د. ئومێد عوسمان

لە پێگەی کوردستان بۆ لێکۆڵینەوە وەرگیراوە
دەركەوتنیان

 
لە سەرەتاكانی سەدەی دووەمی كۆچیەوە تا دەهات گرفت ‌و كێشە فیكری ‌و عەقیدەییەكان لە كۆمەڵگەی ئیسلامیدا لە برەو و گەشەكردندا بوون. شەڕی ناوخۆی موسوڵمانان هەر لە سەردەمی ئیمام عەلی ‌و موعاویەوە تا كوژرانی ئیمام حسەین ‌و دواتر، راپەڕینە بەردەوامەكانی خەواریج، شیعەكان، زوبەیریەكان ‌و عەبدوڕەحمانی كوڕی ئەشعەس دژی ئومەویەكان، چەندین پرس‌ و كێشەی فیكرییان بەدوای خۆیاندا هێنا، لەوانە، پرسەكانی: ئیمان، كافربوون، جەبریەت، سەرپشكایەتیی، ئەنجامدانی تاوانی گەورە و كاریگەریی لەسەر ئیمان، مەرجی پێشەوایەتیی، راپەڕین دژی خەلیفە‌ و چەندینی تر.
هەروەها لە ئەنجامی بڵاوبوونەوەی ئاینی ئیسلام بە زۆربەی ناوچەكاندا، موسڵمانبوونی زۆرێك لە نەتەوە خاوەن كەلتور و ئاینە جیاوازەكان، چەندین پرسیاری جۆربەجۆری فەلسەفی ‌و ئاینی كەوتە بەرباس ‌و لێكۆڵینەوە سەبارەت بە مەسەلەكانی: زیندووبوونەوە، ئاڵوگۆڕی گیان، یەكگرتن(الاتحاد) تێكەڵبوون(الحلول) گەڕانەوەی مردوو بۆ دنیا، دوالیزم، سیانەیی … تاد.
هەر لە هەمان باسدا و بەهۆی لەدەستدانی شكۆ و دەسەڵاتیان، هەندێك لە هەوادار و لایەنگرانی پاشماوەی ئاینە هیندی‌ و ئێرانیەكان كاریان دەكرد لەسەر بڵاوكردنەوەی بیرۆكەی ئیباحیەت‌ و بێدینی‌ و گومان لەسەر بنەمای یەكتاپەرستی‌ و دادی خوایی‌ و زەرورەتی پێغەمبەرایەتی ‌و راستێتی رۆژی دوایی.
لەلایەكی ترەوە لەناوچەكانی بەسرە و كوفە و هەندێك ناوچەی شام دیاردەی هەڵبەستنی فەرموودە بەدەم پێغەمبەرەوە (دروودی خوای لەسەربێت) لە دەركەوتن ‌و گەشەكردندا بوو، لەم سەروبەند و بارودۆخە ئاڵۆز و پڕ كێشەیەدا، موعتەزیلەكان لە شاری بەسرە دەركەوتن.
موعتەزیلە یەكەمین قوتابخانەی كەلامییە لە مێژووی هزری ئیسلامیدا، هەوڵیداوە جۆرێك لە هاوسەنگی لەنێوان عەقڵ‌ و دەقدا بهێنێتە كایەوە، هاوكات بە شێوازێكی لۆژیكی ‌و بە میتۆدێكی عەقڵانی راڤەی مەسەلە عەقیدەییەكان ‌و دیاردە فەلسەفی ‌و كۆمەڵایەتی ‌و سیاسیەكان بكات‌، بنەماكانی یەكتاپەرستی ‌و دادی خوایی‌ و سەرپشكایەتی مرۆڤ   بچەسپێنێت، لێهاتوانە‌ و سەركەوتوانە رووبەڕووی رەوت‌ و تەوژمە بێدین‌ و پەڕگیر و لادەرەكانی سەردەمی خۆی ببێتەوە.
موعتەزیلەكان كەسانی بە توانا، سەلیقەدار، زمانپاراو، وردبین‌ و قووڵبووەوە بوون، بە بەهێزی رووبەڕووی هەر تەوژم‌ و بیرۆكەیەكی بێدینی ‌و گوماناوی بوونەتەوە، زانایانیان پێشەنگ ‌و داهێنەر بوون لە زۆربەی كایە فیكری‌ و مەعریفی‌ و زانستیەكاندا، كاریگەرییان بەسەر زۆربەی گروپ‌ و مەزهەبە ئیسلامی ‌و مەسیحی‌ و یەهودیەكاندا بەجێهێشتووە.
زانایانی موعتەزیلە، هەر لە سەرەتاكانی سەدەی دووەمی كۆچیەوە تا ناوەڕاستی سەدەی شەشەم، بە سەدان كتێب‌ و نووسراویان لە كایە مەعریفی ‌و زانستەباوەكانی سەردەمی خۆیاندا لە پاش بەجێماوە، ئەوان  بەرگریكاری راستەقینەی بنەمای یەكتاپەرستی‌ و دادی خوایی بوون، داهێنەر و دەستپێشخەر بوون لە زانستەكانی كەلام، لۆژیك، فەلسەفەی زمان، زمانەوانی، فەرهەنگسازی، رەوانبێژی، ئەدەب، ئوسوڵی فیقهـ، دیالۆك‌ و رەتدانەوە، راڤەی قورئان.
لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، بەهۆی ململانێ سیاسی‌ و مەزهەبی ‌و پرۆسە داگیركاریەكانەوە، زۆربەی دەستنووسی كتێب‌ و نوسراوەكانی موعتەزیلە فەوتاون ‌و لەناوبراون،  هەتا ئەم دواییانەش ئەو كتێب‌ و نوسراوانەی سەرچاوەی خوێنەران ‌و توێژەران بوون، سەبارەت بە ئاشنا بوون بە بیروبۆچوونی موعتەزیلەكان ‌و مێژووی دروستبوون ‌و گەشەكردنیان، زۆربەیان لەلایەن نەیارانی موعتەزیلەوە نوسراون، ژمارەیەكی بەرچاوی ئەو نوسەرانە بە ئەمانەتەوە زانیاریەكانیان نەگەیاندووە، بە ناشیرینی‌ و شێواوی وێنای موعتەزیلەیان كردووە، بۆ نموونە لە روانگەی زۆرێك لە هەوادارانی حەنبەلی‌ و ئەشعەریەكانەوە، موعتەزیلە كۆمەڵێكی  لادەر، پیلانگێڕ، دژبەدین، موبتەدیع بوون، راستیەكانیان شێواندووە، كاریان لەسەر تێكدانی عەقیدەی موسڵمانان كردووە.
بەڵام لە سەرەتاكانی سەدەی رابردووەوە هەتا ئەمڕۆ چەندین كتێبی بەنرخی زانایانی موعتەزیلە، بە چاپگەیەنراون ‌و بڵاوبوونەتەوە، خوێنەران‌ و توێژەران دەتوانن پشتیان پێببەستن بۆگەیشتن بە وێنەی دروستی موعتەزیلە و ئاشنا بوون بەبیر و بۆچوونەكانیان وەك خۆیان، كە دواتر ئاماژە بە هەندێك لەوكتێبانە دەدەین.

 ناو و نازناوەكانیان

 موعتەزیلەكان بە درێژایی مێژووی ئیسلامی بە چەندین ناو و نازناو ناسراون، هەندێكیان جێی رەزامەندی خۆیان بووە، هەندێكی تریشیان لەلایەن نەیارانیانەوە وەكو ناتۆرە و سوكایەتیپێكردن بەسەریاندا بڕاوە، لێرەدا هەوڵدەدەین ئاماژە بە گرنگترینیان بدەین:
1- موعتەزیلە: موعتەزیلەكان بەزۆری بەم ناوە ناسراون، چەندین رای جیاوازیش هەیە لەسەر رەچەڵەك ‌و دەلالەتی ئەم ناوە:
یەكەم: چەمكی موعتەزیلە لە رەچەڵەكدا لە (اعتزل یعتزل اعتزال) وەرگیراوە بەواتای دوورەپەرێزی‌ و جیابوونەوە، بۆ یەكەمجار ئەم وشەیە لەلایەن نەیارانیانەوە وەك ناتۆرەیەك سەپێنرا بەسەر زانا پێشینەكانی موعتەزیلەدا، بەو واتایەی كە ئەوان لە كۆمەڵی موسڵمانان جیابوونەتەوە بەهۆی بۆچوونیان سەبارەت بە بكەری تاوانە گەورەكان(1).
لەمبارەوە زۆربەی مێژوونووس ‌و پسپۆڕانی گروپ ‌و مەزهەبە ئاینیەكان رووداوێكیان گێڕاوەتەوە، پوختەكەی بەمشێوەیە: كەسێك هاتە لای حەسەنی بەسری – لە (110ك مردووە)- لە كاتی وانەوتنەوەدا، پرسیاری لە حەسەن كرد و وتی: ئەی پێشەوای موسوڵمانان، لەم سەردەمەدا كەسانێك پەیدابوون، بكەری تاوانە گەورەكان بە كافر لەقەڵەمدەدەن، هاوكات كەسانێكی تر دەڵێن: ئەنجامدانی تاوانی گەورە زیان بە باوەڕ ناگەیەنێت، هەروەك چۆن ئەنجامدانی كاری باش لەلایەن كافرەوە سوودی پێناگەیەنێت، ئەی حوكم‌ و رای تۆ چیە لەم مەسەلەدا؟ ئایا موسڵمان بە ئەنجامدانی تاوانی گەورە لە ئاین دەردەچێت؟ یان هەر موسڵمانە؟ حەسەنی بەسری چەند ساتێك راما و تێفكری ، پێش ئەوەی وەڵام بداتەوە، واسڵی كوڕی عەتا -لە (131ك مردووە)- كەیەكێك بوو لە قوتابیە زرنگەكانی، وتی: من ناڵێم بكەری تاوانە گەورەكان موسڵمانی تەواوە، ناشڵێم بێباوەڕی تەواوە، بەڵكو لە پلەیەكدایە لە نێوان كافری ‌و موسڵمانێتیدا، ئیتر واسڵ لە حەسەن جیابوەوە، لای پایەیەك لە پایەكانی مزگەوتەكە جێگیربوو، چەند كەسێكیش لە دەوری كۆبوونەوە و گوێبیستی وتەكانی بوون، لەم كاتی جیابوونەوەدا حەسەنی بەسری وتی: واسڵ لێمان جیابوویەوە، هەرلەم مێژووەوە واسڵ ‌و شوێنكەوتوانی ناوبران بە موعتەزیلە(2).
شایانی باسە زۆرێك لەوانەی ئەم رووداوە دەگێڕنەوە هاوڕانین لەسەر دیاریكردنی كەسایەتیەكانی ناو رووداوەكە، هەندێكیان دەڵێن: كەسە ناولێنراوەكە واسڵی كوڕی عەتا بووە، هەندێكی تر دەڵێن: عەمری كوڕی عوبەید- لە (144كمردووە)- بووە، یان دەڵێن: كەسە ناولێنەرەكە حەسەنی بەسری بووە، هاوكات بەلای هەندێكی ترەوە: قەتادەی سەدوسی- لە (118ك مردووە)- بووە. بێگومان هەموو ئەمانە دەبنە هۆكار بۆ لاوازبوونی گێڕانەوەكە(3).
