قوتابخانە هزری‌و سیاسییەكان لە ئیسلامدا؛ شیعەی ئیمامی (جەعفەری) [بەشی یەکەم]

قوتابخانە هزری‌و سیاسییەكان لە ئیسلامدا؛ شیعەی ئیمامی (جەعفەری) [بەشی یەکەم]

د. ئومێد عوسمان
شیعەی ئیمامی لە ئەمڕۆدا زۆرترین ژمارەی شیعە پێكدەهێنن لە جیهاندا، لەبەر ئەوە هەركاتێك وشەی شیعە بە رەهایی بەكارهات ئەوە مەبەست لێی شیعەی ئیمامیە، ئەم گروپە پێیاندەوترێت: ئیمامی، چونكە مەسەلەی ئیمامەت (پێشەوایەتی) گرنگترین مەسەلەیەكە لەلایان،  كۆڵەكە ‌و بنەمای سەرەكی ئایینە، دەبێت لەلایەن خوداوە ئیمام دیاریبكرێت، مرۆڤەكان دەسەڵاتیان نییە لەو دیاریكردنەدا.

هەروەها ئەم گروپە بە (دوانزە ئیمام) ناودەبرێن، لەبەر ئەوەی باوەڕیان بە شەرعیەتی دوانزە ئیمام هەیە بۆ پێشەوایەتی موسوڵمانان، كە بریتین لە عەلی كوڕی ئەبی تالیب، حەسەنی كوڕی عەلی، حسەینی كوڕی عەلی،  دواتر تەنها لە نەوەكانی حسەینەوە درێژدەبێتەوە: عەلی كوڕی حسەین، موحەمەد باقری كوڕی عەلی، جەعفەری سادق كوڕی موحەمەد باقر، موسای كازم كوڕی جەعفەری سادق، عەلی رەزا كوڕی موسای كازم، موحەمەد جەواد كوڕی عەلی رەزا، عەلی هادی كوڕی موحەمەد جەواد، حەسەنی عەسكەری كوڕی عەلی هادی، موحەمەد مەهدی كوڕی حەسەنی عەسكەری1.

هەر لە هەمان باسدا دەبینین زۆربەی كتێبەكانی جەرح‌ و تەعدیل‌و كتێبە عەقیدەییەكانی ئەهلی سوننە نازناوی  رەتكەرەوە (الرافضە) یان داوەتە پاڵ شیعەی ئیمامی یان شیعە بە گشتی، بۆ زانینی هۆكاری ئەم نازناوەش چەندین رای جیاواز هەیە، لەوانە:

بۆیە بە شیعەكان دەگوترێت ڕافیزە لەبەر ئەوەی خەلیفایەتی ئەبوبەكر و عومەر رەتدەكەنەوە، یان لەبەر ئەوەی حەق رەتدەكەنەوە و شوێن ناحەق دەكەون، یاخود لەبەر ئەوەی لەكاتی خۆیدا كۆمەڵێكیان پشتیان كردە ئیمام زەیدی كوڕی عەلی ‌و پێشەوایەتیان رەتكردەوە، زۆربەی مێژوونووسان دەیگێڕنەوە لەكاتی راپەڕینی زەیدی كوڕی عەلی دژی هیشامی كوڕی عەبدولمەلیك، كۆمەڵێك لە شیعەكان لەگەرمەی شەڕدا لە زەید جیابوونەوە و پشتیان تێكرد، دوای ئەوەی بۆیان دەركەوت زەید داندەنێت بەشەرعیەتی خیلافەتی ئەبوبەكر و عومەردا، لەوكاتەدا زەید پێیگوتن: ئەمڕۆ ئێوە من رەتدەكەنە و پشتم تێدەكەن، ئیتر ناونران بە رەتكەرەوەكان (الرافضە)2.

هاوكات هەندێك لە زانایانی شیعە لایانوایە بۆیە پێیاتگوتراوە رافیزە لەبەر ئەوەی دەسەڵاتی ئومەویەكانیان رەتكردۆتەوە، لەمبارەوە هەندێك گێڕانەوە لە ئیمام جەعفەری سادقەوە هاتووە، كە شانازی كردووە بە نازناوی رافیزەوە، كە واتای رەتكردنەوەی ستەم‌ و ناحەقی داوە بە دەستەوە3.
لەلایەكی ترەوە بە پێی هەندێك گێڕانەوەی مێژوویی ‌و ئەدەبی بێت، نازناوی رافیزە پێش راپەڕینی ئیمام زەید بەكارهاتووە، ئومەویەكان بەوكەسانەیان گوتووە رافیزە كە لایەنگری ئالوبەیت بوون ‌و دەسەڵاتی ئومەویان بە ناشەرعی زانیوە و رەتیانكردۆتەوە 4.

