History Of Kurdistan مالپه‌رێكی تایبه‌ته به مێژووی كورد و جیهان
دكتور كامیران بەرواری دهوك : 1/8/2008
جگەر خوین د كوردستانێدا كەسایەتییەك خودان رێزە، هێژایە وپیرۆزە. ئەوی خەباتەكا دژوار د دژوارترین كاودان دا ب رێڤەبریە. تەڤایا ژیانا خوە ژ بۆ رزگاری، ئازادی، سەرخوەبۆنا گەل و وەلات تەرخان كریە.
جگەر خوین زانا، رۆشنبیر، نڤێسكار، تۆرەڤان، ورەگێر، شانۆنڤێس وپەخشان نڤێس بۆ،دیسان ئەو زمان زان، دیروكڤان ورۆمان نڤێسە.
جگەر خوین هاتییە ناسكرن ب هوزانڤانەكێ نەتەوەیی، ئاشتی خاز، دیموكراس،پێش كەڤتن خوازو مروڤ و پەروەر. ئەو یێ بەرنیاسە ب خەباتا خوە یا نیشتمانی، نەتەوەیی، مرۆڤایەتی.
هەر د هەمان دەم دا ئەو هەلگرێ ئالایێ شورەشەكا رۆشنبیری، نەتەوەیی، هزری، سیاسی یە، ئەوی بدرێژییا ژیێ خوە داخازا رزگاریێ كریە و خوە ب پەروەردەكەرو خودانێ دۆزا كوردی دزانیت.
د سەدێ بیستێدا جگەر خوینی باشترین و كایگەرترین رۆل ژ بۆ هشیارییا نەتەوەیی و ئامادەكرنا شورەشەكا هزری -سیاسی- رۆشنبیری دەمەژیێ خەلكێ كوردستانێ دا دیتی یە.
ل هەر دەم و هەر جهەكی پەیڤێن جگەر خوینی بو سەنگەرێن هەمی رەنگێن دژمنان و داگیركەرێ، كوردستانێ ژ رۆكێتان كاریگەر تر بوینە.
ژ بەر ڤان هەلوێستان وخەباتا دژوارو بەردەوام جەگەر خوینی رێزەكا تایبەت ل جەم سەرجەم چینێن خەلكێ كوردستانێ هەیە.
دیسان وی رێڤەكا تایبەت ل سەر ئاستێ جیهانێ هەبۆ. هەر بۆ میناك ل (سوێدێ) سەروك وەزیرێ سوێدێ، دوستێ گەلێ كورد (ئۆلۆف پالمێ) ژ پێش جگەر خوینی ڤە هاتبو دەرڤەی ئاڤاهیێ جڤاتا وەزیران. دیسان پشتی مرنا وی ب نیڤ دەم ژمیچرێ وەزیرێ پەنابەرێن سوێدێ ل سەر لەشێ وی یێ پیرۆز ئامادە بۆ و گوت: (یاجەگەر خوین ئەم دێ تە دانینە د دل وچاڤێن خوەدا)(1).
ناڤ و دەنگ و كەسایەتی و كاریگەرییا جەگەرخوینی نە ب تنێ دناڤ تەخا، زانا، رۆشنبیرو خاندەڤان دا كارتێكرنا خوە یا مەزن هەبۆ ، بەلكو ئەوی ب هزرو باوەرو شێوازێ هوزانێن خوە بەفرهەترین‌و مەزترین شۆڕەش د ناڤ نەخوێندەوارو پالە وجوتیارو گوندی یێن كوردستانێ دا درست كر، نەب تنێ ل پارچەیەكا كوردستانێ بەلكی ل سەرانسەری كوردستانێ رۆلێ وی د بزاڤا رزگاری خازا كوردی‌و هشیارییا نەتەوەیی دا رۆلەكێ بەرچاڤ‌و كاریگەرە. جگەرخوێن خاندنگەهەكا تۆرەیی یە كارتێكرنا بەرهەمێ وی ل سەر سەدان هۆزانڤان‌و نڤێسكارێن كورد هەیە دیسان ئەومەزترین خاندنگەها سیاسی، هزری، رۆشنبیری‌و نەتەوەیی یە.
دڤی بیاڤی دا هەر ژ دەست پیچكێ ئەڤ شۆپەیا دیار بۆ. گەلەك كەسان باس ل رۆلێ وی كریە، (قەدری جان) د بێژیت ((ئەز باوەر دكم كۆ دیوانا جگەر خوین دەوسا كۆ مەم وزێنێ و دیوانا جزیریی ڤالە هشتی یە ئەوی تژی ب كەت ..))(2).
