تەنگژەی تێڕوانین بۆ مێژووی ئیسلامی – بەشی دووەم

تەنگژەی تێڕوانین بۆ مێژووی ئیسلامی – بەشی دووەم
نهاد جلال حبيب الله
ئەوەی لەبەشی یەكەمی ئەم نوسینەدا قسەمان لەسەركرد, تەنها دروستكردنی هەست و بەرپرسیارێتیەكی چوون بەرەو مێژووی ئیسلامی و دواتریش نیشاندانی ئامانجی ئەوكارە بوو, بەومەبەستەی دەرونی كەسانێك ئامادەیی خوێندنەوە و تێڕامان بۆ مێژووی ئیسلامی هەبێت، هەنگاوی دوای ئەوەش بریتیە لەناسینی سەرچاوەكانی مێژووی ئیسلام تاكو خوێنەر بزانێت بۆ وەرگرتنی بابەتێكی ناو مێژووی ئیسلامی چ سەرچاوەیەكی پێویستە و ئەوسەرچاوە چۆنەو چۆن لێی بنەوێت و چۆنیش لێی وەربگرێت, چونكە كەرەسەی كارەكە ئەو سەرچاوانەن, بۆیە ئەگەر كەسێك شارەزای كەرەستەكان و شێوەی بەكارهێنانیان نەبێت, بێگومان كارەكەی لەنگی تێدا دەبێت.

بەشێوە یەكی گشتی دەتوانین سەرچاوەكانی مێژووی ئیسلام بۆچەند بەشێك دابەشبكەین, ئەمەش بەپێوەری گشتی مێژوویی كاری لەسەر دەكەین:

١- قورئانی پیرۆز: یەكەم سەرچاوەی وەرگرتنی مێژووی ئسلامی بریتیە لە قورئانی پیرۆز, چونكە خودی قورئان یەكەم سەرچاوەی ئایینەكەیە

چ جای مێژووی ئەو ئایینە یان مێژووی بنیادنەری سەرە تای پەیامەكە (موحەممەد صلى الله عليه وسلم)و هاوەڵانی كە بەردی بناغەی ئەو مێژووەیان دانا، ئەمەش تەنها لای موسڵمانان بەیەكەم سەرچاوەی مێژوی ئیسلامی دانانرێت، بەڵكو نەیارانی قورئان و ئیسلام و مێژوی ئیسلامیش لەسەرئەوە یەكدەنگن، وەك چۆن ئەوان تەورات و ئینجیل بەیەكەم سەرچاوەی لێكۆڵینەوە لە مێژووی جوولەكە یان مەسیحیەت دادەنێن، یان نوسینەكانی ئەرستۆو ئەفڵاتون بە بنەڕتی لێكۆڵینەوە لەوكەسانە دەزانن، یان لەوحە بەجێماوەكانی سەردەمی حامورابی و یاسا دانراوە كانی دەكەنە سەرچاوەی یەكەم بۆ تێرامان لەو سەردەمەو كەسایەتیەی، بەهەمانشێوە بەیە كەم سەرچاوەی مێژووی ئیسلامی دادەنێن، گەرچی كۆمەڵیك تێبینی و ڕەخنەیان لێ هەیە كەپشت بەخودا دواتر قسەی لێوە دەكەین، لێدوانی گشتی قورئانی پیرۆز بۆ مێژوی ئیسلامی خۆی لەم خاڵانەدا دەبینێتەوە:

١_ خستنەبەرچاوی ڕەوشی پێش هاتنی ئیسلام و مێژووی ئیسلامی:

قورئان سەرەتا پوختەیە كی مێژووی مرۆڤایەتی هەرلە بونیەوە تا سەردەمی مێژوی ئیسلامی دێنێت، باس لە دروستبون و بەهای مرۆڤ وئەرك و ئامانج و ئەنجامی دروستبونی و شێوە و هۆكاری هاتنەسەردنیای و ئەركی ناو دنیا و ڕەوشی سەرزەوی دەكات، بۆئەوەی دواتر بەرچاوڕوونیەك بێت بۆ ناو مێژووی ئیسلامی، واتە قورئانی پیرۆز ئەوەمان پێدەڵێَت كە مێژووی ئیسلامیش قۆناغێكی ناو ئەو مێژووەیەو بۆ زانینی ڕێگەیەكیش نابێت لە نیوەی ڕێوە هەنگاو بنێیت و ئەگەر سەرەتاكەی نەزانیت دەكەویتە هەڵەوە یان هیچ نەبیت لەسەر ماوەی پێشهاتە هاوشێوەكانی بێئاگا دەبێت.