هەندێجاریش گروپی ناوبراو بە (جەعفەری) ناوبراون، ئەمەش خستنە پاڵە بۆلای شەشەم پێشەوایان جەعفەری سادق، كە سەرچاوەی سەرەكی زانست ‌و مەعریفەی شیعەكانە، لەلایەكی دیەوە زۆرێك لە سونییەكان وشەی جەعفەری وەك ئاماژەیەك بە رێبازی فیقهیی شیعە لە بەرامبەر رێبازەكانی حەنەفی‌، مالكی‌، شافعی ‌و حەنبەلیدا بەكاردەهێنن.
شیعەی ئیمامی لەم سەردەمەدا لەهەركام لە وڵاتەكانی ئێران، عێراق، ئەفغانستان‌، پاكستان‌، ئازەربایجان‌، لوبنان‌، بەحرەین‌ و كوەیتدا بە بەهێزی بوونیان هەیە، بەتایبەتی لە وڵاتی ئێران لەدوای شۆڕشی ئیسلامیەوە لە كۆتایی حەفتاكانی سەدەی رابردووەوە هەتا ئەمڕۆ مەزهەبـی شیعە مەزهەبـی فەرمی وڵاتە ‌و سەرچاوەی سەرەكی یاسا و بەڕێوەبردنە.

بیروباوەڕی شیعەی ئیمامی

 شیعەی ئیمامی بەگشتی لەگەڵ سەرجەم گروپە ئیسلامیەكانی تردا هاوڕان لە سەر مەسەلە بنەڕەتیەكانی بیروباوەڕی ئیسلامی، وەك: باوەڕبوون بە تاكوتەنهایی خودا، باوەڕبوون بە فریشتەكان، بە پێغەمبەران، بە كتێبە ئاسمانیەكان، بە رۆژی دوایی. بەڵام لە وردەكاریەكانی ئەم مەسەلانە و هەندێك بابەتی لاوەكیدا، یان لەگەڵ موعتەزیلەكاندا هاوڕان، یان لەگەڵ ئەشعەری ‌و ماتوریدیەكاندا، هاوكات لە هەندێك مەسەلەشدا رای تایبەتی خۆیان هەیە 5.  زانایانی شیعەی ئیمامی پێیانوایە بنەما سەرەكیەكانی بیروباوەڕی ئیسلامی بریتین لە پێنج بنەما:

1ـ یەكتاپەرستی: بریتیە لەوەی باوەڕت ببێت بە تاكوتەنهایی خودا لە زات‌ و خاوەندارێتی ‌و بەڕێوەبردندا، ئەو خودایە بێوێنە و بێهاوبەشە لە زات‌ و سیفاتەكانیدا، تەنها هەر خۆی بەدیهێنەرە، خوڵقێنەرە، رۆزیدەرە، ژیاندەرە، مرێنەرە، تەنها هەر ئەو شایانی پەرستنە، وێنە و هاوشێوەی نییە لە واجبێتی بوون ‌و سیفاتە خودیەكانیدا، وەسفناكرێت بەو سیفەتانەی دروستكراوەكانی پێ وەسفدەكرێت، 6.

2ـ پێغەمبەرایەتی: خوای پەرەردگار لەنێو بەندەكانیدا كەسانێك هەڵدەبژێرێت بە پێغەمبەر و نێردراو، رایاندەسپێرێت فەرمانەكانی بگەیەنن، كە ئەمە لە خۆیدا لوتفێكی خواییە بۆ مرۆڤەكان تا بیانوویان نەبێت لە نەناسینی خودای پەروەردگار، موسوڵمان دەبێت باوەڕی بە سەرجەم پێغەمبەران هەبێت، بزانێت كە ئەوان نێردراوی خودابوون بۆ بانگكردنی خەڵك بۆ هەق ‌و راستی، هەروەها موحەمەد كۆتا پێغەمبەری خودا بووە، پارێزراوبووە لە هەر كارێكی هەڵە و نەشیاو، پەیامەكەشی قورئانبووە7.