یان هەروەك ئەحمەد ئەمین دەڵێت: بەجێهێشتنی كۆڕی حەسەنی بەسری لەلایەن واسڵ یان عەمرەوە، ئەوەندە رووداوێكی گەورە و كاریگەر نەبووە تا گروپێكی وەك موعتەزیلەی لێوە ناوبنرێت(4).
دووەم: وشەی موعتەزیلە بە واتای دووركەوتنەوە لە ژیانی خۆش‌ و رابواردنی دنیایی دێت، ئەم ناوە بەسەر قوتابخانەی ناوبراودا سەپێنراوە لەبەرئەوەی زانا پێشینەكانی موعتەزیلە وەك: واسڵی كوڕی عەتا، عەمری كوڕی عوبەید، ئەبوموسای موردار لە (226ك مردووە)، هەوڵیاندەدا ژیانێكی هەژارانە و سادە و ساكار بگوزەرێنن، دووربكەونەوە لە ناز و نیعمەت‌ و خۆشگوزەرانی دنیایی. ئەم رایە رای رۆژهەڵاتناس گۆڵدتسهێرە(5).
دەتوانرێت ئەم رایە رەتبكرێتەوە و بەلاواز دابنرێت، چونكە دووركەوتنەوە لە خۆشگوزەرانی و رازیبوون بە ژیانی سادە و ساكار، خەسڵەتی زۆرێك لە كەسایەتیە ناودارەكانی ئەو سەردەمە بووە، تایبەت نەبووە بە زانایان‌ و هەوادارانی موعتەزیلە(6).
سێیەم: هۆكاری ناونانی موعتەزیلەكان بەم ناوە دەگەڕێتەوە بۆ هەڵوێستی واسڵی كوڕی عەتا و عەمری عوبەید سەبارەت بە بكەری تاوانە گەورەكان، لەلایەكەوە خەواریجەكان بەكافریان دادەنان، لەلایەكی ترەوە زۆرینەی موسڵمانان (ئەهلی سوننە) بە موسڵمانیان دادەنان، بەڵام هەڵوێستی واسڵ‌ و عەمر بریتی بوو لە خۆبە دوورگرتن لەو دوو حوكمە دژیەكە (بەموسڵماندانان، یان كافركردن) ئەوان دەیانگوت لە پلەیەكدان لە نێوان كافری‌ و موسڵمانێتیدا(7).
لەمبارەوە مێژوونووس مەسعودی- لە (346ك مردووە)- وتوویەتی: “واسڵی كوڕی عەتا لە ساڵی (131ك مردووە)، مامۆستا و گەورەی موعتەزیلە بوو، یەكەم كەس بوو پلەی نێوان دووپلە دژیەكەكەی داهێنا، واتە فاسق كەسێكە نە ئیماندارە و نە كافر، بەهۆی ئەمەوە موعتەزیلە ئەم ناوەیان بەسەردا بڕا”(8). عەبدورەحمان بەدەوی ئەم رایەی بە بەهێز داناوە و بە وردی شیكردۆتەوە و بەرگری لێكردووە و چەندین بەڵگەی مێژووییشی لەو روەوە خستۆتەڕوو(9)
یەك لە لایەنەكانی بەهێزی ئەم رایە ئەوەیە بەكارهێنانی ناوی موعتەزیلە بۆ كەسانێك خۆیان بە دوورگرتووە لە دوو هەڵوێست یان دوو حوكمی دژیەك، پێشینەیەكی سیاسیشی هەبووە، واتە پێش واسڵی كوڕی عەتا و لایەنگرانی بەكارهاتووە، زۆربەی مێژوونووسان باسیان لەوەكردووە بە درێژایی شەڕی ناوخۆی موسڵمانان لە سەردەمی ئیمام عەلیدا، كۆمەڵێك لە هاوەڵانی وەك: سەعدی كوڕی ئەبی وەقاس، عەبدوڵای كوڕی عومەر، محەمەدی كوڕی مەسلەمە، ئوسامەی كوڕی زەید و چەندینی تر، خۆیان بەدوورگرتبوو لە بەشداریكردن لەو شەڕانەدا، بەمانە دەگوترا موعتەزیلە، هەربۆیە هەڵوێستی واسڵی كوڕی عەتا و عەمریش سەبارەت بە بكەری تاوانە گەورەكان، كە پەیوەندی ناڕاستەوخۆی هەبوو بە بەشدارانی شەڕی ناوخۆ، بریتیبوو لە جۆرێك وەستان ‌و خۆبەدوورگرتن لە دوو حوكمە دژیەكەكە ( بەموسڵماندانان،یان كافركردن)(10)
هەر لە هەمان باسدا مێژوونووس ئەبوحسەینی مەلەتی- لە (377ك مردووە)- وتوویەتی: “كۆمەڵێك لە هاوەڵانی ئیمام عەلی پاش كۆچی دوایی ئیمام عەلی لەسەروبەندی بەیعەتدانی حەسەنی كوڕی عەلی بە موعاویە، لە حەسەن‌ و موعاویە ‌و خەڵكەكە جیابوونەوە، پەیوەستبوون بە ماڵ‌ و مزگەوتەوە، وتیان خەریكی عیبادەت‌ و زانست دەبین، ئەمانە ناونران موعتەزیلە”(11)
یاخود مێژوونووس ئەبوفیدا – لە (732ك مردووە)- باس لەوە دەكات لەسەروبەندی كوژرانی خەلیفە عوسمان ‌و بەیعەتدان بە ئیمام عەلی، هەندێك لە هاوەڵان خۆیان بە دوورگرت لە بەیعەتدان بە ئیمام عەلی ‌و لایەنگریی دژەكانی، ئەمانە ناونران بە موعتەزیلە(12).