بۆ خستنەڕوو وتۆماركردنی ئەمەش هەوڵدەدات ڕای خۆی بسەپێنێت و بوونی هەرگومانێك بەرپەرچ دەداتەوە(ذلك الكتاب لا ریب فیه) ، ڕاستی گێڕانەوەو لێكدانەوەكەش دەگەڕێتەوە بۆ خواو بەدووری دەگرێت لەدەستتێوەردانی مرۆیی(لیس لك من الأمر شی‌ء)

دواجاریش لەدوولایەنەوە ڕەخنە لە بەرهەم ونوسراوەكانی ئەوكات دەگرێت:

١-مرۆڤەكان لەپێكانی ڕاستیدا نەگەشتونەتە كەماڵ و بڕێك لە ڕاستییان تێدایە، دیاریكردنی ئەو بڕەش پەیوەستە بە لەخواترسی ئەو كەسەیان ویژدانداری ئەو تاكە، واتە زۆربەی جار پشكی زیاتری ڕاستی بۆ كەسی لەخواترسە لەگەل َبوونی هەڵەیدا، بەڵام كەسانێكیش هەن كەلەخوا ترس نین لەگەڵ ئەوەشدا راِستیەك دەڵێن، ئەمانە كەمن و لەنێو خوانەناساندا دیارن.

٢-مرۆڤەكان لەبەر سەپاندنی راكانی خۆیان تەنانەت راستیەكان دەشێوێنن، ئەوان ڕاستیەكانی ناو تەورات و ئینجیلیان شێواند، بەمە هیچ پێودانگێكی ڕاستییان نەهێشتۆتەوە‌و ئامادەنین ڕێ‌ بەڕاستی بدەن تا بەجیاو سەربەستی بۆخۆی بمێنێتەوە، بۆیە قورئان بوو بە تەواوكەری راستیەكانی پەیامە خواییەكانی پێشوو و پلەی كەماڵی وەرگرت و كۆتا پەیامی خوداییش دەبێت، لەبەرئەوە ئەمجار پاراستنەكە نادرێتە دەست مرۆڤ و خودا خۆی دەیپارێزیت، لێرەوە ڕاستیە مێژوییەكان تەنها لەقورئانەوە پلەی ڕاستی تەواویان هە یە.

پاشان هەوڵدەدات مێژوی یەكخوداپەرستان پەیوەستی یەكتر بكات، بۆیە كە باس لەسەردەمی مێژوی ئیسلامی دەكات، دەیانبەستێتەوە بە باوەڕدارانی پێش ئیسلامەوە وەك دەفەرموێت ( أنا لما طغی الما‌ء حملنكم فی الجاریة) یان جوولەكەكانی ئەوكات بە مێژوی پێشتریانەوە دەبەستێتەوە.

دواتر گرنگترین لایەنەكانی سەرەتای مێژووی ئیسلامی دەخاتەڕوو، وەك ئەوەی باسی قۆناغی مەككەو ژیانی ناومەدینەو جەنگی بەدرو ئوحود دەكات، لەكگەڵ ئەمەشدا هەوڵدەدات بە پێوەرە خوداییەكە لێكدانەوە بۆئەوانە بكات، تەنانەت چاوپۆشی لەخودی كەسایەتی موحەممەدیش(صلى الله عليه وسلم) ناكات و ڕوداوەكان وەك خۆی دێنێت(عبس وتولی.. )یان (لم تحرم ماأحل الله لك) لەسەر ئەم بنەڕەتە تێڕوانینی بۆ مێژووی ئیسلامی دەبێت.

بۆ یە ئەگەر بمانەوێت هەر قۆناغیكی مێژووی ئیسلامی وەربگرین، دەتوانین بەوپەری وردەكاریەوە بەپێوانی قورئان بۆلێكدانەوەی مێژووی لێی بكۆڵینەوە و ئەنجامێكی چاك بەدەستبخەین.

بەڵام نەیارانی ئیسلام یان ئەوانەش كە باوەڕیان پێی نیە، لەگەڵ ئەوەی قورئان بە یەكەم سەرچاوەی مێژوی ئیسلامی دادەنێن، كۆمەڵێك ڕەخنەیان لێی هەیەو بە سەرچاوەیەكی تەواوی نازانن، گرنگترین گازندە و ڕەخنەكانیشیان خۆی لەم خاڵانەدا دەبینێتەوە:

١-ئەوان دەڵێن ئەم قورئانە وتەی خودایی نیە، بەڵكو لێكدانەوەی كەسایەتی موحەممەدە (صلى الله عليه وسلم) بۆمێژوو، واتە موحەممەد (صلى الله عليه وسلم) چۆن لە مێژوو تێگەشتوە یان چۆن ویستویەتی هزری خۆی بسەپێنیت، بەوشێوەیە لە قورئاندا تۆماری كردوە، بەمپێیە قورئان لە بەهاخوداییەكەی دابڕدەكەن و مۆركێكی مرۆیی پێدەدەن، ئەمەش واتە لەسیفەتی كەماڵ بەدەرە، كەواتە- بوە پێیە- قورئان پێكهاتەیەكی دوولایەنەی ڕاستی و ناراستی دەبێت، بۆیە خوای گەورە لە قورئاندا هۆشیاری بەرامبەر بەم تێڕوانینە دەدات و دەفەرموێت (أفتؤمنون ببعض الكتاب وتكفرون ببعض)

٢-ئەوان پێیان وایە قورئانیش وەك پەیامە ئاسمانیەكانی تر یان وەك نوسراوەكانی تری پێشووی مێژوو، بەگشتی وەك ئەوانەی هیرۆدۆت و چەندێكی ترو ڕۆژهەڵات بەتایبەتی هەوڵیداوە مێژوویەكی ئەفسانەیی تۆماربكات، باسی فریشتەكان لەجەنگی بەدر و هێنانی ڕەشەبا لە خەندەق و چەندین نمونەی تر كەموسوڵمان بەموعجیزە ناویان دەبات، لای ئەوان هەروەك داستانی دابەزینی خواوەندەكانە لە جەنگەكانی سەردەمی دێرینی یۆنان و ڕۆمان، بەمجۆرە لەو بڕوایەدان قورئان لەقۆناغی نوسینەوەی ئەفسانەیی مێژوو دەرنەچووە.

٣-ڕەخنەیەكی تریان لەتۆماری مێژوویی یان تێڕامانی مێژویی قورئانی ئەوەیە كە دەڵێن قورئان یەكلاینە قسەدەكات و هەردەم هەواداری یەكتاپەرستانە و وەسفیان دەكات و سەركۆنەی بیباوەڕان دەكات و لەدژیان دەوەستێت و ناوە بەدواتاكانیان بەسەردادەدات، بەمجۆرە لە هەڵوێستی بێلایەنبوون لەتۆماری مێژوویی دایدەڕنن.

٤-هەروەهادەڵێن قورئان لەتۆمار یان لێكدانەوەی ڕووداوە مێژووییەكاندا كورتبڕی دەكات و خۆی لە وردەكاری یان ڕوداوەكانی نێوان دووماوە دوردەخاتەوە،بەوجۆرە تۆمار یان لێكدانەوەیەكی كرچ وكاڵ و ناتەواو دەدات بەدەستەوە.

٥-یان گللەی ئەوە دەكەن كەتۆمارە مێژوییەكانی قورئان خەسڵەتێكی پیرۆزیان پێدراوە و جێگەی قسە تێداكردن و مشتومڕیان نەهێشتوەتەوە، بۆیە هەركات بتەوێت قسە لەسەر تۆماریان لێكدانەوەی مێژوویی قورئانی بكەیت، بەرەوڕووی تەكفیر یان كوشتوبڕ یان وەدەرنان دەبێتەوە، لەبەرئەوە وەلانانی یەكجارەكی ئەو تۆمارەو پشت پێنەبەستنی باشترە.

٦-ڕه خنە لەوە دەگرن كە قورئان لە تۆماری میژوویدا دووبارەكردنەوەی زۆر دەگرێتەبەر، بۆنمونە لە دەیان شوێندا ڕووداوی ناومێژووی موسا(علیە السلام) دێنێتەوە كە لەهەمانكاتدا یەك شتە، یان هندێكجار جیاوازیەك (تناقص) لەگێڕانەوەی یەك ڕوداودا هەیە، جگەلەوەش خەسڵەتی چیرۆك تیایدا زاڵە تا لێكدانەوەی وردی مێژوویی.

(وەڵام بۆ ڕەخنەكانیان)

١- ئەگەر قورئان وتەی موحەممەد صلى الله عليه وسلم ، خۆ موحەممەد صلى الله عليه وسلم نەخوێندەواربوو، پاشان ناوچەیەكی سنوداری دیبوو، جگە لەوەش لە شارەزایی راِبردوودا زانیاریەكی كەم‌وسنورداری هەبوو و ناوچەكەشی سەرچاوەی مێژوویی زۆربەدەگمەنی هەبوو، ئیتر چۆن قسە لەسەر هەموو ڕابردووی مرۆڤایتی بكات، جگەلەوەی زانیاریگەلێكی زۆری تێدایە كە ئەمرۆ ڕاستی زانستی نیشانی دەدات، چەندین بەڵگەی تریش هەن كە بەرامبەر بەو راِیە دەوەستن و لێرەدا نایانهێنین.

