سەروەرییەكانی مێژووی ئیسلامی بەزەییهاتنەوە بە بێزماناندا

سەروەرییەكانی مێژووی ئیسلامی بەزەییهاتنەوە بە بێزماناندا

ناوه‌ندی ئه‌یوبی

یەكێكی تر لەو سەروەریانەی لە مێژووی ئێمەدا هەیە بریتییە لە دانانی یاسای زۆر وورد بۆ پاراستنی مافی بێزمانەكان!!

بناغەی ئەم رەوشتە لای ئێمە لە ئەو هەمووە فەرموودە (صەحیحە)وە سەرچاوەی گرتووە كە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم ) فەرموونی دەربارەی بەزەییهاتنەوە بە خوڵقاوە بێهێزەكاندا..

لەم بوارەدایە چەندین فەرموودەی شیرین ریوایەت كراوە وەك…

أ ـ “عذبت امرآة في هرة سجنتها حتى ماتت لا هي أطعمتها و سقتها ان هي حبستها ولا هي تركتها تأكل من خشاش الأرض”.( 1) واتە: ئافرەتێك لەسەر ئەوە خوا سزای ئەدا كە پشیلەیەكی بەند كرد تا تۆپی، نەخۆی خواردن‌و خواردنەوەی بۆ ئەبرد كە بەندی كردبوو، نە بەریشی دا تا خۆی بلەوەڕێت‌و شتی سەر زەوی بخوات (‌و نەتۆپێت). (خشاش الارض): یانی مارومێرو ئەو شتانە..

ب ـ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم )دای بەلای حوشترێكدا سەیری كرد سكی نووساوە بە پشتییەوە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم ) فەرمووی: (اتقوا فی هذه البهائم المعجمة فاركبوها صالحة، وكلوها صالحة).(2 ) واتە: لە خوا بترسن كاتێك ئەكەونە مامەڵە كردن لەگەڵا ئەم ئاژەڵە بێزمانانەدا، تا ساغن سواریان ببن‌و تاساغن گۆشتەكانیان بخۆن…

ج ـ “فی كل كبد رطبة أجر”.( 3) واتە: لە بەزەیی هاتنەوە بە هەر بێزمانێكدا مرۆڤ پاداشتی دەست ئەكەوێت.

د ـ “”إن الله كتب الاحسان على كل شيء، فاذا قتلتم فأحسنوا القتلة، واذا ذبحتم فأحسنوا الذبحة، وليحد أحدكم شفرته، وليرح ذبيحته”.(4) واتە: خوای گەورە چاكەكردنی فەرزكردووە بەرانبەر بە هەموو شتێك، بۆیە ئەگەر كوشتاریشتان كرد بە شێوازی چاك بیكەن ‌و ئەگەر شتێكتان سەربڕی باش سەری ببڕن‌و با چەقۆكەی جوان تیژ بكات‌و پشوو بداتە سەربڕاوەكەی!

ه ـ كابرایەك مەڕێكی دابوو بە زەویداو ئەوجا چەقۆكەی تیژ ئەكرد، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم ) فەرمووی: ئەتەوێ‌ دووجار بیكوژی؟ لەمەودوا چەقۆكەت جوان تیژ بكە ئەوجا ئاژەڵەكە پاڵا بخە (5)

و ـ ئیبنوعومەر دای بە لای چەند گەنجێكی قوڕەیشیدا پەلەوەرێك ـ یان مریشكێكیان ـ نابوویەوە و نیشانە شكاندنیان پێ ئەكرد‌و هەركەس نەیپێكایە شتێكی ئەدا بە خاوەنی پەلەوەرەكە، كە ئیبنو عومەریان بینی بڵاوەیان لێ كرد، ئیبنو عومەر فەرمووی: كێ‌ ئەمەی كردووە؟ نەفرەتی خوا لەوەی ئەمەی كردووە، پێغەمبەری خوا (صلى الله عليه وسلم) بە دڵنیاییەوە نەفرینی لەو كەسە كردووە كە ئەوەی (گیانی) تێدایە بیكاتە نیشانەو نیشانەشكێنی پێ بكات.(6)

زـ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم ) بەرگریی لەوە كردووە كە ئاژەڵا بەشەڕ بدەی لەگەڵا یەكترییدا،( 7) وەك چۆن هەندێ‌ كەسی دڵڕەق ‌و بێبەزەیی هەندێ‌ ئاژەڵا هانئەدەنە ئاژەڵانی ترو دێن بەیەكداو یەكتریی خوێناوی ئەكەن‌و ئەوانیش پێیان پێدەكەنن!