چوارەم: موعتەزیلە وەسفە بۆ ئەو كەسانەی لە ناهەق دووردەكەونەوە، كەواتە گروپی ناوبراو خۆیان لە هەر ناهەقیەك بە دوورگرتووە، ئەمەش رای زۆربەی زانایانی موعتەزیلە بووە، چەندین ئایەتی قورئان ‌و فەرموودەیان بۆ پشتگیری لەو رایە بەكارهێناوە(13). هەربۆیە گەورەزانای موعتەزیلە قازی عەبدولجەبار- لە (415ك مردووە)- وتوویەتی: “هەرچی وشەی ( اعتزال)  لە قورئاندا هەیە، واتای دووركەوتنەوە لە ناهەق دەدات بە دەستەوە”(14)
مەلا ئیلیاسی گۆرانی- لە (1138ك مردووە)- رەخنەی لەم رایە گرتووە و ئاماژەی بەوە داوە كە وشەی اعتزال لە ئایەتی (وَإِن لَّمْ تُؤْمِنُوا لِي فَاعْتَزِلُونِ) سورة الدخان، الایة 21.  بە واتای پشتكردنە هەق ‌و رووكردنە ناهەق هاتووە(15)
2ـ ئەهلی عەدل ‌و تەوحید: موعتەزیلەكان بە خۆیان دەڵێن ئەهلی عەدل‌ و تەوحید، ئەم ناوەش لە گرنگترین بنەما هزریەكانی موعتەزیلە خۆیانەوە وەرگیراوە، كە زۆربەی مەسەلە كەلامیەكانیان هەڵقوڵاوی ئەو دوو بنەمایەن، كە بریتین لە: بنەمای دادی خوایی‌ و یەكتاپەرستی. هەربۆیە موعتەزیلەكان ناوبردنیان بەم ناوە لەسەرجەم ناوەكانی تر بەلاوە خۆشتربوووە، هەندێجاریش بە عەدلیە یان موەحیدەكان ناوبراون(16)
3ـ ئەهلی حەق: موعتەزیلەكان لایانوابووە ئەوان ئەهلی حەقن، بۆیە هەندێكجار خۆیان بەم ناوە ناوبردووە(17)، رەچەڵەكی ئەم ناولێنانە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی دەركەوتنی موعتەزیلە، دەگێڕنەوە ئەبوجەعفەری مەنسوری خەلیفەی عەباسی- لە (158ك مردووە)-، جارێك بە عەمری كوڕی عوبەید دەڵێت: یارمەتیم بدە بە هاوەڵانت، عەمریش دەڵێت: ئاڵای حەق بەرزكەرەوە ئەوكات ئەهلەكەی شوێنت دەكەون(18).
4ـ قەدەریە: ئەم نازناوە لەلایەن نەیارانیانەوە بە سەر موعتەزیلەكاندا سەپێنراوە، بەو واتایەی ئەوان قەدەری خوایی رەتدەكەنەوە، بەڵام لەراستیدا قەدەریەكان گروپێك بوون، لە پێش دەركەوتنی موعتەزیلەدا بوونیان هەبوو، لە بەناوبانگترین كەسایەتیەكانیان: مەعبەدی جوهەنی- لە (80ك مردووە)- غەیلانی دیمەشقی- لە (106ك مردووە)- بوو، كاتێك موعتەزیلەكان دەركەوتن سوودیان لە هەندێك بۆچوونی قەدەریەكان وەرگرت، بەتایبەتی بنەمای سەرپشكایەتی، هەربۆیە ئەو ناوەیان لێنان(19).
لێرەدا جیاوازیەكی سەرەكی لەنێوان موعتەزیلە و قەدەریەكاندا هەیە، كە بریتییە لەوەی موعتەزیلەكان ئازادی سەرپشكایەتی دەدەنە مرۆڤەكان، لەهەمانكاتدا زانینی ئەزەلی خودا بە رووداوەكان رەتناكەنەوە، بەڵام قەدەریەكان لەگەڵ پێدانی ئەو ئازادیەدا بە مرۆڤەكان، زانینی ئەزەلی خوداش رەتدەكەنەوە، واتە بەلای قەدەریەكانەوە خودا ئەو كاتە بە رووداوەكان دەزانێت كە روودەدەن نەك پێشتر(20).
لەلایەكی دیەوە موعتەزیلەكان بەلایانەوە خۆشنەبووە بەم ناوە بانگبكرێن، لەبەرئەمە وتوویانە: دەبوایە ناوی قەدەریە لەو كەس ‌و گروپانە بنرایە كە باوەڕیان بە قەدەرە، نەك ئەوانەی رەتیدەكەنەوە(21).
5ـ مەجوسی: هەندێكی تر هاتوون بەناوەكانی مەجوسی یان دوالیزمی، موعتەزیلەكانیان ناوزەدكردووە، چونكە موعتەزیلەكان پێیانوابووە چاكە لە خواوەیەو خراپەش لە مرۆڤەكانەوەیە، بەمەش نزیكدەبنەوە لە رێبازی دوالیزمەی مەجوسەكانەوە (هێزی چاكە كە سەرچاوەكەی روناكیە و هێزی خراپە كە سەرچاوەكەی تاریكیە)(22)..
6ـ جەهمیە: یەكێكی تر لە ناوەكانی موعتەزیلە كە لەلایەن دژەكانیانەوە بانگكراون پێی ناوی جەهمیە بووە، ئەم ناوە لە رەچەڵەكدا نیسبەتە بۆلای جەهمی كوڕی سەفوان- لە (128ك مردووە)- كە سەرگەورەی گروپی جەهمیەكان بووە، لە گرنگترین بۆچوونەكانیان: رەتكردنەوەی سیفاتی خوایی، رەتكردنەوەی بینینی خودا، باوەڕبوون بە دروستكراویی قورئان‌ و بنەمای جەبریەت(23).
