لە جەنگێكی خوێناویدا خەڵكی ناوچەكەی ڕەشەكوژ كردوون‌و شارەكانی سەرجەم كەوتوونەتە سەر هێرش‌و وێرانكاری‌و تاڵانكردن.