چیرۆكه‌ تراجیدیه‌ چه‌كه‌ زه‌خمه‌كه‌ى سه‌دام حسین

چیرۆكه‌ تراجیدیه‌ چه‌كه‌ زه‌خمه‌كه‌ى سه‌دام حسین

نوسینى: ولیه‌م پارك
و: زیاد محمد نورى

گه‌وره‌ترین چه‌ك تا ئه‌وكاته‌ بونیادنراوه‌ له‌وانه‌یه‌ بیتوانیایه‌ عێراق بكات به‌ ناوه‌ندى لێكۆلینه‌وه‌و كه‌شفكردنى ئاسمانی، به‌ڵام چیرۆكه‌كه‌ى یه‌كێكه‌ له‌ به‌دینه‌هاتنى تواناو شاره‌زاى، نهێنى سه‌ربازى، و كوشتن.

له‌ خسته‌ڕووى داهێنان و دروستكراوه‌ به‌رده‌وامه‌كانى مۆزه‌خانه‌ى پادشایه‌تی بۆ چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نى له‌ فۆرت نیلسۆن، هامپشایه‌ر بوو، كه‌ جۆره‌ چه‌كێك بوو دوو بۆرى به‌یه‌كه‌وه‌ به‌ستراوى گه‌وره‌ بوو كه‌ به‌كوالیتیه‌كى زۆر به‌رز بونیادنرابوو، و گه‌وره‌تربوون له‌وه‌ى كه‌بتوانرێت له‌لایه‌ن كه‌سێكه‌وه‌ بجوڵێنرێت و پاڵى پێوه‌ بنرێت.
ئه‌م ئامرازانه‌ یه‌كێك بوون له‌و چه‌ند پارچه‌ دروستكراوه‌  زۆر ئاست به‌رزه‌ كه‌مانه‌ى مابوونه‌وه‌، و یه‌كێك بوون له‌ چه‌كه‌ مه‌ترسیدارانه‌ى كه‌ تا ئیستا دروستكراوه‌: “چه‌كى سوپه‌ر”(supergun) به‌ بابیلۆن ناوده‌برا و ده‌توانرا له‌ڕێگه‌یه‌وه‌ سه‌ته‌لایت ڕه‌وانه‌ى خولگه‌ و بۆشاى ئاسمان بكرێت، چه‌كه‌كه‌ له‌ لوله‌كیكى شێوه‌ بۆرى 156 مه‌ترى دروستده‌كرا كه‌ له‌به‌رزیه‌كدا جێگیرده‌كرا. داهێنه‌رى كه‌نه‌دى “جیرلاند بووڵ” دروستكه‌رى ئه‌و ئامرازه‌ بوو، جیرلاند یه‌كێك بوو له‌ پسپۆڕه‌ به‌ناوبه‌نگه‌كانى بوارى چه‌ك له‌ جیهاندا، به‌هیواى ئه‌وه‌بوو كه‌ئه‌و ئامێره‌ ببێته‌ شۆڕشێك له‌بوارى هه‌ڵدانه‌ ئاسمانیه‌كان، و ببێته‌ هۆى نه‌مانى پێویستى به‌ ڕۆكێته‌ ته‌قلیدیه‌كان، به‌ڵام بابیلۆنى گه‌وره‌ هه‌رگیز بونیادنه‌نراو كه‌سیش نه‌یتوانى نزیك بێته‌وه‌ له‌ دروستكردنى. كه‌وایه‌ چى روویدا؟
وه‌ڵامه‌كه‌ى چیرۆكى له‌خۆبایبوون، ئاواته‌ له‌بن نه‌هاتوه‌كان، و نهێنیه‌ سه‌ربازیه‌كانه‌. چونكه‌ له‌كاتێكدا شاره‌زایه‌كانى بوول له‌لایه‌ن هه‌موو زلهێزه‌ جیهانیه‌كانه‌وه‌ داواكارى له‌سه‌ر بوو، به‌ڵام له‌به‌رامبه‌ردا ئه‌و ئه‌وه‌ى هه‌ڵبژارد كه‌ چه‌كه‌ سوپه‌ره‌كه‌ى بۆ سه‌دام حسێن دروست بكات. ئه‌و بڕیاره‌ى كه‌ كۆتایه‌كه‌ى به‌ كوشتنى خۆى كۆتایهات.  دواى چه‌ندین ده‌یه‌ پرسیاره‌ شه‌رمه‌زاركه‌ره‌كه‌ هه‌ر ماوه‌: ئایا ئایدیاى بووڵ بۆ چه‌كى سوپه‌ر ئیش ئه‌كات و سه‌رى گرتووه‌، و ئه‌و ئایدیایه‌ى كه‌ له‌گه‌ڵ خۆیدا مرد جارێكى تر ئه‌گه‌رێته‌وه‌؟