سیاسەت مەدارێ ناڤدارێ كورد (جەلال تالەبانی) دەربارەی جەگەر خوینی د بێژیبت: ((هوزانڤانەك نیشتمان پەروەرو پێشكەفتن خوازێ كوردە ل سوریا، ل سەر كوردستانێ‌‌و خەباتا گەلێ كورد راستیایە..))(3).
مروڤ ژ سەرجەم بەرهەمێ جگەر خوینی د گەهیتەوێ راستی یێ چ نڤێسكار و هوزانڤانێن كورد ب درێژییا هەبۆنا تۆرێ كوردی تەمەت جەگەر خوینی كاریگەرییا خوە ل سەر مللەت وەلاتێ مە نەكریە، ب تایبەتی د بیڤاێ هشیارییا نەتەوەیی‌و سەرخوەبون ورزگاریێ دا.
ژ بەر ڤێ راستییێ ل سەرانسەر كوردستانێ جگەر خوێن ناڤدارترین هوزانڤانێ نۆ و هەڤ چەرخێ كوردو كوردستانێ یە..
ژ ژیانا جگەر خوینی
جگەر خوین ل سالا (1903) ێ ل گوندێ (هەسار) ێ ژ دایك بویە، ل وی دەمی ویلایەتا (مێردین)ێ دبن دەستێ ئوسمانیان ڤە بو.
دەمدەمێ دەربەگ و ئاغا و شێخ مەلا و كەڤنە پەرستان بۆ، ژ بەر ڤێ رەشا ئالوزە نەئاسایی یادەولەتا ئوسمانی ئەو نەشیا ل ناڤ مالباتا خوە یاهەژار دا ل گوندێ خوە ب بژیت . نەخاسمە پشتی هەشت خوشك و برایێن وی مرین، تەنیا (سێ) ب تنێ ماین.
ئەوی د زاروكینی یا خوە دا گەلەك كار كرینە، هەتا ژیارا مالباتا وان ب رێڤە ب چیت، لەورا د ژیێ (13) سالیێ دا ئەو مالبتا خوە هاتنە باژێرێ (ئامودە)
هێژتا ژیێ جگەر خوینی (15 -16) سال، دایك و بابێن وی مرن. ئەوی و ژیانا خوە د گەل خوشك و برایێن خوە دەرباس دكر. ژ بو هاریكارییا وان ب كەت شڤانی ژی كریە.
ل دەست پێكێ ئەوی ل جەم مەلا و ل مزگەفت و حوجرەیان خاندییە، ل سالا (1920) ێ ژ بو خاندنێ چویە ئامەدێ.
ژ بەر زیرەكرییا خوە شیا خاندنا خوەیا مەلاتی و وەرگرتنا زانستی یا(15) سالان ب (8) سالان تەمان ب كەت.
جگەر خوینی ڤیایە ژ نێزیك شارەزای ژین‌و ژیارو رەشا كوردو كوردستانێ ب بیت بوڤێ مەرەمێ ئەو ل دەمێ فەقییاتی بێ ل هەر چار پارچێن كوردستانێ گەریایە..
ل سالا (1928) ێ ژن ئینایە و هەر د ڤێ سالێ دا بۆیە سەیدا.
د ساڵێن بیستان دا، جەگەرخوین ل سەر دەستێ هندەك روشەنبیر وزاناو مەلایێن كورد پەروەر فێری رێبازا كوردایەتی یێ بۆیە، دەما د بێژیت: ((وەكی تێ بیرامن، د سالا (1924) ێ دا بۆ كۆ ئەز ل سەر دەستێ شەوقی بەگێ ئەرخانی هشیار بۆمە و بیرا كورد پەروەریێ بڕییە. بۆ مە وەلات پارێز. چەندە كۆ ئەزبەرێ هینگێ ر رستەڤانەكێ كورد بۆم، من جاران رستێن خوە ب زمانێ عەرەبی ژی داتانی. لی َمن ئەڤ مللەت پەروەرییا هۆرو كۆر نزانی بۆ… لێ ئەز ب خوە دڤێ قۆناغێ دا بێ خەبەر و ئاگاە بۆم. هایا من ژ تشتەكێ نەبۆ. ژنانێ زكێ وخوەو ندنا مزگەفتێ پێڤە ل تشتەكی دی نەد گەرییام. مە نزانی بۆ چاوا كورد دەخەبتن و بۆچ دخەبتن لێ پاشی من ئەز سەرپێین ها ژدەڤێ هن هەڤالێن خوە بهیزتن و نڤێسین. پشتی شەرێ شێخ سعید ئەفەندی . سالا 1925ێ من دەست ب خەباتێ كر..(4).