٢-ئەگەر بڕوانینە قورئانی پیرۆز، دەبینین هزرو بیروباوەر ِلە چوارچێوەی ڕووداوە مێژووییەكاندا لەبیر ناكات، قورئانیش پەیامێكە بۆ ژیانی موسوڵمانان و ناكرێت لە بەهاكانی ئیسلام بەدوربێت، پاشان لە فەرمودەشدا دەیان یان سەدان هاوەڵ ئامادەبون چەندین نمونەی ئیعجازی دەگیرنەوە، دەی ئەمانەش مرۆڤ بوون، واتە بەتەنها لە قورئاندا وا نەهاتووە. لەمەدا دەبێت ئەوكەسانە گلەیی لەخۆیان بكەن كەدیدێكی تەواوی مادیگەرای و دنیاییان هەیەو بڕوایان بەچەمكی پەیامی ئاسمانی نیە، بۆیە گلەییەكەیان دەچێتە مەیدانی ململانێی هزرییەوە نەوەك حەقیقەتێكی هەستپێكراو، ئەمەش تەنها كاری ئەمرٍۆیان نیە و راِبردوشیان وێنەی

لەوجۆرەی زۆرە.

٣-سەرەتا ئەو رەخنە لەخودی ئەوكەسانە دەگیرێت كە هێندە یەكلایەنانە دەڕواننە باسوخواسەكان كە هەوڵنادەن لەوڕەخنەی خۆیان لەقورئان وردببنەوە یان لەتەنگاوی دەمارگیری و بڕیاری یەكلایەنەدا گیرۆدەن، بەتایبەت لەبەرامبەر مێژووی ئیسلامیدا.

پاشان لەقورئاندا پێناوی شایەتیدان هەیە (شهدا الله انه لا أله الا هو) لەشایەتیدانیشدا سۆزو ڕق ڕۆڵ نابینێت، خودایش لەهەموان دادپەروەرترە و بەدوورە لە ڕاستی نەوتن، هەربۆیە ڕەخنە لە خۆشەویستترین بەندەی خۆی دەگریت (موحەممەد(صلى الله عليه وسلم)) یان هەر لەسەرەتاوە ڕەخنە لە ئادەم پاشان نوح یان ابراهیم یان ئەیوب یان یوسف یان یونس یان موسا (علیهم السلام) یان(موحەممەد(صلى الله عليه وسلم))دەگرێت و لەقاڵبی بێداركردنەوەیاندا ئەو راستیە دەخاتەڕوو.

٤-مەبەستی قورئان لەگێڕانەوە مێژووییەكاندا گێرانەوەی هەموو مێژوو نیە، بەڵكو پێدانی پێوانێكی گشتی و چەند نمونەیەكی بەكارهێنانیەتی بۆ ئەوەی بۆ تێرامانی مێژوویی بەكاربێت.

٥-قورئان ئازادی بیروڕای بەهەموو مرۆڤەكان داوە، كێ‌ بڕوای پێدێنێت یان نایەنێت سەربەستە(فمن شا‌ء فلیؤمن ومن شا‌ء فلیكفر) پیرۆزی قورئانیش تەنها بۆموسوڵمانانە، ئینجا مێژووی ئیسلامیش نمونەی ڕاجیاوازی زۆری هەبووە، ئەگەر توندیەكیش هەبوبێت سەرچاوەكەی قورئان نەبووە، دەبێت بڵێین قسەكردن لەرووی قورئاندا تاك بەرەوڕوی تەكفیر دەكاتەوە، ئەوەش ڕای یەكدەنگی زانایانی ئیسلامە‌و حەقیقەتێكە كە قسەی تێدا ناكرێت.

٦- مەسەلەی دووبارەكاری ناو قورئان جگە لەئامانجی هەناسەدان و چەسپان و بیرخستنەوە چەند ئامانجێكی تری هەیە كە لێرەدا باسیان ناكەین، سەبارت بەجیاوازی ڕای ناو قورئان لەئەنجامی كرچ وكاڵی هزرو تێگەیشتنی ئەوتاكەیە، ئەگەرنا بۆنمونە بڕواننە بەرگی كۆتای كتێبی (اضوا‌ءالبیان)ی ئیمامی(شنقیطی)لەوبارەوە وردەكاری بەخشیوە.

٢- فەرموودەكانی موحەممەد (صلى الله عليه وسلم)

سەرچاوەی دووەمی مێژووی ئیسلامی بریتیە لە فەرموودەكانی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كەموسڵمانەكان جیا لەلایەنە مێژووییەكە، لایەنی ئایینی خۆشیانی لێوەردەگرن، چونكە ئەوان لەو ئایەتە قورئانیەوە بۆ وتەو فەرمایشتی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەڕوانن كە دەفەرموێت (وما ینطیق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی علمه شدید القوی ). بۆ كردەوەكانیشی لەڕوانگەی ئەو ئایەتەوە سەیری دەكەن كە دەفەرموێت (لقد كان لكم فی رسول الله أسوة الحسنة) فەرموودەكانی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) خۆیان لەسێ‌ شێوەی سەرەكیدا دەبیننەوە:

١- گوفتاری پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەمەش یان دەقاودەق وتەكەیەتی یان هاوشێوەی وتەكانیەتی كە زیاترینی فەرموودەكانی ئەمانەن و لەگرنگی و زۆریدا بەپلەی یەكەم دێن.