كاتێك موعتەزیلەكان دەركەوتن لە مەسەلەكانی سیفاتی خودا و بینینی خودا‌ و دروستكراویی قورئاندا هاوڕای جەهمیەكان بوون، هەربۆیە زۆرجار نەیارانیان بەتایبەت حەنبەلیەكان بە جەهمیە ناویان بردوون(24).
موعتەزیلەكان لەگەڵ ئەوەی لە هەندێك مەسەلەی فیكریدا هاوڕای جەهمیەكان بوون، بەڵام لەچەندین مەسەلەی هەستیاری تردا جیاواز بوون، لە هیچ نووسراوێكی موعتەزیلەشدا ناوی جەهمی كوڕی سەفوان وەك لایەنگر و هەواداری موعتەزیلە نەهاتووە، بەڵكو جەهمیەكان وەك گروپێكی سەربەخۆ تا كۆتایی سەدەی پێنجەم هەواداری خۆیان هەبووە لە هەندێك ناوچەی ئێراندا و لەگەڵ زۆربەی ئاڕاستەو تەوژمە فیكریەكانی تردا خاڵی هاوبەش‌ و جیاوازیان هەبووە(25)
7ـ وەعیدیە: ئەمەش یەكێكی ترە لە ناوەكانی موعتەزیلە، كە سەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ بنەمای  (پەیمان ‌و هەڕەشە ـ  الوعد والوعید) كە لە بنەما سەرەكیەكانی فیكری موعتەزیلەیە، پوختەكەی ئەوەیە: خوای پەروەردگار هەر پەیمانێكی دابێت بە موسوڵمانان‌، هەر هەڕەشەیەكیشی لە بێباوەڕان‌ و تاوانكاران كردبێت جێبەجێیان دەكات(26)
8ـ موعەتیلە: ئەم ناوە بەزۆری ئەشعەری‌ و حەنابیلەكان موعتەزیلەیان پێ ناوبردووە، لەبەرئەوەی سیفاتە ئەزەلیەكان بەسەر زاتی خواوە رەتدەكەنەوە(27).
بەلای شەهرستانیەوە- لە (548ك مردووە)- وشەی (تعطیل) لە فەرهەنگی فیكری ئیسلامیدا چەند واتا و دەلالەتێكی هەیە، لەوانە: رەتكردنەوەی سیفاتە ئەزەلیەكان بەسەر زاتی خوداوە، یان رەتكردنەوەی رووكەشی قورئان ‌و سوننەت(28)، هەربۆیە هەندێك لە نووسەران ئەمەی دووەم بە هۆكاری ناونانی موعتەزیلە بە موعەتیلە بە دوور نازانن، چونكە كارنەكردن بە رووكەشی قورئان‌ و فەرموودە لە مەسەلە عەقیدەیەكاندا بە گشتی ‌و پەنابردنە بەر تەئویل لە بنەما سەرەكیەكانی فیكری موعتەزیلە بووە(29).
ئەوەی لێرەدا ماوە بگوترێت ئەوەیە بەناوبانگترین ناوەكانی گروپی ناوبراو بریتین لە: ئەهلی عەدل‌ و تەوحید، موعتەزیلە. یەكەمیان موعتەزیلەكان خۆیان ئەو ناوەیان لەخۆیان ناوە، دووەمیان لەلایەن دەوروبەریانەوە بەسەریاندا سەپێنراوە و قبوڵیانكردووە و راڤەی جۆراوجۆریان بۆكردووە.
 بنەما هزریەكانی موعتەزیلە

      زانایانی موعتەزیلە كۆدەنگن لەسەر باوەڕبوون بە پێنج بنەمای هزری، كە جیایاندەكاتەوە  لە سەرجەم گروپەكانی تر، لەمبارەوە گەورە زانای موعتەزیلە ئەبوحسەینی خەیات- لە (311ك مردووە)، دەڵێت: “هیچ كەس شایانی پێدانی ناوی موعتەزیلە نییە، هەتا دان نەنێت بە پێنج بنەمادا، كە بریتین لە: بنەمای یەكتاپەرستی، بنەمای دادی خوایی، بنەمای پلەی نێوان دووپلە دژەكە، بنەمای پەیمان‌ و هەڕەشە، بنەمای فەرمان بە چاكە و رێگری لە خراپە، ئەم پێنج بنەمایە لە هەركەسدا بە تەواوی رەنگیدایەوە ئەوكەسە موعتەزیلەیە”(30).
هەركام لەم بنەمایانە لەگەڵ ئەوەی نیشاندەری هەڵوێستی موعتەزیلەیە سەبارەت بەو مەسەلانەی لە خۆیدەگرێت، هاوكات دژایەتیكردن‌ و رەتكردنەوەی بۆچوونی گروپێك یان زیاتری نەیارانیان دەردەخات، بۆ نموونە: بنەمای یەكتاپەرستی سەرجەم مەسەلەكانی بوونی خودا و بە تاك ‌و تەنها دانانی لەخۆدەگرێت، لەهەمان كاتدا ئەم بنەمایە دژی تێكڕای بۆچوونی دەهریەكان ‌و موشەبیهەكان ‌و فەیلەسوفەكان ‌و گروپە نادینیەكانە لەسەر خودا(31).
هەروەها بنەمای دادی خوایی، دژی بۆچوونی جەبریەكانە كە هەموو كار و كردەوە مرۆییەكان دەدەنە پاڵ خودا، یان بنەمای پلەی نێوان دوو پلە دژیەكەكە، لەلایەكەوە دژی بۆچوونی خەواریجەكانە لەسەر كافركردنی بكەری تاوانە گەورەكان، لەلایەكی دیەوە دژی بۆچوونی مورجیئەكانە كە لایانوابووە تاوانكردن زیان بە ئیمان ناگەیەنێت، لەبەرئەمە موعتەزیلەكان وتوویانە: بكەری تاوانە گەورەكان لە پلەیەكدایە لە نێوان كوفر‌ و ئیماندا(32).