بووڵ ده‌ستى به‌كاركردن كرد له‌گه‌ڵ حكومه‌ته‌كانى كه‌نه‌دا و ئه‌مریكا بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ ته‌كنه‌لۆجیاى چه‌كى سوپه‌ر له‌ ساڵى 1960. له‌سه‌ره‌تادا ئه‌ندازیاره‌كان دیزاینه‌كه‌ى بووڵیان به‌كارهێنا بۆ تاقیكردنه‌وه‌ى فڕۆكه‌ى سوپه‌ر سۆنیك(زۆر خێرا كه‌ خێراتره‌ له‌ خێرایى ده‌نگ) به‌بێ بوونى پێویستى به‌ تونێلى هه‌واى (تونیلى ره‌شه‌با) كه‌ تێچویه‌كى زۆرى هه‌یه‌، له‌ڕێگه‌ى هه‌ڵدانى موشه‌كى كورت مه‌ودا له‌ڕێگه‌ى بۆریه‌كانى چه‌كه‌ گه‌وره‌كه‌وه‌وه‌. هه‌رچه‌نده‌ له‌كۆتایدا زۆربه‌ى ژیانى زانستى خۆى له‌ لێكۆلینه‌وه‌ى چه‌كدا به‌سه‌ربرد كه‌ له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه‌ ته‌مویل ده‌كرا بۆ دیزانكردن و دروستكردنى ڕۆكێت و چه‌ك بۆ ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ى كه‌ له‌جه‌نگدا بوون ، به‌ڵام ئاواتى كه‌سى بووڵ به‌كارهێنانى دیزاین و دروستكراوه‌كانى بوون له‌ بوارى سه‌ته‌لایتیدا نه‌ك له‌بوارى موشه‌كى جه‌نگیدا.

چه‌كه‌كه‌ له‌رووی ئابووریه‌وه‌
له‌ڕێگه‌ى به‌كارهێنانى چه‌كى سوپه‌ر(supergun) ده‌توانیت له‌ تێچوى زۆرى كاتى هه‌ڵدانى ڕۆكێت و موشه‌كه‌كان رزگارت بێت.
ئه‌و ئایدیایه‌ سه‌رنجى بووڵى ڕاكێشا چونكه‌ ده‌بووه‌ هۆى نه‌مانى پێویستى بۆ هه‌بوونى فره‌ سته‌یجى  له‌ هه‌ڵدانى ڕۆكێت تا بگات به‌ خولگه‌كه‌ى. و خوله‌كى یه‌كه‌م له‌ هه‌ڵدانى موشكه‌ ته‌قلیدیه‌كان پێویستى به‌ ڕێژیه‌كى ئێكجار زۆر له‌ وزه‌ هه‌بوو تا ڕۆكێته‌كه‌ بجوڵێنێت، له‌به‌رئه‌وه‌ى ئه‌وه‌ ئه‌وكاته‌یه‌ كه‌ موشه‌كه‌كه‌ زۆرترین ریژه‌ى فیول و په‌ترۆلى تێداده‌بێت و به‌رگه‌ هه‌واش له‌وپه‌ڕى ناجێگیریدایه‌، و له‌مانه‌ش زیاتر مۆتۆره‌كانى به‌گه‌رخستى موشه‌كه‌كان نرخیان زۆر گرانه‌. هیجین ده‌ڵێت كه‌ چه‌كى موشه‌كى هارپ ده‌یتوانى خێرایه‌كه‌ى بگاته‌ 2 كیلۆمه‌تر له‌ یه‌ك سانیه‌دا. و ئه‌گه‌ر گاز به‌كاربهێنرایه‌ بۆ خستنه‌گه‌رى موشه‌كه‌كه‌ ئه‌وا ده‌توانرا خێرایه‌كه‌ى زۆر زیاتر بێت،. بۆیه‌ به‌راستى ئه‌و موشه‌كانه‌ شوێنى یه‌كه‌م سته‌یجى  1.5 ى هه‌ڵدانى موشه‌كه‌ ته‌قلیدیه‌كانیان گرته‌وه‌.
