كەمینەكان لە هزری ئیسلامیدا

كەمینەكان لە هزری ئیسلامیدا

د.ئاوات محمد

پێش وەخت گرنگە وشە پێكهێنەرەكانی ئەم ناونیشانە ناساندنێكی بۆبكەین ئەویش لە پێناو بەئاگا بوونمان لە داڕشتنی بابەتەكەمان ودورنەكەوتنەوە لەجەوهەری باسەكە كە ئەوانیش (ماف، كەمینە، هزری ئیسلامی).

ماف: وشەیەكە پێچەوانەكەی بەتاڵە یاخوود نەبوونی مافە، ولەچەند ڕەهەندێكەوە پێناسەی بۆ كراوە، (ڕەهەندی شتێكی جێگرە، ڕەهەندی ئیختساس وتایبەتمەندی، ئامانج)
ڕەهەندی حەق شتێكی جێگرە: بریتیە لەو مافەی كە شەرع دایناوە وجێگرە لەسەر شتەكان، یاخوود ئەو جێگرەیە كەبە بڕیاری شەرع جێگرە وپارستویەتیشی.
سەرنج سەبارەت بەم پێناسەیە ئەوەیە كە ماف وحەقی بەشێوەیەك ناساندووە كە موباحە گشتیەكان دەگرێتەوە، وەئەمەش بەمانا وردەكەی زیاتر لە روخصە وموڵەت نزیكە.
ڕەهەندی بەمانای ئیختصاص: ئیختصاصێكە كە شەرع بەهۆیەوە دەسەڵاتی بەسەر شتێكدا هەیە لەپێناو بەرژەوەندیەكدا.
ڕەهەندی بەرژەوەندی: بەرژەوەندیەكە بۆ تاك یان كۆمەڵگا یان بۆ هەردوكیان وشەرعیش ئیقراری كردووە.
سەرنج لەم پێناسەیە ئەوەیە كە حەق ومافی بە ئامانجەكەی پێناسەكردووە كە بەرژەوەندیە، لەڕاستیشدا حەق ئامڕاز وهۆكارێكە بۆ گەیشتن بە بەرژەوەندی.
كەمینه‌ كۆمەڵێكن لەخەڵك لەهەندێك شتدا لەكۆمەڵی سەرەكی پێكهێنەری كۆمەڵگا جیاوازن، وەلەدیارترین ئاكارە جیاوازەكان (ڕواڵەت وئاین، شێوازی ژیان، وڕۆشنبیری)، زۆرینە دەسەڵاتی سیاسی وئابوری دەخاتە ژێر ڕكێفی خۆیەوە، بەم شێوەیە كەمینەكان دەكەونە بازنەی گرفتی ئابوری وسیاسیەوە، زانایانی كۆمەڵناسی بە كەمینە دەڵێن (كۆمەڵە ڕەگەزیەكان).

مافی كەمینە
مافەكان سروشتین وخواكردن، لەكاتی سڕینەوە وپەراوێز خستنیان دوركەوتنەوەیە لە یاسای خوایی لەژیانی مرۆڤەكاندا، لەئیسلامدا مافەكان لە تەنها خودی مافەوە كۆچدەكەن بەرەو بەهای گەورەتر بۆ نمونە محمد عیمارە دەڵێت: ئێمە ئەبینین ئیسلام لە باوەڕی بە مرۆڤ وپیرۆزی مافەكانی دەیگەیەنێتە پلەی زەرورات، وەدواتر دەچێتە خولگەی واجیباتەوە، وەئەمانە تەنها ماف نین لەپێناویدا مرۆڤەكان تێبكۆشن بەڵكو زەروراتی واجبن وئاین دانامەزرێت بەبێ بوونی ئوم مافە زەرورەتانە، وەلەسەر ئەم دووانە ئیمان ودینداری بینادەكرێت( ).