ح ـ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم ) بەرگریی لەوە كردووە كە بكێشرێت بەدەموچاودا، یان خاڵا لە دەموچاودا دروست بكرێت (واتە: داخ بكرێت)( 8)، مەبەست دەموچاوی گوێدرێژو ئاژەڵانی تریشە، تەنانەت دەموچاوی ئاژەڵانیش پێویستە پارێزراو بێت ‌و عەیبدار نەكرێت!

لەبەرئەمانە كە هەموو خەلیفەكان‌و میرانی موسڵمان زەجری ئەوانەیان ئەكرد كە بەرانبەر ئاژەڵان بێبەزەیی بوونایە، لە كتێبی (العتبیە) دا هاتووە: مالیك ئەفەرموێ‌: عومەری كوڕی خەتتاب دای بە لای گوێدرێژێكدا كە بارێك خشتیان لێ نابوو، ئەویش دوو خشتی لە بارەكە داگرت، خاوەنی گوێدرێژەكە هات بۆ لای عومەرو وتی: ئەرێ‌ عومەر تۆ هەقت چییە بەسەر ئەم گوێدرێژەی منەوە؟ قابیلە سوڵتانی ئەویشی؟ عومەر فەرمووی: ئەی باشە من بۆچی لەم شوێنەدا دانراوم؟!

ئیبنو روشد بە دوای ئەم قسەی عومەردا پاشكۆیەك دائەنێت‌و ئەڵێت: مانای ئەم قسەیە زۆر ئاشكرایە، چونكە پێغەمبەری ئازیز (صلى الله عليه وسلم ) ئەفەرموێ‌: (كلكم راع وكلكم مسئول عن رعیته..) واتە: هەمووتان شوانن‌و هەمووشتان پرسیارتان لێدەكرێ‌ لەسەر ئەو شتانەی خوای گەورە خستوونیەتە ژێر دەستتان..

عبدالرزاق لە ئیبنو سیرینەوە ئەگێڕێتەوە: عومەر رەزای خوای لێبێت كابرایەكی بینی مەڕێكی بە قاچ رادەكێشا بۆ ئەوەی بیبات سەری ببڕێ‌، فەرمووی: خوا بتگرێ‌،(9) بەشێوەیەكی جوان بیبە بەرەو مردن”.(10)

عومەری دووهەمیش (عومەری كوڕی عەبدولعەزیز) لە سەر رێوڕەسمی هەمان عومەری یەكەم ئەڕۆیشت، ئیبنوعەبدولحەكەم لە باسی رەوشتە جوانەكانی عومەری كوڕی عەبدولعەزیزدا باسی ئەوە ئەكات كە فەرمانێك ئەنووسێت بۆ بەرپرسی پۆستەبەرو( 11) ئەڵێت: نابێت لغاوی قورس بكرێتە دەمی هیچ ئاژەڵێك یان بە داری نەقیزە دار لە وڵاخ بدرێت.

نامەیەكیشی نووسی بۆ (حیّان) كە لە میصردا بوو (تێیدا ئەڵێت): وام پێگەیشتووە كە لە میصردا حوشتر باری هەزار رەتڵی لێ ئەنرێت، كە ئەم نامەیەت ئەگاتە دەست دوای ئەوە نەبیستم حوشتر زیاتر لە (شەشسەد رەتڵ) زیاتر باری لێ بنرێ‌(12)

فیقهزان وزانایان ئەوەندە بەدرێژی باسی ئەو یاسایانەیان كردووە كە كۆنتڕۆڵی مافەكانی بێزمانان ئەكات، شتی وا ئەڵێن بە خەیاڵی هیچ كەسێكدا نەهاتووە لەو رۆژگارانەدا..