بووڵ دڵنیا بوو له‌وه‌ى كه‌ دیزاینى چه‌كى سوپه‌ر  به‌ره‌و پێشه‌وه‌ هه‌نگاو ده‌نێت ، ئه‌و ته‌نها پێویستى به‌ته‌مویلكردنى دارایى هه‌بوو، به‌ڵام كێشه‌كه‌ ئه‌وه‌بوو كه‌ له‌ ساڵه‌كانى 1970 دا جیهان حه‌زى به‌ده‌ستهێنانى چه‌ك و چه‌كى سوپه‌ریان له‌ده‌ستدابوو  و ڕوویان له‌ شتى تر و شوێنى تر بوو. بۆ داینكردنى پاره‌، بووڵ ده‌ستیكرد به‌ فرۆشتنى چه‌كه‌كانى و به‌رده‌وامبوو له‌سه‌ر گه‌شه‌پێدانى چه‌كه‌ سوپه‌ره‌ ئاسمانیه‌كه‌ى به‌شێوه‌یه‌كى لاوه‌كى. ئه‌و كۆمپانیایه‌كى نهینى دامه‌زراند — دامه‌زراوه‌ى لیكۆلینه‌وه‌ى ئاسمانى كیوبیك—- و خێرا ده‌ستیكرد به‌فرۆشتنى چه‌ك به‌ حكومه‌تى باشورى ئه‌فریقا. له‌ساڵى 1796 له‌باشورى ئه‌فریقا ده‌ستگیركرا به‌تۆمه‌تى پێشێلكردنى قه‌ده‌غه‌كردنى فرۆشتنى چه‌ك به‌ باشورى ئه‌فریقا له‌ لایه‌ن نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرته‌وه‌كانه‌وه‌، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئازادكردنیدا جارێكى تر ده‌ستى به‌ فرۆشتنى چه‌ك به‌و وڵاته‌كرده‌وه‌، به‌ڵام ئه‌م جاره‌ به‌بڕى 55 هه‌زار دۆلار سزادرا به‌تۆمه‌تى مامه‌ڵه‌ى نێوده‌ڵه‌تى چه‌ك، به‌هۆى به‌رده‌وام بێزاركردنى له‌لایه‌ن حكومه‌تى كه‌نه‌دا و ئه‌مریكاوه‌ ناچار بوو چوو بۆ برۆكسلى پایته‌ختى به‌لجیكا و ده‌ستى به‌كاركردن كرده‌وه‌ له‌ڕێگه‌ى كۆمپانیا ئه‌وروپیه‌كانه‌وه‌.