فەهمی هویدی لەمیانەی باسی مافی كەمینەكان ئاماژە بەوەدەدات كەهەڵەیە ئێمە زاراوەی لێبوردن بەكاربهێنین بۆ ئەو پەیوەندیەی كەلەنێوان موسڵمانان وكەمینەكانی تردا هەبوو، چونكە هەڵەیە مومارەسەی مافەكان لەخولگە وبازنەی سۆزی زۆرینە بۆ كەمینە بێت، چونكە ئەوان ئەم مافەیان بەهۆی ئەو سۆزەوە پێنەگەیشتووە بەڵكو بەهۆی دەقە پیرۆزەكانی قورئانەوە، وەهەر ستەمێك لەو مافانە ستەمە لە قورئان، بەم شێوەیە مافی كەمینەكان لە كۆمەڵگای ئیسلامیدا مافی جێگیرە وخوای گەورە ئیقراری كردووە، وەپابەندیش بەم مافانەوە هەڵەیە كەسێك بەفەزڵ ولێبوردن وەصفی بكات( ).
وەبەخوێندنەوەیەكی ورد بۆ ئیسلام وڕۆڵی لە جێگیركردنی مافەكاندا دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە ئیسلام لەدەقەكانیدا مافی مرۆڤەكانی بەرزڕاگرتووە وەتۆماری ئەم زاراوەی كردووە پێش ئەوەی مرۆڤایەتی ئاشنایەتیان هەبووبێت لەگەڵ ئەم وشانەدا، وە پێش ئەوەی ببێت بە ماف وواجب.
گرنگی ئەم بابەتە
كۆمەڵگاكان بەگشتی كەمینەی تیادایە دینی بێت یان سیاسی یان هەر كەمینەیەكی تر.
داڕشتنەوەی پەیوەندیەكان، وڕێكخستنی بەیاسا.
ئیسلام هەمیشە وەك ئاین بانگەشە بۆ دانوستان ووتوێژوو وپێكەوەژیان ولێكتێگەیشتن دەكات.
ڕەواندنەوەی گومانی ڕۆژهەڵات ناسەكان وهەموو ئەو كەسانەی كە بەگوومانن سەبارەت بە دادپەروەری ئیسلام ومافی كەمینەكان بەتایبەتی ئاینیەكان لەناو كۆمەڵگای موسڵماناندا،
جۆرەكانی غەیرە موسڵمان
خاوەن پەڕاوە ئاسمانیەكان
بێباوەڕەكان، وەك ئاگرپەرست وصابئەكان وبوزی وهندۆسی وكۆنفۆنشیۆسی وهتد.
هەڵگەڕأوەكان
دووڕوەكان.
بڕیاری داننان بەحاڵەتانیان، ودروستی خواردنی سەربڕاو
هێڵی گشتی مامەڵە لەگەڵ غەیرە موسڵماندا
هەڵسوكەوتی مرۆیی
سەرچاوەی ڕوانینی ئاینی پیرۆزی ئیسلام بۆ مرڤەكان بەرفراوانە وسیمەیەكی مرۆیی هەیە بەو پێیەیی كە مرۆڤەكان لەبنەڕەتدا سەرچاوەیان یەكە ولەمرۆییدا بران، وە جیاوازیەكانیشیان لەهەموو ڕوەكانەوە (ئاین، ڕەنگ ودەنگ، وشێوە وشوێن و…) جەعلێكی خواییە، تاوەكوو ئەم جیاوازیانە ژیانێكی تەواوكاری دروست بكات، وە دەقە پیرۆزەكان بەڕاشكاوی ئاماژە بەم ڕاستیە دەدەن، ومرۆڤەكان دەكاتە برا لەڕووی مرۆییەوە، وەئەم خاڵەش بووەتە بنەما نەگۆڕ لەئیسلامدا ولەڕوانگەیەوە دەیەها شێوازی مامەڵە ڕەنگڕێژی بۆ كراوە لە ڕوبینایی موسڵمانانەوە، بۆ نمونە فەرموودەی (وأنا شهید أن العباد كلهم اخوە).
دادپەروەری
ئامانجی گەورەیە لەهەموو بوارەكانی ژیاندا، وەبێگومان ژیانی كۆمەڵایەتی پانتاییەكی گەورەی ئەم بەهایەیی بەردەكەوێت، وە ترۆپكی یەكسانی كۆمەڵایەتی كەئەمەش بۆ خۆی بەهایەكی گرنگترە لەهاوڵاتیبووندا خۆی نما دەكات، كەئەمەش بەڕۆڵی خۆی بەرهەمهێنەری دادپەروەریە، گەر بمانەوێت پاڵپشتی بۆ تێگانە بهێنین دەیەها دەقی پیرۆز ووتەی كەسانی چالاكخواز لەم بوارەدا دەكرێتە ناونیشان.