یەكێك لەو باسە دووردرێژانەیان ئەوەیە باسی ئەوەیان كردووە: كەی مافی ئەوەت هەیە لە ئاژەڵا بدەیت؟ ئەبێ لە كوێی بدەی؟ بەچی لێی بدەی؟ چۆن لێی بدەی؟ (!!)

هەورەها ئەبینین ئەڵێن: وڵاخ لەسەر ئەوەی سەرسمێك بدات لێی نادرێ‌، بەڵام لەسەر مێشە كردن وهەڵتیزگاندن(13) لێی ئەدرێت، چونكە ئەمەیان بەدەستی خۆیەتی هەڵتیزگێنێ‌‌و چەقبكاتەوەو نەڕوات، بەڵام سەرسمدان بەدەستی خۆی نییە.

شەرعزانەكان ئەڵێن: نابێ بدرێت لە دەموچاوی ئاژەڵا، نابێت بە نەقیزە یان هەر دارێك كە ئاسنی پێوە بێت بدرێت لە ئاژەڵا، وەك چۆن قسەكەمان لە عومەری كوڕی عەبدولعەزیزەوە گواستەوە.

لێرەدا (پێم باشە) چەند بڕگەیەك لە كتێبێكی فیقهی باوەڕپێكراو و بنەڕەتی لای حەنبەلییەكان بگوازمەوە كە كتێبەكە شەرحی (غایە المنتهی)یە، لەوێدا ئەڵێت:

هەموو خاوەن ئاژەڵێك ئەركی سەرشانێتی خواردنی تەواو بدات بە ئاژەڵەكەی با كەڵكیشی نەمابێت (واتە ئومێدی پێی نەمابێت)، هەروەها لانی كەم لە نێوان دووژەم خواردندا جارێك ئاوی بدات، بە بەڵگەی ئەو فەرموودەیەی ئیبنوعومەر ئەیفەرموو: “عذبت امرأة فی هرة حبستها حتی ماتت جوعاً..” الحدیث. “ئەگەر كەسێك نەیئەتوانی خەرجی پێویستی ئاژەڵێك بدات ئەوە زۆری لێدەكرێت یان بیفرۆشێت یان بیدات بە كرێ‌، یان ئەگەر گۆشتی ئەخوورا ئەوە زۆری لێدەكرێت تا سەری ببڕێت، بۆ ئەوەی ستەم‌و زیان لەو ئاژەڵە دووربخرێتەوە، هەروەها لەبەرئەوەش كە ئەگەر خەرجیی نەكێشێ‌ تیائەچێت‌و ماڵا بە فیڕۆدانیش لە شەرعدا نەهی لێ كراوە…

ئەگەر كابرایەك یەكێك لەمانەی نەكرد، ئەوە دادوەر یەكێك لەو سێ رێگەیەی لەگەڵدا ئەگرێتە بەر، یان خەرجیی بۆ ئەبڕێتەوەو ئەیكاتە قەرز لەسەری ‌و حسابی بۆ ئەو كەسەی بۆ ئەكات كە ناتوانێ‌ قەرزەكەی بداتەوە.

حەرامە نەفرین لە ئاژەڵا بكرێت بە بەڵگەی ئەو فەرموودەیەی ئیمامی ئەحمەدو موسلیم كە لە حەزرەتی عومەرەوە ریوایەتی ئەكەن كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم ) لە سەفەرێكدا بوو، گوێی لێبوو ئافرەتێك نەفرینی لە وشترێك ئەكرد، فەرمووی: باری ئەو حوشترە لێ بكەنەوەو بەرەڵای كەن با بڕوات، چونكە (تازە) حوشترێكی نەفرەتلێكراوە(14)!!

دروست نییەو حەرامە ئاژەڵا ئەوەندەی بار لێبنرێ‌ كە ناڕەحەتی بكات، چونكە ئەوە ئازارگەیاندنە پێی.

دروست نییەو حەرامە ئەوەندە بیدۆشی زیان بە بەچكەكەی بگەیەنرێت، چونكە ئەو شیرە خوا بۆ ئەوی خوڵقاندووە و لەمەدا وەك كەنیزەكی شیردەر حسابی بۆ دەكرێت، سوننەتە كە ئەو كەسەش شیری ئەدۆشێت نینۆكەكانی خۆی بكات بۆ ئەوەی گوانی ئەو ئاژەڵە بریندار نەكات!