٢- كرداری پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەمەش جموجوڵی پێغەمبەری خوایە كە هاوەڵانی دەوری یان خێزانەكانی گێڕاویانەتەوەو بە فەرموودە دادەنرێت، چونكە كردار بەكارێك گوفتاری بێگومان دەكات.

٣- هەڵوێستی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم): هەڵسوكەوتی پێغەمبەری خواو هەڵوێستیەتی بەرامبەر بە گوفتار یان كردارێكی هاوەڵان یان كەسانیتر، ئەمەش بەشێكە لە فەرموودەی پێغەمبەرخوا، دەكرێت لەڕووی متمانەی فەرموودەشەوە جۆرەكانی فەرموودە بە سێ‌ جۆر دابنێین كە بریتین لە:

٤- صحیح: ئەمانە گومانیان تێدا نیە و ڕاستەوخۆ وەردەگیرێت.

٥- حسن: ئەمانەش بەپلەی دووەم دێن وەردەگیرێن و كاریان پێدەكرێت.

٦- ضعیف: ئەمانە گومانیان لەسەرە‌و وەرناگیرێت و بەكارنەهێنانیان باشترە.

لەفەرموودەكانی پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) هەمانشێوە بەدیدەكەین، چونكە فەرموودە ڕاڤەی قورئان دەكات بۆ مرۆڤەكان، بۆیە لەلایەنە مێژوویەكەیەوە سێ‌ لایەن دەگرێتەخۆ:

١- هێنانی مێژوویەكی پێشتر.

٢- لێدون لەسەر ڕووداوی ئەوكات.

٣- پێشبینی بۆ داهاتووی موسڵمانان كەبەشێكی زۆری بەدیهاتووەو بووە بەمێژوو و بەشێكی دیكەشی لە ئێستاو داهاتوودا دەبێت. هەمان ئەو شتەی سەبارەت بە سەرچاوەی یەكەم هاتووە، سەرچاوەی دووەمیش دەگرێتەوە، هێندە هەیە كە بۆ سەرچاوەی دووەم نەیارانی ئیسلام ومێژووی ئیسلامی زیاتر ئیشیان تێداكردووە و هەوڵیانداوە بەهەر جۆرێك بێت لەنرخی كەمبكەنەوە، خاڵێكی دیكەی دیار سەبارەت بەسەرچاوەی دووەم ئەوەیە كە لەمەدا سەرچاوەكانی فەرموودە لەنێوان ئیمەو شیعەدا دابەشدەبن، بەڵام ئەوەی دیارە زۆربەی جیهان كاتێك قسە لەسەر فەرموودەكانی موحەممەد (صلى الله عليه وسلم) دەكەن، زیاتر پشت بە سەرچاوەكانی ئەهلی سوننە دەبەستن و سەرچاوەكانی شیعەیان وەلاناوە، چونكە سەرچاوەكانی شیعە لەدەست خۆیاندا تەسكبونەتەوە، خاڵێكی دی ئەوەیەكە ئەو قسەكردنەی لە سەر فەرمودە دەكرێت، بەهیچ جۆرێك لەسەر قورئان ناكرێت، فەرموودەكانی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوونەتە كەرەسەیەكی بنەڕەتی و پێوانێكی بەهێز بەدەست مێژوونوسان بەگشتی و موسڵمانەكانیان بەتایبەتی تا پێوانی مێژووی پئیسلامی پێبكەن، وەك دیاریكردنی ماوەی خیلافەت و جەنگی جەمەل وصفین و فەتحی قوستەتینیەو…هتد.