دیسان بنەمای پەیمان ‌و هەڕەشە لە وردەكاریەكانیدا دژی بۆچوونی مورجیئە و زۆرینەی موسوڵمانان بووە، دەمێنێتەوە بنەمای فەرمان بە چاكە و رێگری لە خراپە، كە ئەمەیان زیاتر دژی شیعەكان بووە(33)
لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوەش بدرێت كە هەندێك لە زانایانی موعتەزیلە پێنج بنەماكەیان لە دوو بنەمای سەرەكیدا كۆكردۆتەوە، كە بنەمای یەكتاپەرستی ‌و دادی خواییە، هەربۆیە دەبینین بەناوبانگترین كتێبـی موعتەزیلە كە لەلایەن قازی عەبدولجەبارەوە دانراوە ناونیشانی (المغنی فی أبواب التوحید والعدل) لەخۆگرتووە.
هەرلەمبارەوە لە نووسینێكی تری قازی عەبدولجەباردا هاتووە: ئێوە نەتانوتووە، بنەما سەرەكیەكان پێنجن، بەڵام باس لە یەكتاپەرستی‌ و دادی خوایی دەكەن، ئەی سەبارەت بە بنەماكانی (پەیمان‌ و هەڕەشە، پلەی نێوان دوو پلە دژیەكەكە، فەرمان بە چاكە و رێگری لە خراپە) چی دەڵێن؟ قازی عەبدولجەبار لە وەڵامدا دەڵێت: ئەو سێ بنەمایە دەچێتە نێو بنەمای دادی خواییەوە(34).
هەر لە هەمان باسدا قازی عەبدولجەبار لە شوێنێكی تردا و حاكمی جوشەمی- لە (493ك مردووە)- باس لەوەدەكەن كە تەوەرە و پایە جەوهەریەكانی ئاینی ئیسلام چوارن: یەكتاپەرستی، دادی خوایی، پێغەمبەرایەتی، شەریعەت(35). دەشێت پایەی پێغەمبەرایەتی‌ و شەریعەتیش لە نێو (دادی خوایی)دا جێبكرێتەوە.، هەروەك خودی قازی لە كتێبـی (المغنی فی أبواب التوحید والعدل) دا پەیڕەوی كردووە.
ئێمە لێرەدا هەوڵدەدەین بە كورتی ئاماژە بە پێنج بنەما سەرەكیەكەی موعتەزیلە بدەین ‌و دواتریش لەباسێكی تردا گرنگترین بابەت‌ و مەسەلە لەخۆگرتووەكانی پێنج بنەماكە بخەینە روو:
1ـ بنەمای یەكتاپەرستی: واتە رەتكردنەوەی فرەپەرستی‌و، لەهەمانكاتدا باوەڕبوون بە خودایەكی تاك‌وتەنهاو بێ هاوبەش‌و بێهاوتا لە خاوەندارێتی‌و هەموو ئەو سیفەتە باڵایانەی شایانی دانەپاڵیەتی،  خودا باڵادەست زیندووە، هەربووە، بێ كۆتاییە، زانایە، بەتوانایە،  بێ وێنەیە، لە دروستكراوەكانی ناچێت، لە شوێن ‌و كاتدا نییە، جووڵە و جێگۆڕكێی نییە، هەستەكان پەی پێ نابەن(36).
موعتەزیلەكان گرنگیەكی زۆریانداوە بەم بنەمایە، چونكە تێكڕای بنەماكانی تر لەم بنەمایەوە سەرچاوە دەگرن، هەربۆیە زۆر بە توندی ‌و بە چەندین شێواز بەرپەرچی راوبۆچوونی بێباوەڕان‌ و دەهریەكان ‌و مەجوسی ‌و مەسیحیەكانیان داوەتەوە، لەمبارەوە ئەبوحسەینی خەیات وتوویەتی: “تەنها موعتەزیلەكان بوون گرنگیان دەدا بە بنەمای یەكتاپەرستی ‌و بەرگریكردن لێی، هەربۆیە قسەكردن لەسەر یەكتاپەرستی تەنها بۆ ئەوان دەگەڕێتەوە”(37).
2ـ بنەمای داد: مەبەست لەم بنەمایە ئەوەیە كە كارەكانی پەروەردگار هەمووی باشە و هیچ كارێكی خراپ‌ و نەشیاوی لێناوەشێتەوە، قسوری ناكات لەوەی دەبێت بیكات، درۆناكات لەو هەواڵانەی دەیدات، ستەم لە كەس ناكات، بەبێ تاوان كەس سزا نادات، تاوانی كەسێك ناخاتە سەر كەسێكی تر، كاری لەئاسابەدەر لەسەردەستی درۆزنان دەرناخات، ئەوەندە داوا لە بەندەكانی دەكات بتوانن جێبەجێی بكەن، توانایان دەداتێ بە ئەندازەی ئەوەی داوای لێكردوون، هەروەها وردەكاری ‌و چۆنیەتی داواكانی بۆ بەندەكان رووندەكاتەوە، دەستگرۆییان دەكات لە رێگەی عەقڵ ‌و پەیامبەرانەوە، هیچ بەربەست‌ و بیانوویەك ناهێڵێت لە پێش داوالێكردندا، هەرچیشی داوا لێكردوون بۆ بەرژەوەندی خۆیانە(38).