بۆنمونە خوای گەورە دەفەرموێت (اذا حكمتم بین الناس ان تحكموا بالعدل)، وەچیرۆكی لێدانی كڵێساییەكە بۆ عەمری كوڕی عاص دوای ئەوەی كوڕەكەی لێی دابوو، دواتر عومەر رەزای خوای لێبێت فەرمووی (متی استعبدتم الناس وقد ولدتهم امهاتهم احرارا) ئێوە لەكەیەوە مرۆڤەكانتان كردووە بەكۆیلە لەكاتێكدا دایكانیان بەئازادی هێناونەتە دونیا،  وەلەوتەیەكی تردا دەفەرموێت: (والله لایۆثر رجل فی الإسلام بغیر العدل).
بەزەیی وهێمنی
سیمایەكی گشتی ئاینی پیرۆزی ئیسلامە، وەبەزەیی بەخەڵات هێنا بۆ مرۆڤەكان تا لەناو خۆیاندا بیكەن بەئەكار، وەك پێغەمبەر درودی خوای لەسەر بێت دەفەرموێت (من تەنها بەزەییەكم بەخەڵات نێردراوم)، وەخوای گەورە ناردنی پێغەمبەر وەك رەحمەت وبەزەیی بۆ هەموو جیهانیان تەئكید دەكاتەوە (وما ارسلناك الا رحمە للعالمین).
لێبوردن وئارام گۆتن لەسەر ئازاریان
سروشتی ژیانی مرۆڤ جۆرێك لەستەم وخواردنی مافی بەرامبەر وچەندەها دەرچوون لە بەها مرۆییەكانی تێدایە، هەر لەسەر ئەم بنەمایە كە ئیسلام جەخت لەسەر لێبوردن وئارامگرتن لەسەر ئازاری بەرامبەر دەكات، بەتایبەت ئەگەر ئەو ئازاردەرە غەیرە موسڵمان بێت چونكە ئەوان بەگوێرەی پەیمانێكی پیرۆز پارێزراون.
بەئەمەكی وغەدر نەكردن لێیان.
دوور بوون لەغەدر وشكاندنی پەیمان ئاكارێكی تری موسڵمانانە
مافی كەمینەكان لەدەوڵەتی ئیسلامیدا
ئەوەندە بەسە بڵێین كەمافی هاوڵاتیان بەگشتی بەبێ گوێدانە جیاكەرەوەكانیان هاوڵاتیبوونە مەگەر لەچەند شتێكی كەمدا نەبێت، بەڵام بۆ زیاتر ڕونكردنەوەی ئەم ناونیشانە گرنگە ئاماژە بە مافەكان بكەین لەدوو ڕەهەندەوە تاكی وسیاسی.
ڕەهەندی تاكی: مەبەستمان پێی مافە كۆمەڵایەتی وئابوری وئازادیە گشتیەكانە.
ڕەهەندی سیاسی: مەبەست پێی ئەو مافانەیە كەبەهۆیەوە كاروباری وڵات بەڕێوە دەبرێت وەك مافی وەرگرتنی پۆست وهەڵبژاردن وخۆ كاندیدكردن وكۆبونەوەی سیاسی وهتد، لەلای خوارەوە درێژە بەم دوو ڕەهەندە دەدەین.
ڕەهەندی تاكی: مافی تاك لەڕێزلێگرتن وپاراستنیان، وەئەم مافە بۆ هەموو تاكەكانی كۆمەڵگای ئیسلامی پارێزراوە لەژیان ومردندا، وەك هەستانی پێغەمبەر دروی خوای لەسەر بێت بۆ تەرمێكی جوولەكە لەكاتی بردنیدا بۆ گۆڕستان لەوەڵامی هۆی هەڵسانیدا فەرمووی ئەوە نەفسە، وەپاراستنیان پێویستە بەڵكو زویر كردنیان بە لەتە وشەیەك دانراوە بەشكاندنی پەیمانی خواو وپێغەمبەری خوا، وەئەمەش بەتاوانێكی گەورە دەدرێتە قەڵەم.