3ـ پێشەوایەتی: بەڕێوەبردنی گشتی كاروبارە دینی‌ و دنیاییەكانە، كەسێك لەبری پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت) پێیهەڵدەستێت، ئەم پایەی پێشەوایەتیە بەدەست ناهێنرێت، بەڵكو خوای پەروەدگار لەرێگەی پێغەمبەرەوە یان پێشەوای پێشووترەوە، دیاریدەكات كێ ئەو پایەیەی بدرێتێ، پێشەوا دەبێت پارێزراو بێت لە هەموو هەڵە و تاوان‌ و نەشیاویەك، چونكە گەیەنەر و پارێزەری شەرعە لە دوای پێغەمبەر، هەربۆیە دەبێت وەك پێغەمبەر ئەوپەڕی سیفاتی كەماڵی هەبێت لە: ئازایەتی، جوامێری، راستگۆیی، دەستپاكی، داوێنپاكی، دەروونپاكی، خۆپارێزی، دادپەروەری، دانایی ‌و زاناییدا، جیاوازی پێغەمبەر و پێشەوا لەوەدایە: پێغەمبەر سرووشی بۆدێت لەلایەن خوداوە، بەڵام پێشەوا سرووشی بۆنایەت8.

گومانی تێدا نییە پێشەوا عەلی لە لایەن خوداوە لە رێگەی پێغەمبەرەوە بە پێشەوا دیاریكرا، دواتریش ئەو وازی لەو پایە ئایینیە نەهێنا كە خودا پێی بەخشی بوو، ئەو هەر پێشەوا بوو، بەڵكو لەبەر بەرژەوەندی باڵای ئیسلام ‌و موسوڵمانان، بۆ ماوەیەكی كاتی وازی لە بەڕێوەبردنی كاروبارە گشتیەكان هێنابوو 9.

4ـ دادی خوایی: بریتییە لە باوەڕبوون بە دادوەری خوای پەروەردگار لە كاروباری بەندەكانیدا، ئەو ستەم لەكەس ناكات، فەرمان بەشتێك ناكات كە عەقڵ قبوڵی نەكات، داوایەك لە مرۆڤەكان ناكات كە لەسەرو توانایانەوە بێت ‌و نەتوانن جێبەجێی بكەن، كاری خراپ‌ و بێهوودە ناكات ‌و فەرمانیشی پێ ناكات،  لەسەر چاكە پاداشت دەداتەوە و لەسەر خراپەو تاوان سزادەدات 10.

5ـ رۆژی گەڕانەوە: خوای پەروەردگار سەرجەم دروستكراوەكانی دەگێڕێتەوە لە دوای مردنیان، زیندوویان دەكاتەوە بەگیان‌ و جەستە، لێپرسینەوەیان لەگەڵدا دەكات، هاوكات ئەو رووداو و وردەكاریانەی سەبارەت بە رۆژی دوایی لە قورئان‌ و سوننەتی قەتعیدا باسیان كراوە، هەمووی راستن ‌و دەبێت موسوڵمان باوەڕی پێیان بێت، وەك: پاداشتی بەهەشت، سزای ئاگر، ژیانی بەرزەخ، پەیامی كردارەكان، سزای ناوگۆڕ،11.

شایانی ئاماژەپێدانە كە بنەماكانی یەكتاپەرستی، پێغەمبەرایەتی و رۆژی گەڕانەوە لەو بنەما سەرەكیانەن كە تێكڕای گروپە ئیسلامیەكان كۆك ‌و هاوڕان لەسەری، هەروەها بنەماكانی: باوەڕبوون بە فریشتە‌ و كتێبە ئاسمانیەكان دەچنە نێو بنەمای دووەمەوە ( پێغەمبەرایەتی) كەواتە هەركەس باوەڕی بەم بنەمایانە هەبێت بە موسوڵمان لە قەڵەمدەدرێت، هەركەسیش باوەڕی بە یەك لەم بنەمایانە نەبێت بە كافر ئەژماردەكرێت.