ئەو راستی یا ژ ئاخڤتنا جەگەر خوینی خوەیا دەبیت ئەوە، هەر رۆژا ئەوی بەرێ خوە دایە كارو خەباتێ‌وتیكۆشین وبەرخوەدانێ چ خەم ساردو رێیا گەل‌و وەلاتێ خوەدا نەكریە..
ژ سالا 1924ێ هەتا سالا 1984ێ جگەر خوین یێ دقادا سیاسەت‌و شۆرش و بزاڤا نەتەوایەتیدا بۆ، ژ بەر ڤێ هزرا پیرۆز یا وی هل گرتی و ژبۆ ب جەئینانا ڤێ ئارمانجا پیرۆز، هەر ل دەست پێكا سالێن سیهان ژ سەدی بیستێ ئەوی شاشك و جوببە ئاڤێتن. چونكۆ وی دزانی ئەركەكێ گرانێ نیشتمانی – نەتەوەیی ل سەر ملێن وی یە.
جگەر خوینی ژ زانا بۆن رێبازا خوە گهوری . ئەوی زانی شاشك و جوببە ومەلایەتی نەچارەسەرینە ژ بۆ دۆزا مللەتەكێ ماف فارس خاوی ولات داگیركری. ل ڤی دەمی ئەوی زانێ بۆ ژبلی دژمنی مە یێ سەرەكی (داگیركەرێن كوردستانێ) مە دژمنێن ناڤ خۆیی ژی هەنە،! خوە فروشی،تەمایی، نەزانین، پاشڤەمان وكەڤنە پەرستی نە.
ئەڤ ب دەستێن هندەك ئاغاو شێخ ومەلا دهاتە پارازتن و خورت كرن. لەورا ئەو دژی ڤێ چینا كە دخوارو خوین مێژ وخوەپاپارێز راوەستا.
جەگەر خوین مینا شێرەكێ ئەرنی لەهەمبەری ئەڤانە وهەمی كەڤنە پەرستان و داگیركەران راوەستا. لەو هەر زۆ دژمێن وی ل هەر چار پارچێن كوردستانێ پەیدا بۆن.
لێ هەر ل دەست پێكێ جەگەر خوینی بەگ وشێخ ئاغا ومەلایێن كورد پەروەر ژ یێن دی جودا كرن ئەوانا ژی ژ دل پشت گریاوی دكر. پشتی جەگەر خوینی ڤیای د مەیانا جڤاكی – سیاسی دا كار بكەت دۆ گوندئاڤاكرن. لێ دەما گوندییان پێك نەكری، ئەو هاتە باژێرێ ئامودێ ل لسالا 1937ێ د گەل كومەكا هەڤالێن خوە كومەلەك داناو ناڤێ وێ كرە (نادییا جوان كورد).
ئامانجا ڤێ نادیێ یاسیاسی، جڤاكی ، پەروەردەیی‌و زانستی بۆ، لەوڕا ئیمپریالیزما فڕەنسی زۆ دەرێ وێ گرت.
جەگەرخوین ل سەر ڤێ چەندێ دبێژیت: ((ئەڤ جارا یەكەمینە كۆ كوردێن جزیرێ، خۆرتێن كورد، ب زمانێ زكماكی د خوینی، تاریخ و رەوشا مللەتێ كورد د بهیزن))(5).
جەگەر خوین خەباتا سیاسی مل ب ملی خەباتا چینایەتی و جڤاكی ب رێڤەدبەت. ژ بۆ ڤێ ئارمانجێ ل سالا 1946 ێ د بیتە ئەندامێ (خویی بونێ) پاشی ئەو ناڤێ خویی بۆنێ د گهورن دكەنە (جڤانا ئازادی و یەكێتی یاكوردستان).
هەر جهێ جەگەر خوینی كار تێدا دكر، ئارمانجا وی یاسەرەكی خۆرت كرنا یەكێتی یا كوردان‌و بەلاڤ كرنا هزرا نەتەوایەتی بۆ.