مافیان لە سودوەرگرتن لەهەموو دەزگا وپرۆژەكانی دەوڵەت چونكە مرۆڤەكان هەموویان لەسێ شتدا بەشدارن (ئاو وگیا وئاگر) وە لەپەیمانی خالید لەگەڵ ئەهلی حیرە لەسەردەمی ئەبوبەكردا هاتووە كە هەر كەسێكی ئەهلی زیممە كەوتنە تەمەنەوە وتوانای كاریان نەما یان تووشی ناساغی هاتن یان دەوڵەمەند بوون هەژار كەوتن لە ماڵی موسڵمانان مووچە ویارمەتی بۆ ببڕدرێتەوە.
هەروەها عومەری كوڕی عەبدولعەزیز بۆ والیەكانی نوسی كە بڕواننە ئەهلی زیمە لەوانەی كە چوون بەتەمەندا ولاواز بوون لەماڵی موسڵمانان یارمەتیان بۆ ببڕنەوە.
مافە ئابوریەكانیش بەتەواوەتی پارێزراوە وئازادی تەواویان هەیە بۆ بازرگانی كردن ودامەزراندنی كارگە وكۆگای بەرهەمهێنان وهەموو جۆرە بزاوتێكی بازرگانی وئابووری تر.
ئازادیە گشتیەكان:
گرنگترین باس وبابەتە لە قانونی دەستوریدا، وەبەباوبكی یاسا لەقەڵەم دەدرێت، لەوانە ئازادی عەقیدە وبیروباوەڕ كەئەمەش مافێكی هەموو كەسە ئازادانە هەڵیبژێرێت ودەیەها دەقی پیرۆزمان هەیە ئەم ڕاستیە جەختی لەسەر دەكەنەوە (لا اكراه فی الدین) ودروشمە لەم بابەتەدا، ئەم ئازادیەش چەند شتێك پێویست دەكات وەك:
أ: ڕێگەدان بە ئەنجامدانی پەرستشەكانیان بەئاشكرا، ولە شوێ،ەكانی پەرستنیاندا بەڵكو مۆڵەتی بەكارهێنانی ناوقوس وزەنگ وجیاكەرەوەكانیانیش دراوە، وە ئەم مافەش زۆر لە ڕۆژهەڵاتناسەكان بەئاشكرا ئاماژەیان ێداوە.
ب: ڕێگەدان بە بیناكردنی شوێنی پەرستنەكانیان، هەرچەندە جیاوازی هەیە لەبۆچونەكاندا بەڵام ئەوەی ڕاستە كە دروستە بیناكردنی كڵێسا ودێر وشوێنی پەرستشەكانیان.
ج: خواردن وخواردنەوەی هەموو ئەو شتانەی كەلەئاینەكانیاندا حەڵاڵن بەڵام بەو مەرجەی ئاشكرا نەبێت وجۆرێك لە بێزاركردنی بەرامبەری تیادا نەبێت.
د: مافی فێركردنی منداڵەكانیان وبانگەوازكردن بۆ ئاینەكەیان لەنێوەندە تایبەتیەكەی خۆیاندا وبەگوێرەی یاسا
مافی ئازادیە سیاسیەكان
مافیان لەدروستكردنی پارتی سیاسی وسەندیكادا
مافی ئۆپۆزسیۆن بوون ودەربڕینی ڕای بەرامبەر.
گرتنەدەستی پۆستەكان .
چەند نمونەیەك لە بەرجەستەكردنی ئایەتی لا اكراە
پیرەژنێكی فەڵە هاتە لای عومەری كوڕی خەتتاب بۆ پێداویستیەكی، عومەر پێی وت موسڵمان بە سەلامەت دەبیت چونكە خوای گەورە موحەمەدی بە ڕاستی ناردووە، پیرەژنكە وتی من بەتەمەنم ومردن لێم نزیكە، عومەر پێداویستیەكەی بۆ جێبەجێ كرد بەڵام مەترسی لێنیشت لەشێوازی قسەكردنەكەی نەبادا بەهەڵە تەفسیری بۆ بكرێت داوای لێخۆشبوونی لەخوا كرد ووتی (اللهم انی ارشدت ولم اكره) خوایە من تەنها ڕێنمویم كرد وهیچ زۆرم لێنەكرد.