٣- سەرچاوە مێژوویەكانی موسڵمانان: دەشێت یەكسەر ئەو پرسیارە بێتە ڕێمان و بپرسێت بۆچی دوای قورئان و سوننەت وموسڵمانان قسە لەسەر مێژوی ئیسلامی دەكەن؟ بۆچی خەڵكانیتر قسەیان لەسەر نەكەن، لەوەڵامدا دەڵێن خۆزگە جیهانی ڕۆژئاوا هێندە هۆشیاری هەبوایە كە بیتوانیایە لەسەرەتاوە ئاگاداری جیهانی ئیسلامی بێت وقسەی لەسەر بكات، بەڵام جەنگی ناوخۆ وستەمی كڵێساو دواكەوتەیی زانیاری و هۆشیاری تاكی ڕۆژئاوایی ئەو ڕۆژگارە، وایكرد نەیانتوانی بیر لەمێژووی ئیسلامی بكەنەوە‌و بێئاگابن تادوای هاتنی كۆمەڵێك مێژوونووسی موسڵمان و توندبوونەوەی باریان لەگەڵ جیهانی ئیسلامیدا نەیانتوانی بیر لە مێژووی ئیسلامی بكەنەوە وقسەی لەسەر بكەن، دواتریش كە دەستیانپێكرد لەسەرچاوەكانی شیعە وەریانگرت، چونكە شیعەكان نەیاری دەسەڵاتی ناو جیهانی ئیسلامی بوون.

مێژوونوسانی موسڵمان بۆ سێ‌ بەشی سەرەكی دابەشدەبن:

یەكەم: ئەهلی سونەت و جەماعە: ئەمانە ئەوانەن كە سەر بەمەزهەبی سوننەن بوون، دەسەڵاتی جیهانی ئیسلامیش سوننە مەزهەب بوو، هەرئەمان بوون وەك یەكەم كەس ڕەوتی تۆماری مێژوویی ناوجیهانی ئیسلامیان خستەڕێ‌، نمونەی ئەمانەش لەئیبن هیشام و ئیبن خیات تا تەبەری و بەغدادی و ئیبن كسیر و ئیبن خەلەكان و ئیبنولئەسیرو زەهەبی و ئیبن خەلدون و شەوكانی و…هتد بوو. ئەمانە لەگەڵا ئەوەی هەواداریەكیان بۆ دەسەڵاتی ئیسلامی هەبووە، بەڵام چاوپۆشییان لە هەڵەو كەموكورتیەكانیان نەدەكردو دواتریش بووە بەسەرچاوە بۆ نەیارانی ئیسلام و موسڵمانان تا بۆ مەبەستی دژایەتییان چیان دەوێت لێیان وەربگرن ولایەنەكانی دی كەمبایەخ ڕاگرن.

دووەم: دارودەستەی شیعە: شیعەكان نەیارانی دەسەڵاتی ناو جیهان وئیسلامی بوون، بۆیە هەوڵیاندا دژ بەو دەسەڵاتە بنوسن وبڵێن، هەرچەندە دەوڵەتگەلێكی خۆشیان هەبووە وەك فاتمی و بوەیهیەكان و قەرمەتی و…هتد. بەڵام لەباسكردنی هەوڵەكانی ئەوانیشدا ڕۆڵیان هەبوە، سەرچاوەكانی ئەهلی شیعە بوون بە كۆگایەك بۆ ڕۆژهەڵاتناسان تا تۆماری چەوتیەكانی جیهانی ئیسلامی بە موسڵمانان بفڕۆشنەوە، نمونەی ئەوانەش بریتین لە مەسعودیو ئەبولفەرەجی ئەسفەهانی نوسەری كتێبی (الاغانی) وئیبن قوتەیبەی شیعەكە كتێبی (الامامة والسیاسة) ی نوسیوە، ئەم ئیبن قوتەیبە جیایە لە ئیبن قوتەیبەی ئەهلی سوننە‌و بۆ شەرعیەتدان بە كتێبەكە ناوی خۆی داوەتە پاڵ ئیبن قوتەیبەی سوننە.

سێیەم: دەستەو تاقمەكانی تر:

وەك خەواریج‌و موعتەزیلەو ئەشعەری و…هتد. ئەمانە ڕكەبەرییان لەگەڵ دەسەڵات ساتەو ناسات بوو، زیاتر خەواریجەكان بەرهەڵستی سەربازییان هەبووە. ئەم دەستەو تاقمانە لە تۆماری مێژوویدا تا ئاستێكی زۆر ڕاستگۆ بوون، ئەگەر چی هەندێكجار دەمارگیرییان بۆ ڕەوت و مەزهەبی خۆیان وای لێكردون قسەی ناهەق و ناڕاست بكەن.

گرنگ ئەوەیە موسڵمانان لەتۆماری مێژووی ئیسلامیدا یەكەم هەنگاویان ناوەو سێ‌ هەنگاویشیان بڕیوە:

١-تۆماری ڕوداوەكان بەپێی هەر گێڕانەوەیەكی ڕِِاست و ناڕاست.

٢- پێداچونەوەی كەسایەتیەكان و هەڵسانگاندنیان لە دادگای زانستی ریجال وجەرح و تەعدیلدا.

٣- لێكۆلینەوە بۆ ڕووداوەكان.

