1818 – 2018 : دو سه‌د ساڵه‌ی‌ كارل ماركس

1818 – 2018 : دو سه‌د ساڵه‌ی‌ كارل ماركس
رۆژی 5ی مایس، دو سەد ساڵ بەسەر لەدایكبونی كارل ماركس، دامەزرێنەری فەلسەفەی ماركسیزم‌و قوتابخانەی سیاسی كۆمۆنیزمدا تێپەڕی. ئەو بەگەورەترین دوژمنی سه‌رسه‌ختی‌ سەرمایەداری لەمێژوی جیهاندا ده‌ناسرێت.

ئا: ئاوێنە

كارل ماركس، دو سەد ساڵ لەمەوبەر لە5ی ئایاری ساڵی 1818 لەشاری “تریەر” لەخێزانێكی بۆرژوا لەپروسیا لەدایكبو. دوەم منداڵی خێزانە فرە ئەندامەكەی بو. قۆناغی ناوەندی خوێندنی لەقوتابخانەیەكی پرۆتستانت تەواو كردو پاشان لەبەشی یاسای زانكۆی “بۆن” خۆی بۆ خوێندن تۆماركرد. ئەو دو شتی لە”هانریش”ی باوكییەوە به‌میرات بۆ به‌جێمابو: شه‌یدای‌ سیاسەت‌و چێژوەرگرتن لەبیركردنەوە.
هانریش ماركس، یاساناسێكی لیبراڵ‌و نیشتمانپەروەرێكی راستەقینەی پروسی بو. ئەو لەو جولەكانە بو كە لەپێناو ئاسانكردنی خۆگونجانی لەگەڵ ژیانی پیشەیی پروسیای سەدەی نۆزدەیەم، بوە مەسیحی. هەرچەندە بۆ نیشاندانی ناڕەزایی خۆی بەرامبەر ئەو بڕیارە ناچارییەی، نەچوە سەر مەزهەبی زۆرینەی پرۆتستانت، بەڵكو پەیوەندی بەكەمینەی كاسۆلیكەوە كرد.
باوو باپیرانی هانریش ماركس، لەوانە باوو باپیرانی هاوسەرەكەی، هەمویان حاخامی جولەكە بون. بەڵام هانریش ماركس خۆی خولیایەكی قوڵی بۆ بیریی فەیلەسوفانی‌ رۆشنگەری، بەتایبەت بەرهەمەكانی ڤۆڵتێرو رۆسۆ هەبو، بەردەوام پشتیوانی لەبەرەوپێشچونی ئازادییە بنەڕەتییەكان لەپروسیا دەكرد.
ئەو پاش تەواوكردنی بەشی یاسا، بۆ درێژەدان بەخوێندن چوە بەشی فەلسەفەی زانكۆی “فریدریك ولیەم” لەبەرلین. پاش سێ ساڵ‌و لە‌تەمەنی 23 ساڵیدا نامەی دكتۆراكەی دەربارەی “جیاوازی فەلسەفەی دیمۆكریت‌و ئەپیكۆر” لە‌زانكۆی “یەنا” تەواوكرد. نامەی دكتۆراكەی كە زاڵبونی ماركسی لاو بەسەر كولتورو زمانەكانی یۆنانی‌و رۆمانیدا نیشان دەدات، هێشتا بەیەكێك لەبەرهەمە دیارەكان بۆ ناسینی بیریی ماتریالیستە دێرینەكان دەژمێردرێت.
ماركس لەساڵانی سەرەتای تەمەنی هه‌رزه‌كاریی‌‌و لاوێتییەوە خاوەنی بلیمەتییەكی لەڕادەبەدەر بو لەڕوی تیۆری‌و تیۆردانانەوە، هەرچەندە بەهۆی فیكرە سیاسی‌و خوداناباوەڕییەكەیەوە رێگەی پێنەدرا لەزانكۆ وانە بڵێتەوە. بەڵام ئەو رێگەپێنەدانە، شەیداییەكی لەدڵی ماركسدا دروستكرد كە تا دوا ساتەكانی ژیانی دەستبەرداری بیروبۆچونه‌كانی‌ خۆی نەبو. لەسەرەتای ساڵانی لاویدا، ماركس روی لەكاری رۆژنامەوانی كردو لەم رێگەیەوە دەیتوانی هەم قسە لەسەر پشتیوانی لە‌ئازادی بیروڕا بكاو هەمیش دژ بەهەژاری‌و ستەم بنوسێ‌و هاوكات مانا ببەخشێتە خواستە سیاسی‌و فیكرییەكانی خۆی.