گفتوگۆ وجیاوازی فەقیهەكان سەبارەت بەمافی پیاوێكی موسڵمان كە وتوێژی موسڵمان بوون لەگەڵ هاوسەرەكەیدا كە ئەهلی كیتاب بێت بكات، ئیمامی شافعی دەڵێت دروست نییە پیاو ئەم دەرگایە بكاتەوە، ئەگەر چی ئیمامی ئەبوحەنیفە دەفەرموێت دروستە بەشێوەیەكی هێمن ولەسەرخۆ باس ئیسلام بكەن، وەفەهمی هویدی دوای سەرنج دان لەم هەڵوێستانە وتی (تا ئەو ئەندازەیە ناسكی وهەستیاری لای فەقیهەكان هەبوو بۆ دورخستنەوەی گومانی زۆركردن لە دینداریدا، بەشێوەیەك ئیمامی شافعی بەدروستی نازانێت پیاوێكی موسڵمان دەمی بەنیوە وشەیەك بكاتەوە بەرامبەر هاوسەرەكەی، لەترسی نەكەوتنە زۆرلێكردنی یاساغ)( )
وە لەسەرنجێكی وردی تری فەهمی هوەیدیدا دەڵێت (كاتێك ماڵێك دووهاوسەری موسڵمان وغەیرە موسڵمان جێبكاتەوە، وەبەیەكەوە وبەخۆشەویستی لەژێر سەقفێكدا بژین، وە ئیسلام ئەم جۆرە هاوسەرگیریە بەدروست بزانێت وپیرۆزیشی بكات، ئەی سەییر نیە هەندێك وڵاتێكی بەرفراوان بەتەسك ببینن كە غەیرە موسڵمانی تێدا بێت)( ).
وەفوقەهاكان دەڵێن دروست نییە پیاوێك ڕێگری بكات لەخێزانی كە ئەهلی كیتاب بێت لەئەنجامدانی پەرستش وتقوسەكانیدا، بەڵكو هەندێك دەڵێن دەبێت لەگەڵیدا بچێت وبیگەیەنێتە ئەو كڵێسا یان دێر بۆ ئەنجامدانی پەرستشەكەی( ).
هەركەس بەوردی مێژووی چواردە سەدەی پێشووی موسڵمانان بخوێنێتەوە دەگاتە ڕاستیەكی گرنگ كە ئەویش هەركات موسڵمانان حوكمی وڵاتێكیان كردبێت هەموو ئاین وئاینزا وبیروبۆچونەكان ماونەتەوە بەڵكو لەهەندێك كاتدا چالاك بوون، وە شێخ محمد غزالی سەبارەت بەئازادی ئاینی دەڵێت (ئەو ئازادییەی كە ئیسلام بۆ خەڵكی سەرزەوی دامەزراند، هاوشێوەی لەپێنج كیشوەرەكەدا نەزانرابوو، وەنەبوە ئاینێك دەسەڵاتی بەتەنها لەدەستدا بێت، هەموو هۆكارەكانی مانەوە وگەشەكردنی دابێت بە پێچەوانەكانی لە بیروباوەرَدا، وەك ئیسلام كردی)( ).
شەهادەتی نوسەرانی ڕۆژئاوا
هەموو دەقە پیرۆزەكان كەئاماژە بە ئازادی ئاینی، وژیاننامەی پێغەمبەر درودی خوای لەسەر بێت كە بەفیعلی مومارەسەی ئەم ئازادیەی كردووە لەژیانیدا لەگەڵ جولەكە وفەڵەكاندا، ئەمەش هۆكار بوو تاوەكوو دەیەها نوسەری غەربی سەرنجی خۆیان سەبارەت بەم بابەتە گرنگە بڵێن بۆ نمونە زانای فەرەنسی (گوستاف لۆبۆن) دەڵێت: لێبوردەیی موحەمەد بۆ جولەكە وفەڵە زۆر گەورە بوو، خاوەن ئاینەكانی پێش خۆی یەهودیەت ونەصرانیەت وایان نەوتووە بەشێوەیەكی تایبەتی، وە خەلیفەكانی لەسەر بەرنامەكەی بەردەوام بوون( ).