بەڵام بنەمای (دادی خوایی) كەهەركام لە شیعە ‌و موعتەزیلەكان بە بنەمای سەرەكی دادەنێن، لە بنەڕەتدا دەچێتەوە نێو بنەمای یەكتاپەرستی.
هەروەها بنەمای (پێشەوایەتی) ئەشێ بگوترێت بنەمایەكی مەزهەبیە نەك بنەمایەكی بیروباوەڕی، واتە هەركەس باوەڕی بە پێشەوایەتی نەبێت ئەوكەسە موسوڵمانە بەڵام شیعە نییە، ئەمەش رای زۆرێك لە لێكۆڵەر و زانایانی دوایینی شیعەن، لەمبارەوە شێخ یوسف بەحرانی لە كتێبـی (الشهاب الثاقب) دا دەڵێت “لای كۆمەڵێك لە زانایانی دوایینمان زەروری دابەشدەكەن بۆ دوو جۆر: زەروری لە ئاین ‌و بیروباوەڕدا، زەروری لە مەزهەبدا، مەبەستیان لە یەكەم ئەوەیە كە تێكڕای موسوڵمانان لەسەری كۆكن وەك: نوێژ‌، زەكات‌، حەج‌ و …  تاد، هەروەها مەبەستیان لە دووەم ئەوەیە كە تایبەتە بە مەزهەبێكی دیاریكراوەوە نەك تێكڕای موسوڵمانان وەك: رەتكردنەوەی مەسحی خوف، دروستی موتعەی حەج‌ و موتعەی زەواج ‌و چەندین مەسەلەی تر كە تایبەتە بە مەزهەبی ئالوبەیت، لێرەوە دەردەكەوێت كە باوەڕنەبوون بەیەكەم دەبێتە هۆی كافربوون، بەلام باوەڕنەبوون بەدووەم نابێتە هۆی كافربوون، ئەو زانایانە مەسەلەی پێشەوایەتیان خستۆتە نێو جۆری دووەمەوە نەك یەكەم” 12.

هاوكات شێخ محەمەد حسەین كاشیفولغەتا لە كتێبـی (أصل الشیعە وأصولها) تەئكید لەوبۆچوونە دەكاتەوە و ئەوە دەخاتە روو، كە هەركەس باوەڕی بە بنەما سەرەكیەكانی ئیسلام هەبێت كە سەرجەم مەزهەبەكان لەسەری كۆكن، با باوەڕیشی بە پێشەوایەتی نەبێت وەك ئەوەی لای شیعەكان هەیە، ئەوكەسە موسوڵمان ‌و باوەڕدارە بە واتا گشتیەكەی، سەرو ماڵ‌ و ناموسی پارێزراوە، دروست نییە غەیبەتكردنی 13.

چەند مەسەلەیەكی پەیوەست بە بنەمای پێشەوایەتیەوە

 زانایانی شیعە لە كۆن‌ و نوێدا ئەوپەڕی هەوڵیانداوە شەرعیەتی پێشەوایەتی بەو شێوەیەی خۆیان دەیانەوێت بسەلمێنن، لەم پێناوەشدا پەنایان بردۆتە بەرهەڵگۆزین و داتاشینی چەندین بەڵگە لە قورئان ‌و فەرموودە و وتەی هاوەڵان‌ و كۆدەنگی زانایان ‌و عەقڵ‌ و لۆجیك. هاوكات بۆزیاتر بەهێزكردن ‌و چەسپاندنی بنەمای پێشەوایەتی هاتوون چەندین بیرۆكە و تیۆری هزرییان داڕشتووە، لەوانە:

1ـ تیۆری دەق‌ و دیاریكردن (نظریة النص والتعیین): مەبەست لەم تیۆرە ئەوەیە، دیاریكردنی پێشەوا دەبێت لەلایەن خوداوە بێت ‌و لەسەر زاری پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت)ەوە بگەیەنرێت، كەواتە پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت) راستەوخۆ بەدەق عەلی كوڕی ئەبی تالیبـی بە پێشەوای موسوڵمانان دیاریكردووە، عەلیش بە ئاشكراو راستەوخۆ وەسیەتی بۆ حەسەنی كوڕی كردووە، حەسەنیش بۆ حسەین, بەمشێوە تا گەیشتۆتە دوانزەهەم پێشەوا كە محەمەد مەهدی كوڕی حەسەنی عەسكەریە 14.