ماركس لەهه‌رزه‌كارییدا شەیدای ئەدەب، یاسا، مێژو، زانستە سروشتییەكان، فەلسەفەو ماتماتیك بوو. لەخوێندن‌و لێكۆڵینەوە لەم بوارانەدا هەرگیز ماندو نەدەبو. تاسەی ئەو بۆ خوێندنەوەو زیادەڕۆیی لەخواردنەوەو شەڕ لەگەڵ هاوپۆلەكانیدا گەیشتبوە سنورێك كە دایك‌و باوكی نیگەران كردبو.
هانریش ماركس كە بەچاكی سروشتە سەرچڵەكەی كوڕەكەی دەناسی لەنامەیەكدا بۆ ماركس لە‌ساڵی 1937 نوسیویەتی “دڵی تۆ خاوەنی هێزێكی دێوئاسایە كە لای هیچ مرۆڤێكی دیكە نابینرێت.” ماركس بەدرێژایی تەمەنی “هێزی دێوئاسا”ی خۆی بۆ خزمەتی خوێندنەوە، بیركردنەوە، زانین‌و نوسین بەكارهێنا. بەهاوكاری ئەم هێزەی، ماركس هەرگیز خۆی دیل‌و دەستگیری هیچ قاڵبێك نەكرد.
ئەو دەیتوانی لە‌هەریەك لە‌بەرهەمەكانیدا لەیەك كاتدا مێژونوس، فەیلەسوف، ئابوریناس‌و كۆمەڵناس دەربكەوێت، بێ ئەوەی تەنیا یەكێك لەوانە بێت. خواست‌و ئامانجی ماركس كەشفكردنی حەقیقەت‌و بەتایبەت حەقیقەتی زانستی بو. ئەو یەكێك بو لەو زانایانەی كە توانیبوی بۆ گۆڕینی سیسته‌می‌ جیهان، سیستمی گوتاریی یەك سەردەمی گەورەی مێژو-قۆناغی رێنسانس- بگۆڕێت. بێ هۆ نەبو كە فەیلەسوفی فەرەنسی، لیڤی ئاڵتۆسێر، ماركس-ی وەك “دۆزەرەوەی كیشوەری مێژو”و سەرزەمینی نەناسراو، ناو دەبرد. ئاڵتۆسێر دەیوت بەو جۆرەی فرۆید دۆزه‌ره‌وه‌ی‌ ناخودئاگایە، ماركس-یش دۆزرەوەی “كیشوەری مێژو”ە.
دەتوانرێت پوختەی هزرەكانی ماركس‌و ئەنگلس دەربارەی سەرمایەداری‌و كۆمۆنیزم لە”مانیڤێستی حزبی كۆمۆنیست”دا ببینینەوە. 170 ساڵ پاش نوسینی مانیڤێست، هێزی ئەو بەرهەمە بەهیچ شێوەیەك كەمی نەكردوە. كەمتر دەقێكی وا دەبینرێت توانیبێتی وەك ئەم نوسینە كورتە، كاریگەری لەسەر چارەنوسی مرۆڤ‌و كۆمەڵگاكان هەبوبێت.
ماركسی تیۆرسێنی پارە، بەردەوام پێویستی بە‌پارە بو. زۆربەی داهاتی ئەو لە‌ساڵانی 1850كاندا لەڕێگەی ئەو وتارانەوە دابین دەبو كە هەفتانە دو جار بۆ بڵاوكراوەی نیویۆرك دەیلی تریبۆن-ی دەنوسی. ماركس قەت پیشەیەكی جێگیری نەبو. ئەوو خێزانەكەی بەبێ هاوكارییە داراییە بەردەوامەكانی ئەنگلس قەت نەیاندەتوانی درێژە بەژیان بدەن.
بەشێكی زۆر لەو كەسانەی كە لەبارەی مێژوی سەدەمی بیستەمەوە زانیاریان هەیە هەرچەندە زانیارییەكانیان گشتیش بن، بەڵام لەسەر ئەو بابەتە هاوڕان كە بەرهەمی سیاسەتە شۆڕشگێڕانە ماركسیستییەكان ئاڵۆزو سەرئێشێنەرن.
بۆیە بەسەرنجدانی لەوەی كە تیۆرەكانی ماركس ئاماژە بەتۆتالیتاریزم، نەبونی ئازادی‌و كۆمەڵكوژییەكان دەكەن، جێی سەرسوڕمان نییە كە ببێتە جێی رەزامەندی‌و ناكۆكی سەرسەختانە.