عیراق چۆن په‌یوه‌ندی به‌ بووڵ-ه‌وه‌ كرد
له‌ساڵى 1981  حكومه‌تى عێراق په‌یوه‌ندى به‌ بووڵه‌وه‌ كرد بۆ دروستكردنى چه‌ك بۆ ئه‌وان به‌مه‌به‌ستى به‌كارهێنانى له‌جه‌نگى عێراق-ئێران. له‌و كاته‌ى كه‌ سه‌دام حسێن وه‌زیرى به‌رگرى عێراق بوو، بووڵ و دیزاینه‌كان و دروستكراوه‌كانى خۆش ئه‌ویست دواى ئه‌وه‌ى كه‌ سه‌لماندیان كه‌ كاره‌كانیان گرنگ و زیندون. نیكۆلاس هۆڵ ده‌ڵێت ” بووڵ به‌تایبه‌ت ئاره‌زوى كاركردنى هه‌بوو له‌گه‌ڵ سه‌دام حسێن له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌و ده‌یتوانى یارمه‌تیان بدات له‌كێشه‌ى موشه‌كه‌كانیان”، و له‌وكاته‌دا بڕیارى كاركردن له‌گه‌ڵ عێراق بڕیاریكى نامۆنه‌بوو له‌به‌رئه‌وه‌ى ئه‌وكات عێراق هه‌ڕه‌شه‌ نه‌بوو بۆ سه‌ر رۆژئاوا. سه‌دام حسێن ویستى ببێت به‌ سه‌ركرده‌ى جیهانى عه‌ره‌بى و سه‌ركه‌وتنه‌كانى له‌ڕیگه‌ى ئه‌و ته‌كنه‌لۆجیایانه‌ى كه‌ هه‌یانبوو پیشانى جیهانى عه‌ره‌بى بدات. ئه‌و ئاواته‌خوازى هه‌بوونى هه‌ندێك له‌ جۆره‌كانى پرۆگرمه‌ ئاسمانیه‌كان بوو كه‌ ئه‌مه‌ سه‌رنجى بووڵى ڕاكێشابوو، و بووڵ وه‌كو پسپۆرێك ده‌ستكه‌وتێكى گه‌وره‌بوو بۆ سه‌دام حسێن.
له‌كۆتایدا له‌ ساڵى 1988 حكومه‌تى عێراقى 25 ملیۆن دۆلارى دا به‌ بووڵ بۆ ده‌ستكردن به‌ پرۆژه‌ى بابیلۆن — یه‌كه‌مین پڕۆژه‌ى چه‌كى ئاسمانى حه‌قیقى. پڕۆژه‌ى بابیلۆن ده‌ستى پێكرد كه‌  سێ چه‌كى سوپه‌رى له‌خۆده‌گرت; دووچه‌كى بابیلۆنى قه‌باره‌ گه‌وره‌ى خاوه‌ن تواناى 1000 ملیمه‌تر و چه‌كیكى خاوه‌ن تواناى 350 ملیمه‌تر كه‌ به‌ ناوى بابیلۆنى بچوك (Baby Babylon)بوو. بابیلۆنه‌ قه‌باره‌ گه‌وره‌كه‌  150 مه‌تر درێژ ده‌بوو له‌گه‌ڵ پانیه‌كى یه‌ك مه‌ترى. به‌ هه‌مووى كێشى 1.510 ته‌ن ئه‌بوو. زۆر قورستربوو له‌وه‌ى بگوازرێته‌وه‌، و له‌برى ئه‌وه‌ 45 یه‌كه‌ له‌ چالایه‌كه‌یدا جێگیركرابوو.