وە سێر تۆمای ئارنۆڵدیش دەڵێت: (موسڵمانە سەركەوتوەكان بەلێبوردەیەكی گەورە مامەڵەیان لەگەڵ مەسیحیەكاندا كرد لەسەدەی یەكەمی كۆچیەوە، وە ئەم لێبوردەیی چەندەها سەدەی دوای خۆی بەردەوام بوو، بۆیە دەتوانین بڵێن بەراستی هەموو ئەو خێزانە مەسیحیانەی كە موسڵمان بوون بەویست وئیرادەیەكی ئازادەوە موسڵمان بوون، وە ئەو عەرەبە مەسیحیانەی كە تا ئێستا لەنێو موسڵماناندا دەژین بەڵگەیە لەسەر ئەو لێبوردنە)( ).
وە ئەدیبی جیهانی جۆرج برنادشۆ نوسیویەتی (پیاوانی كڵێسا لەسەدەكانی ناوەڕاست دا بەعەمدی هەوڵیان دا ئیسلام بەڕەش ترین ڕەنگ نیشان بدەن، ئەوەش بەهۆی نەزانی یان دەمارگیریەوە، لەواقیعدا زیادەڕەویان كرد لەڕكلێبونەوە لە موحەمەد وڕك لەدینەكەی بەڵكو بەدوژمنی مەسیحیان دەزانی بەڵكو من وائەبینم كە پێوستە موحەمەد بەڕزگاركەری مرۆڤایەتی بناسرێت، وە بڕوام وایە پیاوێكی وەك ئەو گەر سەرۆكایەتی جیهانی نوێی بدرێتە دەسەت، سەركەوتوو دەبێت لەچارەسەر كردنی گرفتەكانی، وەلەجیهاندا ئاشتی وخۆشی دەچەسپێنێت، وە جیهانی ئەمڕۆ زۆر پێویستی پێیانە)( ).
لێكۆڵەری ئینگلیزی مۆنتجومری وات (مامۆستای خوێندنی ئیسلامی وعەرەبی لەزانكۆ ئینگلیزیەكاندا) سەبارەت بە ڕێكەوتنامەی مەدینە یاخوود دەستوری مەدینە دەڵێت: (مانەوەی جولەكە بەكەمیش بێت لەمەدینە بەسە بۆ بەڵگە لەسەر هەڵەی لێكۆڵەرە ئەورپیەكان ئەوانەی دەڵێن لەساڵی دووەمی كۆچیدا موحەمەد مەبدەئی دورخستنەوەی هەموو جولەكەی پیادەكرد تەها لەبەرئەوەی جولەكەن، وەلەسەر ئەو سیاسەتە بەردەوام بوو بەبێ پشودان، بەڵكو ئەمە ئامڕاز وسیاسەتی ئەو نەبوو، وە هەمیشە ڕوبینایەكی هاوسەنگی هەبوو بۆ هەڵوێستەكان، بەڵكو هەلومەرجە گۆڕاوەكانی بەهەند وەردەگرت بەبێ چەقبەستووی لەسەر یەك هەڵوێست، وە هێرشی بۆسەر دوو هۆزە جولەكەكە دەرئەنجامی هەڵوێستی جولەكە بوو كە گاڵتەیان بە ئیسلام دەكرد بە ئینكاری وەحی وڕەخنە لەقورئان، هەروەها هاوپەیمانیان لەگەڵ دوژمنانی موحەمەددا مۆر دەكرد، وەئەوەنەی شوێن ئەم سیاسەتە نەكەوتن مۆڵەتی مانەوەیان پێدرا لە مەدینەدا، چەندێ مێژووی مرۆڤایەتی دەگۆڕا گەر جولەكە كە خاوەنی ئاینێكی یەكتاپەرستین ئاشتیان لەگەڵ موحەمەد دا بكردایە وهاریكاریان بكردایە)( ).