لێ گەلەك ژ رێكخستێن وی دەمی د دەستێ ئاغا و بەكلەران دابۆن، جهێ پالەو جوتیارو شورەشگێرێن نەتەویی تێدا نەبۆ. ژ بو ڤەدیتنا رێیا رزگاری یا وەلات و دادو دادپەروەری یاجڤاكی ویەكسانی یێ ، ل سالا(1949) ێ جەگەر خوینی قەستا ناڤ رێزێن كومونیستێن سوریێ كر.
دڤێ رێ را جەگەر خوین دهێتەگرتن. هەڤركی د ناڤبەرا وی وچینا بو رژوازی و فیودال دا خۆرت ترو دژوار تردبیت. چونا جەگەر خوینی ل وی دەمی بۆ ناڤ كومونستان كارەكێ ئاساسی نەبۆ. بەڵكو شورەشەك بۆ، چونكۆ مەلایەكێ كورد ببیتەكۆمونیست دژی هەمۆ پێوەرێن وی سەردەمی یێن جڤاكا كوردی بۆ.
لێ ئارمانجا وی ئەو نەبۆ ب بیتە خولام و خزمەت كارێ كومونستان‌و كومونیزمێ بەلكو بەرۆڤاژی وی دڤیا سەنت و رێبازا خوە یا خەبات و تێكۆشینێ ب گهوریت، كەڤنە پەرستی یێ بن پێ بكەت. ب بیتە وەلاتا پارێزەكێ راست‌و درست‌و پێش كەڤتنخواز. ب رێیا ئایدیۆلۆژی‌و سەرباوەرێن كومونیزمێ. نەبەس ئەڤە هیڤی و داخازا وی بۆ بەلكی وی خەبات ژ بۆ ئاشتی وئازادیێ دكر، دەما د بێژیت: ((هێ ژ نۆڤە من خوە دا خویا كرن ورێچا خوەدا گوهارتن، چومە سەر ئولەكێ دی‌و كەڤنە پەرستی ب شۆن خوەڤە هشت‌و گاڤێن خۆرت و هێژا ژ بۆ وەلات پارێزی و ئاشتی خوازی‌و گەردن ئازادی ب پێش دە ئاڤێتن))(6).
ب ڤێ هیمەتا بلندو بڤێ گیانێ شورەشگێری و ب ڤێ هزرا ئاشتی خاز جەگەرخوین هەتا سالا (1957) ی دنناڤ رێزین كومونیستان دا ماڤە.
هەر وەتۆڤ د ڤێ دەمێ دا ئەوی سەرۆكاتی یا (كۆمیتا ئاشتی) ل جزیرێ دكر. دەما جەگەر خوین دبینت، ئەڤ هزرو رێبازو ئایدیولوژی یە خزمەتا ئازادی ورزگاری و سەرخوە بۆنا كوردستانێ ناكەن، ئەو دەست ژ پارتی یاكۆمونیست د كێشیت د گەل هەڤالێن خوەیێن نەتەوەیی‌و ئازادی خاز (رێكخستنا ئازادی) دادمەزرینن. پاشی ل سالا (1958) ێ ئەڤێ رێكخستێ د گەل (پارتێ یا دەموكراسا كورد) دكەن یەك پارتی. ڤێ پارتی یێ ل سالا (1959) ێ جگەرخوین هنارتە باشۆرێ كوردستانێ و ل بەغدا ئاكنجێ بۆ. ل ئێراقێ و كوردستانێ جەگەرخوینی دەلیڤە دیت، ژ بۆ شاراندن و ئازراندنا قادا خەباتا سیاسی، مل ب ملی خەباتا ملی خەباتا تورەیی و زانستی و رۆشنبیری. ئەڤە پشتی دەلیڤە بۆ وی هلكەتی ب بیتە مامۆستا ل زانینگەها بەغدا كولیژا تۆرەڤانی یێ، پشكا كوردی.
دسەر وێ ململانا نەپاك رایا د گەل جەگەر خوینی هاتی یە كرن ئەو شیا د ماوەیەكێ زۆر كورت دا دۆ فەرهەنگان و كتێبەكا رێزمانێ چاپ ب كەت. پاشی ژ بەر رەشا ئالۆزا ئێراقی‌و كوردستان ل سالا (1962)ێ ڤەگەریاڤە رۆژئاڤایێ كوردستانێ.