بابیلۆنی بچۆك و بابیلۆنى گه‌وره‌
بابیلۆنى گه‌وره‌ هه‌موو دیزاینى چه‌كه‌كانى(چه‌كه‌ دروستكراوه‌كانى ) پێشوى تێپه‌ڕاند له‌ رووى قه‌باره‌وه‌ له‌نێویشاندا ئه‌و چه‌كانه‌ى كه‌ دروستكرابوون بۆ به‌كارهێنانى سه‌ربازى له‌ هه‌ردوو جه‌نگه‌ جیهانیه‌كه‌ وه‌كو چه‌كه‌ ئه‌لمَانیه‌ گه‌وره‌كان و چه‌كه‌كانى دواتر، ئه‌مه‌ سه‌ره‌ڕاى خێرایه‌كه‌ى له‌كاتى ته‌قاندندا . به‌كارهێنانى چه‌كى تایبه‌تى گه‌وره‌ى 9 ته‌نى گه‌شه‌ و پێشكه‌وتنه‌ له‌بوارى سه‌ربازیدا. بابیلۆنى گه‌وره‌ له‌ ڕووى تیۆریه‌وه‌ ده‌یتوانى موشه‌كى 600 كیلۆگرامى بهاوێژێت له‌ڕووبه‌رى 1000 كیلۆمه‌تردا، كه‌ده‌توانى هه‌ریه‌ك له‌كۆیت و ئێران  بكاته‌ ئامانج له‌ناو خاكى عێراقه‌وه‌، وهه‌روه‌ها ده‌توانرا چه‌كه‌كه‌ به‌كاربهێنرێت بۆ هه‌ڵدانى رۆكێتێكى 2000 كیلۆیى كه‌ موشكێكى له‌گه‌ڵدابوو سه‌ته‌لایتێكى 200 كلیوى هه‌ڵگرتبوو، كێشه‌ى سه‌ره‌كى له‌ پرۆژه‌كه‌ى بۆوڵ ئه‌وه‌ بوو كه‌ پێویستى به‌كارپێكه‌ر و وزه‌یه‌كى زۆر هه‌بوو  و به‌هۆى ئه‌وه‌ى كه‌ زۆرگه‌وره‌ بوو، ئه‌وا ئاسان نه‌بوو خۆت له‌ پاشماوه‌ى وزه‌كه‌ رزگار بكه‌ى، به‌ڵام هۆڵ پێى وایه‌ ئه‌گه‌ر بووڵ به‌رده‌وام بوایه‌ ده‌یتوانى ئه‌و كێشه‌یه‌ش چاره‌سه‌ربكات. تواناى بابیلۆنى گه‌وره‌ ده‌بووه‌ جێى سه‌رنج، چونكه‌ نرخى هه‌ڵدانى سه‌ته‌لایتى زۆر هه‌رزان ده‌كه‌وت له‌ڕێگه‌ى ئه‌م دروستكراوه‌ى بووڵ. نرخه‌كه‌ى نزیكه‌ى 1.727 دۆلار ده‌بوو بۆ هه‌ر كیلۆگرامیك، به‌به‌راورد به‌وانه‌ى ناسا كه‌ تێچوه‌كه‌ى نزیكه‌ى 22000 دۆلار بوو بۆ هه‌ر كیلۆگرامێك بۆ ئه‌وه‌ى بتوانێت سه‌ته‌لایتیكى مۆدیرن هه‌ڵبدات بۆ خولگه‌ى بۆشاى ئاسمان له‌ڕێگه‌ى ڕۆكێته‌ ته‌قلیدیه‌كانه‌وه‌. بووڵ ته‌نها كه‌س نه‌بوو كه‌ كارى له‌سه‌ر ئه‌م جۆره‌ له‌ چه‌ك كرد به‌ڵكو له‌ كۆتاى ساڵى 1980 زاناى ئه‌مریكى جۆن هه‌تنه‌ر له‌ تاقیگه‌ى نیشتیمانى لیۆرانس لیفه‌مۆر  ده‌ستى كرد به‌ كاركردن له‌سه‌ر چه‌كێك كه‌ به‌گاز كارى ده‌كرد چه‌كه‌كه‌ ناوى هارپ یان شارپ(sharp) بوو.