ئەوەی ماوە بریتیە لە بەراوردی نێوان سەردەمەكان و لێكدانەوەی هزری وجیاكردنەوەی بابەتەكان، لەمەشدا چەند هەنگاوێك نراون بەڵام پێویستی بەهەوڵی زیاترە.

٤-سەرچاوە مەسیحیەكان: جەنگی مەسیحیەت لە مێژووی مرۆڤایەتیدا جەنگێكی دیارەو پاش دەربازبوون لە سەردەمی زەلیلی و وەرگرتنی دەسەڵات بەهەر پێناوێك بێت هاتنی سەردەمی دەسەڵاتیان بوو، بەدوای ئەوەشدا جەنگی سەختی لەگەڵ جوولەكەدا دەستپێكردو كەوتە چەوساندنەوەی جوولەكەكان تا ئەوەی جەنگی گەورە هات كە بریتیبوو لە جەنگ لەگەڵ موسڵماناندا، ئەمەش هەرلە سەردەمی پێغەمبەرەوە(صلى الله عليه وسلم)دەستیپێكرد، بۆیە هەر لەوكاتەوە جەنگێكی توند بەرامبەر بە یەكتر بناغەی داناو بەرەبەرە جەنگی زانستیش دەستیپێكرد، بەڵام دەستپێكردنی توندی لەدوای ئەو قسەیەی لویسی شانزەیەم بوو لەشاڵاوی نۆیەمی خاچپەرستیدا كە داوایكرد (باجەنگی هزری و بیروباوەڕی دەستپێبكەین).

مەسیحیەت تا ئەمڕۆش دانی بەبوونی ئیسلام وەك پەیامێكی ئاسمانیدا نەناوە، بۆیە تا ئێستاش پێی وایە موسڵمان بەهەموو مێژوو ڕابردوویانەوە لەهەڵەدا بوون و ڕۆڵی خراپەو گێرەشێوێنیان نیشانداوە و بەمردنیشیان دۆزەخ دەبێتە بەشیان، بەمجۆرە لە دادگایی ئایینی و دادگایی مرۆییشدا شكست و پشكی خراپ بۆ موسوڵمانان دەبێت، زۆربەی ڕۆژهەڵاتناسەكان مەسیحی بوون‌و سەربە خوێندنگە مەسیحیەكان بوون، هەموو هەنگاوە ڕۆژهەڵاتناسیەكانیش لەلایەن كڵێسای پاپاوە پاڵپشتی دەكران، ئەگەریش بڕوانینە هەوڵەكان زۆربەیان تێكەڵ بە خەسڵەتی تەبشیری(موژدەبەری)دەكران.

بۆیە ئەوانە هەمیشە هەوڵیاندەدا ئەوە بڵێن كە ئیسلام زادەی جولەكەیە دژ بەمەسیحیەت،مێژووی مەسیحیەت زۆر زاڵە بەسەر مێژووی ئیسلامیدا،مێژووی ئیسلامی مەترسیە بۆسەر مرۆڤایەتی.

بەڵام ئەمە بەسەر هەموویاندا زاڵنابێت،چونكە هەیانە موسڵمان بووە و وەسفی ئیسلام و مێژووی ئیسلامی كردووە، هەیانە تا ئاستێكی زۆر خۆی لە خەسڵەتەكانی دژەئیسلام بوون داماڵیوە، هەشیانە تەنها ئەركی وەرگرتن و گواستنەوەی بەجێگەیاندووە. بە كورتی سەرچاوە مەسیحیەكان بە شێوەیەكی گشتی دیدی ڕەخنەو دژایەتییان بۆ میژووی ئیسلامی هەیە.

٥-سەرچاوەكانی جولەكەكان: ئەبێت پێش هەموو شتێك دیدی جولەكە بۆ میژوو بە گشتی و مێژووی خۆیان بەتایبەتی لەبەرچاوبگرین تا بزانین سەرچاوەكانیان چ خەسڵەتێكیان لە خۆگرتووە و هۆكاری ئەو خەسڵەتانەش بۆچی دەگەڕێتەوە.

جوولەكە لێكدانەوەیەكی ماددی بۆ جیهان هەیەو خۆشی تیایدا بەسەرمەشق دەزانێت، بەڵام دواتر دەڵێن مێژووی ئێمە سێ خەسڵەتی لەخۆ گرتووە:

١. هەمیشە ستەممان لێكراوە. كات

٢. لە هەموو شوێنێكی ئەم جیهانەدا ستەممان لێكراوە. شوێن

٣. ئەو ستەمەی ئێمە هیچ وێنەیەكی نەبووە و نیە و نابێت. جیاواز

بۆیە لێرەوە خۆیان بەخاوەن ماف دەزانن و هەڵدەدەن مافی زەوتكراوی خۆیان وەربگرنەوە، لە پێناو ئەمەشدا پێویستیان بەتۆمەتباركردنی بەرامبەرەكان هەیە، لەمەشدا دەستناگرنەوە و بۆ هەردەرفەتێك دەگەڕێن. لەپێناو ئەمەشدا ئەم هەنگاوانە دەگرنەبەر:

• نوسینی ڕاستەوخۆ دژ بە بەرامبەر.