3ـ بنەمای پەیمان ‌و هەڕەشە یان پاداشت ‌و سزا: واتە خوای پەروەردگار راستگۆیە لە جێبەجێكردنی هەموو ئەو پەیمانانەی بە موسڵمانانی داوە و ئەو هەڕەشانەی لە بێباوەڕان‌ و تاوانبارانی كردووە، هەركات مرۆڤەكان بە خواپەرستی تەواو و گوێڕایەڵیكردن‌ و گەڕانەوە لە تاوانەكان لە دنیا دەرچوون، ئەوە شایانی پاداشتن، هەركاتیش بە بێباوەڕی ‌و یاخیبوون ‌و بەردەوامبوون لەسەر تاوان لەدنیا دەرچوون، شایانی سزا وەرگرتنن، ئەمە یاسایەكە خوای گەورە خۆی دایناوە و لێی لانادات(39).
4ـ بنەمای پلەی نێوان دووپلە دژیەكەكە: مەبەست لەم بنەمایە ئەوەیە كە بكەری تاوانە گەورەكان لە پلەیەكدایە لە نێوان كوفر و ئیماندا، واتە نە باوەڕداری تەواوە، نە تەواو بێباوەڕیشە، واتە ناو و پلەیەكی هەیە لە نێوان كوفر و ئیماندا، كە زۆربەی زانایانی موعتەزیلە بە (فاسق) گوزارشتیان لێكردووە، ئەگەر لە دنیادا بە راستی تۆبەی نەكرد و نەگەڕایەوە سزای هەتاییە لە دۆزەخدا لەسەر رای زۆربەی زانایانیان، بەڵام سزاكەی لە كافر سوكترە(40).
شایانی باسە ئەم مەسەلەیە لە سەرەتادا زیاتر مەسەلەیەكی فیقهی ‌و ئاكاری بووە، موعتەزیلەكان وەك رایەكی نێوەند‌ومیانڕە و لەنێو تێكڕای رایە دژیەكەكاندا لەسەر بكەری تاوانە گەورەكان پەنایان پێبردووە(41).
5ـ بنەمای فەرمان بە چاكە و رێگری لە خراپە: مەبەست لە فەرمان بە چاكە هێنانە كایەی كارە باشەكانە، رێگریش لە خراپە لابردن ‌و نەهێشتنی خراپەكاریەكانە، ئەمەش واجبە لەسەر موسڵمانان هەركەسە و بەپێی توانا ‌و لەلای خۆیەوە جێبەجێی بكات، هەتا ئامراز و هۆكاری ئاسان هەبێت بۆ جێبەجێكردنی ئەم بنەمایە، نابێت بە هیچ جۆرێك پەنا ببرێتە بەر چەك‌ و توندوتیژی(42).
ئەم بنەمایە لە بنەڕەتدا هەروەك (هنری كوربان) ئاماژەی پێداوە بنەمایەكی ئاكاری بووە، مەبەستی موعتەزیلەكان لە جێبەجێكردنیدا، چەسپاندنی تەواوی بنەماكانی دادگەری ‌و یەكسانی ‌و ئازادی بووە لە كۆمەڵگەدا(43).

بۆ داگرتن کلیکی ئێرە بکە
سەرچاوە و پەراوێز:
1- عبدالحميد، عرفان: دراسات في الفرق والعقائد الإسلامية، مطبعة الإرشاد، بغداد، ط1، 1967، ص84.
2- البغدادي: الفرق بين الفرق، تحقيق: محمد عثمان الخشت، مكتبة ابن سينا، القاهرة، د.ت، ص108 الشهرستاني: الملل والنحل، تحقيق: أحمد فهمي محمد، دار الكتب العلمية، بيروت، ط3، 1992، 1/42. التهانوي: موسوعة كشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، تحقيق: علي دحروج،مكتبة لبنان، ناشرون، بيروت، ط1، 1996، 2/1574.
3- المرتضى: أمالي المرتضى، تحقيق: محمد أبوالفضل إبراهيم، دار إحياء الكتب العربية، بيروت، ط1، 1954. 1/167.الشهرستاني: الملل والنحل 1/42. بدوي، عبدالرحمن: التراث اليوناني في الحضارة الإسلامية، مكتبة النهضة المصرية، القاهرة، ص173. أمين، أحمد: فجر الإسلام، دار الكتاب العربي، بيروت، ط10، 1969، ص288. النشار، علي سامي: نشأة الفكر الفلسفي في الإسلام، دار السلام، القاهرة، ط1، 2008، 1/426.
4- فجر الإسلام، ص288.
5- بدوي، عبدالرحمن: التراث اليوناني في الحضارة الإسلامية، ص178. جار الله، زهدي: المعتزلة، الأهلية للنشر والتوزيع، بيروت،د.ط،1974، ص3. عبدالحميد، عرفان: سەرچاوەی پێشوو, ل88.
6- بدوي، عبدالرحمن: التراث اليوناني في الحضارة الإسلامية،ص179.
7- سەرچاوەی پێشوو, ل181.
8- مروج الذهب ومعادن الجوهر، اعتنى به: كمال حسن مرعي، المكتبه‌ العصريه‌، صيدا-بيروت، ط1، 2005. 4/86.
9- التراث اليوناني في الحضارة الإسلامية، ص 182.
10- الشهرستاني: الملل والنحل 1/136. أمين، أحمد: سەرچاوەی پێشوو, ل290. بدوي: التراث اليوناني في الحضارة الإسلامية، ص188.
11- التنبيه والرد على أهل الأهواء والبدع، تحقيق: محمـد زينهم، مكتبة مدبولي، القاهرة، ط1، 1992،ص30.
12- أبوالفداء: المختصر في أخبار البشر، تحقيق: محمود ديوب، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1، 1997، 1/238.
13- ابن المرتضى: المنية والأمل، تحقيق: عصام الدين محمـد علي، دار المعرفة الجامعية، 1985ص7.