2ـ تیۆری پاراستن (نظریة العصمە): پاراستن بریتیە لە لوتفێكی خوایی بەهۆیەوە ئەوكەسە هەمیشە كاری باشە دەكات‌ و لە هەڵە‌ و خراپەكاری دووردەكەوێتەوە، ئەم لوتفە خواییە لای تێكڕای گروپە ئیسلامیەكان بێجگە لە شیعەكان تایبەتە بە پێغەمبەرانەوە، بەڵام لای شیعەكان پێغەمبەران‌ و پێشەواكانیش دەگرێتەوە، ئەوان لایانوایە پێشەواكان وەك پێغەمبەران لە هەموو هەڵەو خراپەكاریەك پارێزراون، لە منداڵییانەوە تا مردنیان15.
دەتوانین بڵێین داڕشتنی تیۆری پارێزراوی پێشەواكان لای شیعە بۆ گەیشتن بە چەند مەبەستێكە:

یەكەم: شەرعیەتدان بە تیۆری دەق‌ و دیاریكردن ‌و زیاتر بەهێزكردنی.
دووەم: هەڵوەشاندنەوەی پێشەوایەتی ئەبوبەكر و عومەر و عوسمان، بەو بیانوەی كە ئەوان پارێزراو نەبوون لەلایەن خواوە.
سێیەم: نزیككردنەوەی پایەی پێشەوایەتی لە پایەی پێغەمبەرایەتی‌ و چەسپاندنی بیرۆكەی: گوێڕایەڵیكردنی پێشەوا یەكسانە بە گوێڕایەڵیكردنی پێغەمبەر.

3ـ تیۆری لەبەرچاونەمان ‌و گەڕانەوە (نظریة الغیبە والرجعە): زانایانی شیعەی ئیمامی كۆك‌ و هاوڕان لەسەر ئەوەی دوانزەيەم پێشەوایان محەمەدی كوڕی حەسەنی عەسكەری، مەهدی چاوەڕوانكراوە، كە لە ساڵی(256ك)دا لەدایكبووە، لەكاتی وەفاتی باوكی لە ساڵی (260ك)دا، لە بەرچاودا نەماوە، بۆ ماوەی نزیكەی حەفتا ساڵ  تەنها چوار كەسایەتی توانیویانە بیبینن، كە لە رێیانەوە سەرجەم رێنموویە تەشریعی ‌و یاساییەكان دەگەیشت بە فەقیهەكان، ئەم قۆناغەش بە لەبەرچاونەمانی بچوك ناسراوە (الغیبە الصغری)، بەڵام دواتر بەمردنی كۆتا نوێنەری پێشەوا لە ساڵی (329ك)دا قۆناغی لە بەرچاونەمانی گەورەی پێشەوا (الغیبە الكبری) دەستی پێكردووە، كە بە تەواوی لەبەرچاودا نەماوە، هەتا ئێستاش زیندووە و لە ژیاندایە، لەكاتی بەرەوكۆتایبوونی دنیادا خوای پەروەردگار فەرماندەدات بە گەڕانەوەی بۆبەرچاوی خەڵك، ئەوكات دادپەروەری دەچەسپێنێت‌ و ستەم‌ و چەوسانەوە ناهێڵێت لەسەر زەویدا، نزیكەی سی تا چل ساڵ حوكمی سەرزەوی دەكات16.

4ـ تیۆری خۆپارێزی (نظریة التقیە) : بریتییە لە دەربڕینی جیاواز و پێچەوانەی ئەوەی لە دڵدایە، یاخود شاردنەوەی بیروباوەڕ لەبەرامبەر دوژمن ‌و نەیاراندا‌، دواندنیان بەوشێوەیەی پێیانخۆشە، ئەمەش لەپێناوی پاراستنی گیان‌ و بیروباوەڕدا 17.
حوكمی جێبەجێكردنی ئەم تیۆرە لای شیعە بەپێی بارودۆخەكان دەگۆڕێت، یان واجبە، یان باشە، یان خۆت سەرپشكیت لە جێبەجێكردنیدا، یان دروست نییە ‌و حەرامە پەناپێبردنی18.

دەتوانرێت بگوترێت: شیعەكان بەهۆی چەوساندنەوە‌، كوشتن‌، ئازاردان‌ و بەندكردنیانەوە لەلایەن دەسەڵاتە جۆربەجۆر و لەدوایەكەكانەوە، تیۆری ناوبراویان داڕشتووە و سودمەندبوون لێی.