ئازاردانی ئەهلی زیمەت
ئیسلام بەهەردوو سەرچاوە پیرۆزەكەیەوە جەخت لەسەر نادروستی ئازاردانی ئەهلی زیمەت دەكات، پێغەمبەر درودی خوای لەسەر بێت دەفەرموێت: (هەركەس زوڵم لەئەهلی عەهد بكات یان حەقی كەم بكات، یان زیاد لە توانای خۆی كاری پێ بكات، یان بەبێ دڵی خۆی شتێكی لێبسەنێت، من ڕۆژی قیامەت ڕوبەڕوی دەوەستم)
ئەهلی زیمەت
لەسەردەمەكانی پێشودا بە هاوڵاتیانی غەیرە موسڵمانی ناو دەوڵەتی ئیسلامی وتراوە ئەهلی زیمەت، وەزیمەت وشەیەكە ماناكەی پەیمان وزەمان وئاسایشە، وە هۆی ناونانیان بەم ناوە لەبەر پەیمانی خوا وپێغەمبەری خوا وپەیمانی موسڵمانان كەلەژێر سایە وساباتی ئیسلام بەئارام وتەواوی مافەكانی خۆیان ژیان ببەنەسەر، وئیقرار كردنیان لەسسەر ئاینەكەیان، بەمەرجی دانی جزیە وپابەند بونیان بەیاساكانی ئیسلام( )،
ڕەواندنەوەی گومانەكان
جزیە
هەندێك لەزانایتن دەڵێن كە لەبنەچەدا جزیە وشەیەكی فارسیە (كزیت) وەبەمانای ئەو پارەیە كە دەبێـە یارمەتی وهاریكاری بۆ جەنگ، وەیەكەم كەس جزیەی داهێنا كیسرا ئەنوشیروان بوو كە پلەكانی دەست نیشان كرد
بریتیە لەسەرانەیەك لەسەر غەیرە موسڵمان لەبەرامبەر ئەنجام نەدانی جیهاد وە ئەویش وەك زەكاتی موسڵمانان وایە لەگەڵ بوونی هەندێ جیاوازی كەم، وەلەخاڵی توانادا وەك یەكن واتە چۆن زەكات تەنها لەسەر دەوڵەمەند پێویست دەبێت بەهەمان شێوە جزیەش تەنها لەسەر ئەوانەی لە پێویستی خۆیان زیاتریان هەیە، وەئەم سەرانەیە تەنها لەسەر پیاوە واتە لەسەر (منداڵ وژن وشێت وكۆیلە) پێویست نییە، بەهەمان شێوە لەسەر هەژار وڕاهیب وپیاوی بەتەمەن پێویست نییە( )،
زانایانی فیقهی ئیسلامی لەكاتی تاوتوێكردنی ئەم باسەدا گوزارشیان لە بۆچوونی جیاواز داوە

ئایەتی فەرز بوونی جزیە ((( قَاتِلُوا الَّذِینَ لا یُۆْمِنُونَ بِاللَّهِ ولا بِالْێوْمِ الْێ‌خِڕ ولا یُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ ۆرَسُولُهُ ولا صدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الّذژِینَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْێەَ عَنْ صدؤهُمْ صَاغِرُونَ ))  التوبە : 29) قورتبی دەڵێت كە ئەم ئایەتە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە جزیە لە پیاوی شەڕ كەر وەرگیراوە
ئەبو عوبەیدە جزیەی خەڵكی شامی گەڕاندەوە كاتێك كە زانی ڕۆمەكان سوپایەكی گەورەیان ئامادە كردووە بۆ هێرش، وەلەم هەلومەرجەدا ناتوانن ئاسایش وپاراستن بۆ ئەهلی زیمە دروست بكەن، چونكە ئەوان خۆیان ئامادە دەكەن بۆ ڕوبەڕبونەوەی ڕۆمەكان( )،
جیاوازی لە نێوان بیرۆكە وكرداردا
گرنگە ئاماژە بەو ڕاستقینە بەڵگە نەویستە بدەین كە هەمیشە بیرۆكەكان جیاوازیان هەیە لەگەڵ كردارەكاندا، چونكە گواستنەوەی ماناكان بۆ سەر ئەرزی واقیع پەیوەستە بە خودی كەسەكانەوە، وەلەبابەتی شێوازی مامەڵە كردن لەگەڵ غەیرە موسڵمان لەدەوڵەتی ئیسلامیدا فەهمی هویدی دەڵێت: (گەشتی واقیع لەگەڵ گەشتی بیرۆزدانان وئیجتیهادی فیقهیدا جیاواز بووە، واقیع لەم خاڵەدا تەواو جیابوەتەوە لە بازنەی بیرۆكە وبەچەند شەقاوێك پێشی كەوتووە)( ) ئەمەش تایبەتمەندیەكی موسڵمانانە.