14- الهمداني، القاضي عبدالجبار: فضل الاعتزال وطبقات المعتزلة ومباينتهم لسائر المخالفين، مطبوع مع رسالتين للبلخي والحاكم الجشمي باسم (فضا الاعتزال وطبقات المعتزلة) تحقيق : فؤاد سيد، الدار التونسية، ص165. الكوراني، الملا إلياس: حاشية الكوراني على شرح التفتازاني  للعقائد النسفية، تحقيق: بشير برهان، دار الكتب العلمية، ط1، 2017، ص83.
15- حاشية الكوراني ص83.
16- الشهرستاني: الملل والنحل 1/38. ابن المرتضى: سەرچاوەی پێشوو, ل4.  المقبلي: العلم الشامخ في إيثار الحق على الآباء والمشايخ، مصر، ط1، 1328ه، ص300. أمين، أحمد: سەرچاوەی پێشوو, ل296. جارالله، زهدي:سەرچاوەی پێشوو, ل5.
17- سەرچاوەی پێشوو, المقبلي: سەرچاوەی پێشوو, ل300.
18- جارالله، زهدي: سەرچاوەی پێشوو, ل6.
19- البغدادي: سەرچاوەی پێشوو, ل37، 104. الشهرستاني: الملل والنحل 1/22، 38. جارالله، زهدي: سەرچاوەی پێشوو, ل7. عبدالحميد، عرفان:سەرچاوەی پێشوو,  ل87.   الراوي، عبدالستار: ثورة العقل دراسة فلسفية في فكر معتزلة بغداد، دار الشؤون الثقافية العامة، بغداد، ط2، 1986، ص25.
20- المقبلي: سەرچاوەی پێشوو, ل278، 287، 288.جارالله، زهدي:سەرچاوەی پێشوو, ل7. عبدالحميد، عرفان:سەرچاوەی پێشوو, ل87.
21- الهمداني، القاضي عبدالجبار:  المغني في أبواب التوحيد والعدل، تحقيق: توفيق الطويل وسعيد زايد، 8/326.  الشهرستاني: الملل والنحل1/38.
22- جارالله، زهدي: سەرچاوەی پێشوو, ل7. .   الراوي، عبدالستار: سەرچاوەی پێشوو, ل27.
23- النشار سەرچاوەی پێشوو, 1/407. جارالله، زهدي:سەرچاوەی پێشوو, ل8.
24- النشار: سەرچاوەی پێشوو, 1/407. جارالله، زهدي:سەرچاوەی پێشوو, ل8.
25- النشار: سەرچاوەی پێشوو, 1/407، 410.
26- جارالله، زهدي: سەرچاوەی پێشوو, ل9.
27- جارالله، زهدي: سەرچاوەی پێشوو, ل10. الراوي، عبدالستار:سەرچاوەی پێشوو, ل27.
28- الشهرستاني: نهاية الإقدام في علم الكلام، تحرير وتصحيح: الفريدجيوم، مكتبة  الثقافة الدينية، القاهرة، ط1، 2009، ص118.
29- جارالله، زهدي: سەرچاوەی پێشوو, ل10.
30- الانتصار والرد على ابن الراوندي الملحد، تحقيق: نيبرج، الدار العربية للكتاب، القاهرة، ط1، 1344ه،ص126.
31- الهمداني، القاضي عبدالجبار: شرح الأصول الخمسة، تحقيق: سمير مصطفى رباب، دار إحياء التراث العربي، بيروت، ط1، 2001، ص77.
32- سەرچاوەی پێشوو, ل77.
33- سەرچاوەی پێشوو,  ل77.
34- الهمداني، القاضي عبدالجبار: المختصر في أصول الدين، مطبوع ضمن كتاب رسائل العدل والتوحيد، دراسةوتحقيق:  محمد عمارة، دار الشروق، بيروت، ط2، 1988،ص198.
35- الهمداني، القاضي عبدالجبار: المختصر في أصول الدين، ص197. الجشمي، الحاكم: تحكيم العقول في تصحيح الأصول،  تحقيق: عبدالسلام بن عباس الوجيه، مؤسسة الإمام زيد بن علي الثقافية، صنعاء، ط2، 2008،ص36.
36- الخياط: سەرچاوەی پێشوو, ل5. الجشمي، الحاكم:سەرچاوەی پێشوو, ل36. نادر، ألبير نصري: فلسفة المعتزلة، مطبعة دار نشر الثقافة، الإسكندرية، د.ت، 1/39.
37- الخياط: سەرچاوەی پێشوو, ل13.
38- الهمداني، القاضي عبدالجبار: شرح الأصول الخمسة، ص203. المغني في أبواب التوحيد والعدل، تحقيق: محمود محمد قاسم، دار الكتب المصرية، القاهرة، د.ت،6/3. الجشمي، الحاكم: سەرچاوەی پێشوو, ل37.
39- الجشمي، الحاكم:سەرچاوەی پێشوو, ل211. جار الله، زهدي:سەرچاوەی پێشوو, ل51. عبدالحميد، عرفان:سەرچاوەی پێشوو, ل97.
40- الهمداني، القاضي عبدالجبار: شرح الأصول الخمسة، ص471.  الجشمي، الحاكم: سەرچاوەی پێشوو, ل217. النشار: سەرچاوەی پێشوو,  1/503. جار الله، زهدي:سەرچاوەی پێشوو, ل51، 53.
41- جار الله، زهدي:سەرچاوەی پێشوو, ل54.
42- الهمداني، القاضي عبدالجبار: شرح الأصول الخمسة، ص503. عبدالحميد، عرفان: سەرچاوەی پێشوو, ل97.
43-  عبدالحميد، عرفان:سەرچاوەی پێشوو, ل97.