لەلایەكی دیەوە تیۆری ناوبراو هەندێجار شیعەكان رزگار دەكات لە هەندێك ناڕێكی ‌و نەسازی هزریی كە تێیكەوتوون، لەوانە:
أ ـ عەلی كوڕی ئەبی تالیب بەلای شیعەوە پێشەوایەكی پارێزراوە لە هەموو جۆرە هەڵە و تاوانێك، راستەوخۆ لەلایەن پێغەمبەرەوە (دروودی خوای لەسەربێت) دیاریكراوە بە پێشەوای موسوڵمانان، ئەگەر وایە، چۆن عەلی وازی لەو مافە گەورەیەی خۆی هێناوە و دانیناوە بە دروستی‌ و شەرعیەتی پێشەوایەتی ئەبوبەكر و عومەرو عوسماندا ؟!

لێرەدا شیعەكان دەڵێن ئیمام عەلی بەپێی بنەمای تەقیە وازی لەومافەی خۆی هێناوە‌ و رازیبووە بە پێشەوایەتی ئەوان، واتە ئیمام عەلی لەدڵەوە پێیناخۆشبوە ‌و ناڕازیبووە بە پێشەوایەتی ئەوان، بەڵام ئەم ناڕازیبوونەی دەرنەبڕیوە، لە پێناوی تێكنەدانی یەكڕیزی موسوڵمانان، یان لەترسی گیانی.
ب ـ  هەندێك لە پێشەواكانی شیعە چەندین لێدوان ‌و گوفتاری جیاواز و دژیەكیان لێدەگێڕدرێتەوە، بۆتێپەڕاندنی ئەم نەسازی‌ و ناڕێكیە، زانایانی شیعە لەسەر بنەمای تەقیە، تەفسیر ‌و راڤەی بۆدەكەن.

5- تیۆری چاوەڕوانی(الانتظار): بریتیە لە وەستان ‌و خۆبەدوورگرتن لە هەر كار و چالاكیەك كە لەتایبەتمەندی پێشەوای پارێزراوە، هاوكات چاوەڕوانیكردن تا ئەوكاتەی پێشەوا دەردەكەوێتەوە 19.

بە لەبەرچاونەمانی گەورە (الغیبە الكبری)ی پێشەوای دوازدەهەم موحەمەد مەهدی كوڕی حەسەنی عەسكەری لە ساڵی (329ك)دا، گرفت‌ و بۆشایی گەورەی یاسایی‌ و تەشریعی دروست دەبێت، هەربۆیە هەندێك  گەورە زانای شیعە پەنا دەبەنە بەر ئیجتیهادكردن لە روانگەی بنەما گشتی‌ و فەرموودە گێڕدراوەكانەوە، بەڵام لە چوارچێوەیەكی زۆر تەسكدا، ئەمەش بەهۆی دژایەتیكردنیان لەلایەن زۆرینەوە، كە لایانوابوو ئیجتیهادكردن خۆهەڵقورتاندنە لە كاروبار ‌و تایبەتمەندی پێشەوای پارێزراودا، هەر ئەم بۆچوونە وادەكات بیرۆكەی چاوەڕوانی (الانتظار) بێتەكایەوە و گەشە بكات20.
هەرچەندە لە ناوەڕاستی سەدەی چوارەمی كۆچیەوە چەندین فەقیه و زانای ناوداری شیعە هەوڵیانداوە لە زۆرێك لەو پرس‌ و مەسەلانەدا ئیجتیهاد بكەن‌ و ئاماژە سەرەتاییەكانی بیرۆكەی ویلایەتی فەقیهـ بدەن بەدەستەوە، بەڵام بەدرێژای سەدان ساڵ  نەیاتوانی هاوڕاوكۆك بن، هەمیشە لە ململانێی ‌و راجیایی ‌و دژایەتی یەكتردا بوون، بە تایبەتی لە پرس ‌و مەسەلەكانی پەیوەست بە دەوڵەتداری، بەڕێوەبردن، جیهاد،  جێبەجێكردنی سزاكان، وەرگرتن‌و دابەشكردنی زەكات‌ و پێنجیەك (الخمس)، ئەنجامدانی نوێژی هەینی، مافی تەشریع‌ و یاسادانان بە پێی كات ‌و بەرژەوەندیەكان، جێبەجێكردنی بنەمای فەرمان بە چاكە و رێگری لە خراپە، تا كۆتایی حەفتاكانی سەدەی رابردوو،  خومەینی دێت ‌و بە شێوازێكی وردو تۆكمە و بە سوود وەرگرتن لە ئیجتیهادی هەندێك لە پێشینەكان بیرۆكەی ویلایەتی فەقیهـ دادەڕێژێت .