بۆ نمونە لەكاتی باسكردنی هاوڵاتیبوون بەیەكسانی وە بۆ ڕەواندنەوەی گومانی هاوڵاتی پلە دوو كە زۆر جار بەكاردەهێنرێت بۆ ئەهلی زیممەت گرنگە ئاماژە بە واقیعی ژیان بدەین كە تیایدا پێكهاتەكانی كۆمەڵگای ئیسلامی هەموویان هاوڵاتی پلەیەكن، وەئەگەر ئێمە وا بڵێین هیچ شتێكی نوێ زیاد ناكەین بۆ واقیع، هویدی سەبارەت بەم بابەتە دەڵێت (وڵاتی موسڵمانان پێویستە بەموڵكیەتی موسڵمان وغەیرە موسڵمان بمێنێتەوە، بەبێ خۆ فەرز كردن یان خۆ بەباش زانین، چونكە باشیەتی مرۆڤێك بەسەر مرۆڤێكی تردا تەنها بەكاری چاكە وتەقوایە)
وە لەصەحیفەكەی پێغەمبەردا كە یەكەمین دەستوری نوسراوە لە مێژوودا تیایدا هاتووە كە جولەكە لەگەڵ موسڵماناندا یەك ئومەتن، ومامەڵەش لەگەڵیاندا وەك هاوڵاتیەكی كۆمەڵگای نوێ بووە، نەك وەك بێگانە ومرۆڤی پلە دوو( ).
وە محمد سلیم العوا سەبارەت بە دەستوری مەدینە وپاراستنی مافی كەمینەكان بەتایبەتی جولەكەكان دەڵێت (دەستوری مەدینە غەیرە موسڵمانان دەكاتە هاوڵاتی، هەموو مافێكی موسڵمانانیان هەیە، وە هەمان ئەركی موسڵمانانیشیان لەسەرە)( ).
وە دكتۆر مستەفا مەحمود عەفیفی دەڵێت لەڕاستیدا دەقی دەستوری مەدینە كە تیایدا دەڵێت موسڵمانان وجولەكە یەك ئومەتن پێش هەموو مەواسیقە جیهانیەكان ودەستورە نەتەوەییەكان كەوت بەچەندەها سەدە لە بەرجەستەكردنی ئازادی ئاینی لەهەل ومەرجی ئاشتی وئاسایشی كۆمەڵایەتی دامەزراو لەسەر یەكیەتی نیشتمانی لەنێو بیروباوەڕە جیاوازەكاندا( ).
ئەهلی زیمەت
ئەم زاراوەیە بەكارهێنراوە بۆ گوزارش دان لە كەمایەتیە ئاینیەكانی نێو دەوڵەتی ئیسلامی بەتایبەتی جولەكە وفەڵە، ئەم زراوەیە قورئان ئاماژەی پێنەداوە، وەباسكردنی پێغەمبەریش بۆ ئەم زاراوەیە وەصف بووە نەك پێناسە، وە زاراوەكەش ئاماژە بووە بۆ صیغەیەكی گرێبەندی لەسەردەمی یەكەم دەوڵەتی وكۆمەڵگای ئیسلامیدا، وە ئەتوانین ڕاشكاوانە بڵێن كە ئەمڕۆ ئەم زاراوەیە گوزارش ناكات لە واقیعی كۆمەڵگاكان، بۆیە زۆر ئاساییە بگۆردریت بە زاراوەیەك كە پڕاوپڕ وێنەی واقیع بگوازێتەوە