• ساختەكاری لەنوسینەكانی بەرامبەردا وەك نمونەیان لەگەڵ ئیمامی ئیبن تەیمیەدا كە چ كارێكیان كرد.

• هێنانی چاكەگەل و پیاهەڵدانی مێژووی بەرامبەر لەپێناو دانانی چەند ناڕاستیەكی بەئامانجی خۆیان.

بۆیە لەم ڕوانگەوە هەوڵدەدەن بەهەر شێوەیەك بێت بەرامبەر بە مێژووی ئیسلامی بوەستن.

٦-سەرچاوەكانی دی: ئەمەش زیاتر لە دوو لایەنی ماددیگەرایی سۆڤێتی و عەلمانیەتی توندی ڕۆژئاوادا دەبینێتەوە، سۆڤیەت لەبەرئەوەی یەكپارچە دژی مرۆڤایەتی بوو جگە لەخۆی، بۆیە ئامادەی وەرگرتنی ڕایەكی ترنەبوو، ئەوان نەوەك تەنها دژی مێژووی ئیسلامین و لەئاست عوسمانی و مەملوكی و عەبباسی و ئومەویەوە ناوەستن، بەڵكو قسەی توند لەسەر خودی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) دەكەن، هەڵوێستی ڕەشی خۆشیان بەرامبەر بە موسڵمانان نیشاندا و كوشت و بڕێكی توندیان لێكردن، ئەو گلەییە توندە لەوان بۆیە دەكرێت چونكە بانگەشەی ڕزگارییان لەسەدەی نوێدا خستەڕوو، بەڵام ئازادیەكە موسڵمانان و نەیارانی تریان لێی بێبەش بن، هەمان خەسڵەت لای عەلمانیەتی پەردەپۆش بەمەسیحیەت دەركەوت كە سەرمەشقیان ئەمەریكا بوو، تا ئەمڕۆش ئەمەریكا بە توندی لە ڕووی ئیسلام و موسڵماناندا وەستاوەو سەرقاڵی داگیركردنی هەنگاوبەهەنگاوی خاكیانە، ڕەنگدانەوەی توندی دیدی سلبی ئەوان بۆ ئیسلام و پەرچەكرداری سەختی موسڵمانان وایكرد وڵاتێكی وەك دانیمارك ببێتە سەرچاوەیەك بۆ گاڵتەكردن بە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) و هەموو وڵاتانی تری ئەوروپاش بوونەپاڵپشتی، كەواتە دیدی ئەوان لە كردەی ئەمڕۆیاندا دیارە.

٧-نوسینەكانی ئەمڕۆ لەسەر مێژووی ئیسلامی:

لە ڕاستیدا ئەمڕۆ بۆتە كۆگای تەنگژەی مێژووی ئیسلامی و هەموو پشێوی و شلۆقی دیدی ڕابردوو لەگەڵ ململانێی سەختی نوێ‌ لەمەدا ڕەنگیداوەتەوەو مەردی مەیدانی دەوێت تا بتوانێت لێی دەربازبێت، هەڵوێستی دروستی ئەمڕۆش پاش بەرپرسیارێتی لای خواو پاداشتی خودایی، مەردایەتی مێژوویی دەبێت.

لەمڕۆدا هاو كات بەشاڵاوی فرەلایەنەی نەیاران و هاوپەیمانبونیان پێكەوە، دەستیانداوەتە هەڵمەتێكی توندی ڕەخنەیی بۆسەر مێژووی ئیسلامی تا ئاستێك گومان لەسەر هەموو لایەن و ئیجابیەتێكی مێژووی ئیسلامی دروست دەكەن، لە كوردستانیشدا سەرەتاكانی ئەو كارە دەركەوتووە، كارەكەش هەڵمەتێكی كەمزانستیە، بۆیە لەمڕۆدا ڕۆڵی توندو لە داهاتوودا كاریگەری كەم دەبێت.

بەرامبەر بەمەش مسوڵمانان ئامادەییان نەماوە كە هەڵەی مێژووی ئیسلامی لەبەرچاو بگرن، بۆیە پاڵپشتیەكی كەمیان هەیە‌و گومانی توند لە نوسینەكانیان دەكرێت، هەرچەندە هەوڵی باش لەو بارەیەوە دراوە، نمونەش وەك نوسینەكانی دكتۆر عەلی موحەممەد صەلابیە.لەگەڵ بوونی چەند تێبینیەكدا.