لەگەڵ ئەوەش نابێت روخسارە تەواو مرۆییەكەی ماركس-مان لەبیربچێت. بەشێك لەبیرۆكەكانی ئەو كۆمەكی زۆریان به‌باشتركردنی دونیا كرد. ئاشكرایە ماركس لەسەر زنجیرەیەك پرس، دیدێكی تەواو دروستی هەبوە: گروپێكی بچوك لەكەسانی سەرو دەوڵەمەند دنیا بەدەستەوە دەگرن، سیستمی سەرمایەداری تۆكمە نییەو بەقەیرانە داراییە دوپاتبوەكان، تا سەر كەناری مردن دەمانترسێنێت‌و بەپیشەسازیی بون پەیوەندییە مرۆییەكانی بۆ هەمیشە گۆڕیوە.
ماركس دەیویست منداڵان لەبری ئەوەی كاربكەن دەبێت بچنە قوتابخانە، ئەم بیرۆكەیە لەدونیای ئەمڕۆدا وەك شتێكی ئاسایی سەیردەكرێت، بەڵام لە‌ساڵی 1848دا، كاتێك ماركس خەریكی نوسینی مانیڤێستی حزبی كۆمۆنیست بو، كاركردنی منداڵان شتێكی ئاسایی بو. ئەوەی كە بەشێكی زۆری ئەو منداڵانەی كاریان دەكرد چانسی چونە قوتابخانەیان بەدەستهێنا، تاڕادەیەكی زۆر قەرزاری هەوڵەكانی ماركسە. لیندا یوئێ، نوسەری كتێبی “ئابوریناسانی مەزن: بیرۆكەكانی ئەوان ئەمڕۆكە چۆن بەكەڵكی ئێمە دێن” دەڵێت: “یەكێك لە‌10 خاڵە سەرەكییەكەی مانیفۆستی حیزبی‌ كۆمۆنیستی ماركس‌و ئەنگلز لەساڵی 1848دا، دابینكردنی خوێندنی خۆڕایی بۆ منداڵان بو لەقوتابخانە حكومییەكانداو هەروەها كۆتاییهێنان بو بەكاركردنی منداڵان لەكارگەكاندا.
ئەو دەیوت هەموان دەبێت كاتی دەستبەتاڵیان هەبێت‌و خۆیان لە‌بارەی ئەو كاتەوە بڕیار بدەن. ئایا لەوەی كە ناچار نیت هەمو رۆژێكی هەفتەو 24 كاتژمێر لەرۆژێكدا كاربكەی، خۆشحاڵ نیت؟ یاخود لەبارەی هەبونی كات بۆ نانخواردنی نیوەڕۆ؟ پێتخۆش نییە لەتەمەنی پیریدا خانەنشین بكرێیت‌و پارەیەك وەربگری؟ ئەگەر وەڵامتان بۆ هەر كام لەم پرسیارانە بەڵێیە، دەبێت سوپاسی ماركس بكەن.
ماركس لەتیۆرەكانیدا باس لەوە دەكات لەكۆمەڵگا سەرمایەدارییەكاندا خەڵك ناچاربون تەنیا سەرمایەی خۆیان كە كارەكەیان لەبەرامبەر پارەدا بفرۆشن. ئەوەش بەبڕوای ماركس لە‌زۆربەی بوارەكاندا سەودایەكی ناعادیلانەیە كە دەبێتە هۆی لەخۆنامۆبون: دەشێت ئەو هەستە لای كەسەكان دروست ببێت كە لە‌بنەمای سروشتیی مرۆیی خۆیان دورخراونەتەوە.
ئەو پێی وابو خەڵك دەبێت هۆكاری بەدیهێنانی گۆڕانكاری بن، ئەگەر كۆمەڵگاكەتان كێشەیەكی هەبێت، بۆ نمونە ئەگەر لە‌كۆمەڵگاكەتاندا نادادپەروەری‌و نایەكسانی ببینیت، ده‌بێت پێكەوە كۆببنەوەو ناڕەزایەتی دەرببڕن‌و خوازیاری گۆڕانكاریی بن.
لەگەڵ ئەوەی بەشێكی زۆر لە‌پێشبینییەكانی ئەو وا دەرنەچون، بەڵام تێڕاونینە فەلسەفییەكانی هێشتا ئیلهام بەملیۆنان كەس دەبەخشێت‌و تیۆرە ئابورییەكانی رێنوێنی كەسانێكە كە دەخوازن باشتر لەپێكهاتەی دنیای مۆدێرن تێبگەن.