حەرامە لە روو (دەموچاو)ی ئاژەڵا بدرێت، یان دیاری بكرێت‌و بسووتێنرێت‌و خاڵی بۆ بكرێت، چونكە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم ) نەفرینی لەو كەسە كردووە بەدەموچاوی ئاژەڵدا بكێشێت یان خاڵا لە روویدا بكوتێ‌ (داخی بكات)‌و نەهی لەو شتە كردوە، ئەم شتانە لە كتێبی (الفروع)دا باسكراون( 15)… یاڵ( 16) بڕینی ماین یان ناوچاوتاشین یان كلكبڕینی یان زەنگ كردن پێوەی یان كەوانەكردنە ملی هەموو كەراهەتیان هەیەو باش نین بە بەڵگەی حەدیس كە لە سەریان هاتووە( 17)… زۆر كردن لە ئاژەڵا بۆ ئەوەی زۆر بخوات زیاد لە توانای خۆی كەراهەتی هەیە، چونكە هەندێ‌ كەس خویەكی خراپی گرتووە ئەمكارە ئەكات تا ئاژەڵەكانی قەڵەو بكات، ئەوشیان لە كتێبی (الغنیمە)دا هاتووە.

پێویستە ئەوانەی سەگی حەڵاڵیان راگرتووە خواردن‌و خواردنەوەی پێویستیان بدەنێ‌، یان بەرەڵایان بكەن، چونكە وانەكردن ئەبێتە مایەی ئەزیەت دانی، دروست نییە بەند كردنی ‌و برسی‌و تینوو كرنی هیچ ئاژەڵێك تا تیائەچێت، چونكە ئەوە سزادانی تێدایە با بێگوناهیش نەبێت، چونكە حەدیسەكە ئەفەرموێ‌: (ان قتلتم فأحسنوا القتلة).( 18) زانای گەورەی مالیكییەكانیش لە مەغریب (شێخ ئەبو عەلی كوڕی وەححال) باسی ئەمانە ئەكات‌و ئەفەرموێ‌: “ئەو باسەی كە دەربارەی بەندكردنی پەلەوەر كراوە مەبەست پێی ئەوەیە كە سزای نەدرێت ‌و تینوو برسی نەكرێت، ئەگەر بە گومانی ئەوەش بوو كە لەوانەیە پشتگوێی بخات‌و لێی نەپرسێتەوە یان لەگەڵا پەلەوەرێكی تردا بەندی بكات دەنووك لەسەری بگرێت وەك چۆن كەڵەشێرەكانی ناو قەفەسێك دەنووك لەسەری یەكتری دەگرن جاری وا هەیە هەندێ‌ كەڵەشێر ئەوی تریان ئەكوژێت، ئەمانە هەمووی حەرامن بەكۆی دەنگی زانایان ….

ماوەردی گەورە زانا لە (الاحكام السلطانیة)دا ئەڵێت: “ئەگەر لەناو خاوەن ئاژەڵەكاندا كەسێك هەبوو ئاژەڵی بەكارئەهێنا بۆ شتانێك لە توانایدا نەبوو، كەسی موحتەسیب بۆی هەیە رێگەی لێبگرێت ‌و نەیەڵێت”.