هۆل ده‌لێت كه‌ بووڵ بێئاگا نه‌بوو له‌وه‌ى كه‌ ئه‌گه‌رى به‌كارهێنانى ته‌كنه‌لۆجیاى چه‌كى سوپه‌ر بۆ هه‌ڵدانى موشه‌ك له‌لایه‌ن عێراقه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌و به‌وه‌ پاساوى بۆ كاره‌كه‌ى ده‌هێنایه‌وه‌ كه‌ چه‌كێكى بێكه‌ڵك ده‌بێت و ناتوانرێت به‌كاربهێنرێت. قه‌باره‌ى چه‌كه‌كه‌ ڕێگه‌ى به‌گواستنه‌وه‌ى نه‌ده‌دا دواى ئه‌وه‌ى كه‌ دروستكرا؛ و ته‌نها ده‌توانرا ڕووى بكرێته‌ یه‌ك ئاراسته‌، و خاوبوو له‌ ئیشێپكردن و هه‌ڵداندا، و ده‌توانرا به‌ ئاسانى شوێنه‌كه‌ى دیاریبكرێت و له‌ناوببرێت ئه‌گه‌ر كه‌سێك بیویستایه‌ ئه‌وه‌ بكات، هه‌موو كه‌سێك ده‌یزانى كه‌ شوێنه‌كه‌ى له‌كوێیه‌، و هه‌موو كه‌س راسته‌وخۆ ده‌یزانى كه‌ى ئه‌هاویژرێت به‌هۆى ئه‌و هه‌ززه‌یه‌ى كه‌ دروستیده‌كرد له‌كاتى هه‌ڵدانیدا. ئه‌و ئه‌نجامه‌ى كه‌ له‌ده‌رئه‌نجامى ته‌قاندنى چه‌كه‌كه‌وه‌ دروست ده‌بوو 27000 جار بوو به‌ته‌قینه‌وه‌ى ئه‌تۆمى. به‌كارهێنانى ئه‌بووه‌ گه‌وره‌ترین ڕووداوى له‌رینه‌وه‌ى زه‌وى له‌ جیهاندا.و به‌ته‌واوى ده‌كرا بكرێته‌ ئامانجى هێرشى ئاسمانى.

چاره‌نوسی بووڵ و چه‌كه‌كه‌ی.
نه‌ده‌توانرا بجوڵێنرێت به‌ڵام بێگۆمان كاتێك سه‌یرى ئه‌وه‌ ده‌كه‌یت كه‌ سه‌دام حسێن بیرى له‌جیده‌كرده‌وه‌، بۆیه‌ ده‌كرێت وه‌كو هه‌ڕه‌شه‌ ى سه‌ربازى ته‌ماشابكرێت.
بێگۆمان عێراق چه‌كى ده‌ویست سه‌ره‌راى لاوازیه‌كانى ، جه‌نه‌رال كامیل حسێن مه‌جید كه‌ سه‌رپه‌رشتى پرۆگه‌رامه‌ چه‌كیه‌كانى عێراقى ده‌كرد دواى ئه‌وه‌ى ڕایكرد بۆ ئه‌رده‌ن و هاریكارى نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتوه‌كانى كرد وتى: عێراق چه‌كى پێویست بوو بۆ جه‌نگه‌كانى له‌ ماوه‌كانى دواتر واتا بیرێكى دورمه‌ودا بوو، و هه‌روه‌ها بۆ سه‌رلێتێكدانى سه‌ته‌لایته‌ سیخوریه‌كان بوو.
له‌ مانگى ئایارى ساڵى 1989 چه‌كى بابیلۆنى بچووك كه‌ موشه‌كێكى 45 مه‌ترى درێژ بوو ته‌واو بوو و له‌ یه‌كێك له‌ ناوچه‌ به‌رزه‌كان جێگیركرا و پرۆسه‌ى تاقیكردنه‌وه‌كانى ده‌ستیپێكرد. چه‌كه‌ بچوكه‌كه‌ ده‌بوو تواناى ئه‌وه‌ى هه‌بێت كه‌به‌ ئاسانى بتوانێت موشه‌كێك هه‌ڵبدات بۆ دورى 750 كیلۆمه‌تر.