سەرچاوەو پەراوێز:

1-  المفيد: أوائل المقالات، تحقيق: إبراهيم الأنصاري، المؤتمر العالمي لألفية الشيخ المفيد، ط1، 1413ﻫ. ق، ص40.
أبوزهرة: تأريخ المذاهب الإسلامية، دار الفكر العربي، القاهرة،  ص 46، 265.
2- الأشعري: مقالات الإسلاميين واختلاف المصلين، تحقيق: محمد محيي الدين عبدالحميد، المكتبة العصرية، صيدا-بيروت، 1990، 1/89. الشهرستاني: صححه وعلق عليه: أحمد فهمي محمد، دار الكتب العلمية، بيروت، ط2، 1992،1/155. الحفني، عبدالمنعم: موسوعة الفرق والجماعات والمذاهب الإسلامية، دار الرشاد، القاهرة، ط1، 1993، ص228.
3-  العاملي، ابن يونس: الصراط المستقيم إلى مستحقي التقديم، تحقيق: محمد باقر البهبودي، انتشارات مرتضوي، تهران، 3/76.
4-  البيهقي، إبراهيم بن محمد: المحاسن والمساوي، تحقيق: محمد أبوالفضل إبراهيم، دار المعارف، القاهرة، 1991، ص 198.
5-  مغنية، محمد جواد: الشيعة والحاكمون، تحقيق: سامي الغريري، منشورات الرضا، بيروت، ط1، 2012، ل23.
6-  المفيد: أوائل المقالات، ص 51. آل كاشف الغطاء، محمد حسين: أصل الشيعة وأصولها، دار الأضواء، بيروت، ط1، 1990، ل141. المظفر، محمد رضا: عقائد الإمامية، مركز الأبحاث العقائدية، قم، 1422ﻫ.ق، ص 28.
7-  المفيد: أوائل المقالات، ص 62. آل كاشف الغطاء: سەرچاوەی پێشوو، ل143. المظفر: سەرچاوەی پێشوو، ل47.
8-  الحلي، العلامة ابن المطهر: كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد، مؤسسة الأعلمي، بيروت، ص338، 343. آل كاشف الغطاء: سەرچاوەی پێشوو،ل145. المظفر: سەرچاوەی پێشوو،ل73.
9-  آل كاشف الغطاء: سەرچاوەی پێشوو،ل146.
10-  آل كاشف الغطاء: سەرچاوەی پێشوو،ل153. المظفر: سەرچاوەی پێشوو،ل33.
11-  الحلي، العلامة ابن المطهر:  سەرچاوەی پێشوو،ل380، 402. آل كاشف الغطاء: سەرچاوەی پێشوو،ل157. المظفر: سەرچاوەی پێشوو،ل165.
12- البحراني، يوسف: الشهاب الثاقب في بيان معنى الناصب، تحقيق: مهدي الرجائي، قم،ط1، 1419 ﻫ.ق، ص76.
13- آل كاشف الغطاء: سەرچاوەی پێشوو،ل135.
14-  – آل كاشف الغطاء: سەرچاوەی پێشوو،ل148.
15-  المظفر: سەرچاوەی پێشوو،ل33.
16-  الأمين، محسن: أعيان الشيعة، تحقيق: حسن الأمين، دار التعارف، بيروت، 1983، 2/44. المظفر: سەرچاوەی پێشوو، ل92. السبحاني، جعفر: بحوث في الملل والنحل، مؤسسة الإمام الصادق، قم، ط2، 1424ﻫ، 6/617.
17-  المظفر: سەرچاوەی پێشوو،ل100. السبحاني:  بحوث في الملل والنحل 6/293.
18-  المظفر: سەرچاوەی پێشوو،ل101.  السبحاني: بحوث في الملل والنحل 6/310.
19-  الكاتب، أحمد: تطور الفكر السياسي الشيعي من الشورى إلى ولاية الفقيه، دار الجديد، بيروت، ط1، 1998، ص 277.
20-  التويجري، خالد بن عبد المحسن: ولاية الفقيه وتطورها، الرياض، 1431ﻫ، ص 15.