كاتێك ئیبنو روشد لە كتێبەكەیدا ئەڵێت: (دادگا بڕیار ئەدات لایەنگری كۆیلە بكات دژ بە خاوەنەكەی كاتێك كەمتەرخەمی ئەكات لە ئەركەكانیدا بەرانبەر كۆیلەكەی چ جلوبەرگ بێت یان خواردن بێت بە پیِچەوانەی ئەوەوە كە لەگەڵا خاوەن ئاژەڵاندا ئەكرێت بۆ ئەمان ئەگەر كەمتەرخەمیشیان كرد تەنیا ئەوەندەیە پێیان ئەوترێت لە خوابترسن‌و ئاژەڵەكانتان تینوو ‌و برسی مەكەن ‌و دادگا بڕیارنادات بەوەی عەلەفی پێویستیان بدرێتێ‌”. جا ئەبو عەلی كوڕی رەححال لە (شرح المختصر) دا زۆر بە توندی ئەم قسەیەی ئیبنو روشد ئەداتە دواوەو ئەڵێت: “… بەزەییهاتنەوە بە گیانداراندا چ بۆ سواربوون بێت یان بۆ بارلێنان بێت یەكێكە لە (واجباتە شەرعییەكان) بە پێی سوننەتی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم ) ، چونكە گیانداران بێزمانن ‌و ناتوانن شكاتی حاڵی خۆیان بكەن‌و حەدیسیش ئەفەرموێ‌: (فی كل ذی كبد رطبة أجر) دەی خۆ ئەمە قسەی پێغەمبەرە (صلى الله عليه وسلم ) ، جا ئەگەر لە چاكەكردندا بەرامبەر گیانداران خێرت دەست بكەوێ‌ بەدڵنیاییەوە لە خراپە جوڵانەوەشدا بەرنابەریان گوناهت بۆ ئەنووسرێ، بۆیە نابێت باری زیاد لە توانای خۆیانیان لێ بنرێ‌، نابێ بكێشرێت بە دەموچاویاندا، نابێ پشتیان وەك كورسی لێ بكرێت، نابێ زەنگ بكرێتە ملیان نابێ شەو ئیشیان پێ بكرێت كاتی نەبێ لە رۆژدا پشوویان بدرێتێ‌ حەڵاڵا نییە ئاژەڵا ببەسترێتەوەو رێگەی گەڕان‌و چوونە دەری لێبگیرێت‌و خواردنی لێبگیرێتەوەو عەلەفی پێنەدرێت، جا ئیبنو رەححال ئەڵێت: ئەو قسەی ئیبنو رووشدە كە ئەڵێ‌: .. ئەگەر كەمتەرخەمنیشیان كرد… تا كۆتایی قسەكەی، ئەم قسەیەی ئیبنوروشد ئەوە ئەخوازێ‌ كە هەر خاوەن وڵاخێك ئەگەر زیاد لە توانای ئەو ڵاخە ئیشی پێ كرد یان باری لێ نا، یان سزایەكی زۆری هێنایە رێگەی بەبێ هیچ سودێك، ئەوە دادگا كاری نییە بەسەرییەوەو داوای لێ ناكا كە دەست لەو كارانە هەڵبگرێ‌، شتەكە رووبەڕووی خۆی ئەكاتەوەو تەنیا هەر ئەوەندە هەیە ئامۆژگاری ئەكرێت‌و پێ ئەوترێت لەخوا بترسە، دەی ئەمە هەر لە بناغەدا حەڵاڵ‌و دروست نییە جگە لەوەی كە پێچەوانەی قسەی هەموو خەڵكیشە ‌و پێچەوانەی حەدیسەكەی پێغەمبەریشە (صلى الله عليه وسلم ) كە ئەفەرموێ‌: (فی كل ذی كبد رطبة أجر) ئەبا عومەرم بینی ئەیفەرموو: ئەم حەدیسە یانی خراپەكردن لەگەڵا ئاژەڵاندا سزاو گوناهی بۆ ئەنووسرێت گوناهیش یەكێكە لە (منكرات)‌و (منكر)یش پێویستە لاببرێت‌و بگۆڕدرێت… وەك چۆن ئیبنو عەرەفە ئاماژەی پێداوە .. جا ئەگەر خەڵكی هەر ئەوەندەیان باس بوایە كە كاربەدەست ‌و خەلیفە پێی بووتنایە: لە خوا بترسن لە فڵانە شتدا، (ئیتر خراپە نەمایە لەناو خەڵكدا) ئەوكاتە نە (سزا)و نە (كوشتن)‌و نە (بەندیخانە) ‌و نە تەعزیرات(19 ) پێویست نەبوو یاسای بۆ دابنرێت..(20)

بەم چەند دەقە رووناكانەی گواستمانەوەو رادەی جوانی‌و شرینی ئەم یاسا تایبەتانەمان بۆ دەركەوت كە دانراوە دەربارەی بەزەییهاتنەوە بە ئاژەڵاندا ‌و ئەوەشمان بۆ دەركەوت كەموسڵمانان چۆن جوڵاونەتەوە لەگەڵ ئاژەڵاندا و زانا و شەرعزانە موسڵمانەكانیش چ گرنگییەكیان بەم باسە داوە، بۆمان روون بوویەوە كە چەندین سەدە پێش ئەم سەردەمە تازانەو پێش هەموو دونیاو خەڵك ،ئێمەی موسڵمان عەقڵمان بەو شتانە شكاوە ‌و زانیومانە‌و چەندین قۆناغیش لەسەرو شتەكانی ئەوانەوە..(21)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. رواه البخاری، 3482، عن ابن عمر.