پارچه‌كانى چه‌كى بابیلۆنى گه‌وره‌ له‌ به‌ریتانیا ، فه‌ره‌نسا، ئسپانیا، سویسرا و ئتالیا به‌رهه‌مهێنرا،و بۆریه‌ گه‌وره‌كانى چه‌كه‌كه‌ له‌ به‌ریتانیا به‌رهه‌مهێنرا له‌لایه‌ن شه‌فیلد فۆرگ ماسته‌ره‌وه‌ كه‌ به‌ناوبانگه‌ به‌ دروستكردنى ستیلى ئاست به‌رز له‌ڕووى كوالیتیه‌وه‌. له‌ماوه‌ى كه‌متر له‌ سالێك دواتر هه‌مویان ده‌هاتنه‌ به‌رهه‌م و كۆتایان ده‌هات.
له‌ مانگى 22 مارسى ساڵى 1990 له‌كاتێكدا كه‌ بووڵ ده‌چوه‌ نێو ماڵه‌كه‌ى خۆى له‌ برۆكسل درایه‌ به‌ر ده‌سترێژى گوله‌ سێ فیشه‌ك له‌ دواوه‌ و دوو فیشه‌ك به‌ر سه‌رى كه‌وت.كه‌س نه‌یزانى كه‌ كێ تیرۆرى كردوه‌، چونكه‌ چه‌كه‌كه‌ بێده‌نگ بوو و بكوژه‌كه‌ بۆ هه‌میشه‌ به‌ نه‌ناسراوى مایه‌وه‌. له‌ مانگه‌كانى پێش كوشتنه‌كه‌ى چه‌ند جارێك فلاته‌كه‌ى بووڵ شكێنرا له‌چه‌ندین حاله‌تى جیاوازدا كه‌ له‌وه‌ ده‌چێت ئه‌مه‌ ئاگاداركردنه‌وه‌یه‌ك بووبێت بۆ ئه‌وه‌ى كه‌ ڕوویدا له‌ كۆتایدا. به‌پێى ڕاپۆرتێكى نیویۆرك تایم كاتێك پۆلیس گه‌یشته‌ شوێنى ڕووداوه‌كه‌ هێشتا كلیله‌كانى به‌ ده‌رگاكه‌وه‌ بوون و  جانتا نه‌كراوه‌كه‌ى نزیكه‌ى 20 هه‌زار دۆلارى كاشى تێدابوو.
نازانرێت كى بووڵى كوشت. هه‌ندێك پێیان وایه‌ هه‌واڵگرى ئیسرایل په‌یوه‌ندى به‌كوشتنه‌كه‌ى بووڵه‌وه‌ هه‌بوو نه‌ك به‌راسته‌وخۆى له‌به‌ر چه‌كى سوپه‌ر به‌ڵكو له‌به‌ر كاركردنى بوو له‌ گه‌شه‌پێدانى ته‌كنه‌لۆجیاى موشه‌كى بلاستیكى عێراقى. هه‌ندێكى تر واى بۆ ده‌چن كه‌ ئه‌مریكا، به‌ریتانیا، و ده‌زگاى هه‌والگرى ئه‌فریقاى باشور یان عیراق خۆى په‌یوندیدارن به‌ كوشتنه‌كه‌ى و ده‌ستیان له‌ كوشتنیدا هه‌یه‌.

ئایا چه‌كی سوپه‌ر ده‌گه‌ڕیته‌وه‌؟
دواى مردنه‌كه‌ى  پرۆژه‌ى بابیلۆن وه‌ستا. دواى دوو هه‌فته‌ له‌ مردنه‌كه‌ى ده‌زگاكانى به‌ریتانیا ده‌ستیان به‌سه‌ر پارچه‌كانى چه‌كى سوپه‌ردا گرت كه‌ میناى میدلاندى به‌ده‌هێشت به‌ره‌و میناى تیس. دواى ماوه‌یه‌كى كورت عێراق ده‌ستیوه‌ردانى كرد له‌ كۆیت و ئه‌مه‌ش به‌ ده‌ستیوه‌ردان و هاتنه‌ ناوه‌وه‌ى ده‌وڵه‌تانى رۆژئاوا له‌ عێراق و جه‌نگ له‌ گه‌ڵ حكومه‌تى عیراقى كۆتاى هات.
ئایا چه‌كى سوپه‌ر جارێكى تر ئه‌گه‌رێته‌وه‌؟ هه‌ندێك هه‌وڵیان داوه‌ ، له‌ ساڵى 2009 هه‌نته‌ر و دوو هاوپیشه‌ى ده‌ستیانكرد به‌ پرۆژه‌یه‌كى نوی بۆ گه‌رانه‌وه‌ى شارپ. پڕۆژه‌كه‌ به‌ هه‌ڵدانى خیرا ناوده‌برا، و به‌هیواى ئه‌وه‌ بووكه‌ چه‌كى گازى دروست بكات كه‌ به‌ هایدرۆجین كاربكات.
هه‌نته‌ر گه‌شبین بوو به‌ داهاتووى پرۆژه‌ى دروستكردنى چه‌كى سوپه‌ر ئه‌و وتى ” پێم وایه‌ چه‌كى سوپه‌ر ده‌بینین دووباره‌ ، چانسێك هه‌یه‌ كه‌ من به‌كاری ده‌هێنم و ده‌یگرمه‌به‌ر بۆ هه‌نگاونان به‌ره‌و پیشه‌وه‌ بۆ دروستكردنى چه‌كه‌كه‌”.
له‌كاتێكدا پاشماوه‌كانى چه‌كى سوپه‌ر هه‌ڵگیراون له‌ كۆگاكان یان مۆزه‌خانه‌كان. له‌كاتى كۆتاى جه‌نگه‌كه‌دا ڕێكخراوى نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتوه‌كان ده‌ستى به‌سه‌ر چه‌كى بابیلۆنى بچوك و پاشماوه‌كانى هه‌ردوو بابیلۆنى گه‌وره‌دا گرت و له‌ناویبرد، هه‌روه‌كو به‌ڵگه‌یه‌ك بۆ پیشانادانى هه‌وڵه‌كانى عێراق له‌ بونیادان دروستكردنى چه‌كى سوپه‌ر. هۆڵ ده‌ڵێت هه‌ندێك له‌ پاشماوه‌كان كه‌ له‌لایه‌ن به‌ریتانیاوه‌ ده‌ستى به‌سه‌ردا گیرا مانه‌وه‌ و پاریزگاریان لێكرا. به‌ڵام دواى ئه‌وه‌ى كه‌ پێویست نه‌بوون وه‌كو به‌ڵگه‌ به‌شێوه‌یه‌كى ئاسایى فرۆشران و له‌ناوبران، چونكه‌ كڕیاره‌كان ئاره‌زوى چیرۆكه‌كه‌یان ده‌كرد كه‌ له‌پشت دروستكردنه‌كه‌یه‌وه‌ بوو. و هه‌ندێك له‌و پاشماوانه‌ به‌خشران به‌ مۆزه‌حانه‌كان و هه‌ندێكى تریان له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تى به‌رگرى هێڵرانه‌وه‌ و پارێزران.
بۆ لێكۆله‌ره‌ ده‌ره‌كیه‌كان یان ئه‌وانه‌ى كه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ ئه‌ڕووانه‌ چه‌كه‌كه‌ له‌ مۆزه‌خانه‌ى سه‌ربازى مه‌له‌كى زۆر شێوه‌یان به‌ چه‌ك ناچێت به‌ڵكو سه‌رت لێده‌شێوێنن به‌وه‌ كه‌ پێت وابێت ئه‌مانه‌ لوله‌ بۆرى نه‌وتن.به‌ڵام ئه‌م پارچه‌ مادانه‌ به‌شێكن له‌ پاشماوه‌ بێكه‌ڵك و فرێدراوه‌كانى جیرالد بووڵ: ئه‌و پیاوه‌ى كه‌  خه‌ونى به‌ ئامانجێكى گه‌وره‌وه‌ ده‌بینى كه‌ ڕۆلێكى گه‌وره‌ى پێبدات له‌سه‌ر زه‌وى.

سه‌رچاوه‌: BBC