2. رواه أبوداود، 2548. وابن خزیمة فی صحیحه، 2545. وابن حبان وصححه، 545، عن سهل بن الحنظلیە.

3. رواه البخاری من حدیث أبی هریرە فی قصة الرجل الذی سقی كلباً فشكر الله له فغفر له. 2466 ومسلم 2244.

4. رواه مسلم 1955 عن شداد بن أوس، وهو من أحادیث الاربعین النوویة.

5. رواه الطبرانی فی الكبیر 11916 والاوسط 3590 عن ابن عباس والحاكم وقال: صحیح علی شرط البخاری 3162 كما فی ترغیب المنذری.

6. رواه الشیخان، البخاری 5515، ومسلم 1958 من حدیث عبدالله بن عمر.

7. رواه ابوداود، 2562 والترمذی 1709 من حدیث ابن عباس.

8. رواه مسلم 2116 عن جابر.

9. وشەی (خوابتگرێ‌)م بە گونجاو زانی لە كورییدا بۆ بەرانبەر (ویلك)ی عەرەبی. (وەرگێڕ).

10. مصنف عبدالرزاق 8605 عن ابن سیرین.

11. بە عەرەبی پێی ئەوترێت (صاحب السكە) كە بەرپرسە لەو وڵاخانەی كە پۆستەیان پێدا ئەنێردرێت بەملاولادا، دیارە رۆژگاری خۆی نامەی نێوان سەنتەری خیلافەت‌و هەرێمەكان لە رێگەی ئەم دەزگایەوە بەڕێوەبراوە. (وەرگێڕ).

12. التراتیب الاداریە 1/152 وسیرە ابن عبدالحكم.

13. وڵاخێك كە هەڵئەتیزگێنێت‌و لە خۆڕایی رائەكات‌و خۆی شتێت ئەكات ‌و بارەكەی ئەخات، پێی ئەوترێت (وڵاخەكە مێشەی كرد)… (وەرگێڕ).

14. رواه أحمد 4/431، ومسلم 2595 عن ابن عمر.

15. الفروع/ ابن مفلح المقدسی، 5/461.

16. یاڵ (عُرف)ە لە عەرەبییدا: بریتییە لە ئەو موانەی لە رووی سەرەوە بە درێژایی ملی ماین ئەڕۆێت ‌و هی وایان هەیە وەك پرچی ئافرەت درێژ ئەبێت… (وەرگێڕ).

17. هەریەك لەوانە حەدیسیان لەسەر هاتووە، (كەوان كردنە ملی ئاژەڵا) خوویەكی نەفامییە‌و كاتی خۆی كردوویانەتە ملی ئەسپ‌و وڵاخەكانیان بۆ ئەوەی نەبن بە چاوی پیسەوە. (وەرگێڕ).

18. مطالب أولی النهی، 5/262ـ 294. والحدیپ رواه مسلم (إن الله كتب الاحسان علی كل شی‌ء، فاذا قتلتم فأحسنوا القتلە …).

19. وشەی (باج)م دانەنا بۆ (تەعزیرات) چونكە (تەعزیر) تەنیا باجی پارەناگرێتەوە و شتی تریش ئەگریتەوە وەك زیندانی‌و نەفیكردن‌و ریسواكردن… هتد وەك لە كتێبە یاساییەكانی ئیسلامدا هاتووە. (وەرگێڕ).

20. التراتیب الاداریة 2/151و 152.

21. بڕوانە ئەو كتێبەمان بەناوی (مدخل لدراسە الشریعة الاسلامیة)، ص112 تا 118.