هەر د وارێ سیاسی دا ژ بەر زیەركی‌و چالاكی وجەماوەرێ وی یێ مەزن ل سالا (1957) ێ هاتبۆ هلبژارتن ژ بۆ كومیتا ناڤێن یا (پارتی یا دەموكراتا كورد – سوریا).
ب ڤێ رەنگی هەتا دەوماهی یا ژیانا خوە ئەو مابۆ ئەندامی كۆمیتا ناڤێن یا (پارتی یا دەموكراتا كوردێن پێشڤەڕو).
دڤێ دەمێ دۆرو درێژرا ئەوی بەردەوام خەباتا خوەیا رۆشنبیری، گەشتر لێ دكرو هوزانا وی چەكەكێ هشیارییا نەتەوەیی بۆ. ئەو ئۆ هۆزان و رۆشنبیری ب هەڤرا بڵند دبۆن.
هەر دوارێ سیاسەتێ دا وی پەیوەندی د گەل شورەشگێرێن باشۆرێ كوردستانێ نەبڕین ل سالا (1969)ێ بو دەمێ سالەكێ ماڤە دناڤ شورەشێ دا.
دڤێ كاروانێ پڕ سەخت و ب ئاستەنگێ خەباتا سیاسی-نیشتمانی-دا هەر گاڤ تۆشی گەف و گرتن و دەربەدریێ دبۆ. ئەو نەچار بۆ د ناڤبەرا سالێن (1973-1975)ێ دا ل لبنان بژیت.
پاشی ل سالا (1979) ێ ب چیتە (سویدێ) و هەتا وەغەركرنا خوە ل دەم ژمێر(3)ی ل سپێدەیا دۆ شەمبی رۆژا(22/1/1984)ێ ل سوێدێ دمریت.
ب ڤێ رەنگی جەگەر خوین ب رۆمەت ژ دایك بۆ. سەربلندوئازاد و ئازا ژیا، ب رۆمەت و مینا شێران سەرێ خوە دانا سەرسنگێ دایكا پێنجی ملیونان كوردستانا داگیركری. لەشێ وی یێ پیرۆز ب تەڤلی بۆنا (000 300) كەسان ل باژێرێ (قامشلۆ) هاتە ڤەشارتن.
ژ بەرهەمێن جەگەر خوینی:
جەگەرخوین زاناو نڤێسكاركێ پڕ ڤەرێژە. د هەر مەیدانەكێ دا ئەڤراندن هەنە. ب ڤان بەرهەمێ، هەمی رەنگ (60) سالان خزمەتا مللەت و وەلات رۆشنبیرییا كوردی كریە، ئەو بەرهەمێن ئەم ل سەر د ئاگەهدار ئەڤنە:
1- دیوانا ئێكێ پریسك پێتنی ، شام (1945) .
2-جیم وگول پەری (رۆمان) شام (1948).
3- دیوانا دووێ سەورا ئازادی ، شام 1954.
4- رەشووێ دارێ، (رۆمان) شام، 1956 ئەڤ رۆمانە ژ بۆ زمانێ عەرەبی ژی هاتی یە وەرگێران.
5- گوتینێن پێشییان دوو بەرگن، بەرگێ ئێكێ ، ل سالا 1957 ێ ل شامێ چاپ بویە.
6- ئاوازو دەستورا زمانێ كوردی. (رێزمان) بەغدا ، 1961.
7- فەرهەنگا كوردی (دو بەرگ) بەغدا ، 1962.
8- دیوانا سێ یێ، كیمە ئەز؟ بەیرۆت، 1973.
9- میدیاو سالار (چیرۆك) بەیروت، 1973.
10- دیوانا چارێ رۆناك، سوێد 1980.
11- دیوانا پێنچێ زەند ئاڤێستا،سوێد 1981.
12- دیوانا شەشێ شەفەق، سوێدە 1982.
13- دیوانا حەفتێ هێڤی، سوێد 1983.
14- دیوانا هەشتێ، ئاشتی، سوێد 1985.
15- دیوانا نەهێ دەست نڤێس.
16- شەرەف نامەیا مەنزۆم، بەیرۆت 1979.
17- حەسەنێ موسی (چیرۆك) دەست نڤێس.
18- شوفێری ترومێلا سۆر، دەست نڤێس.
19- راپۆرتا پشكێنەرێ كشتی ل توركی یا، (چیرۆك) دەست نڤیس.
20- راڤەكرنا یوانا جزیری، دەست نڤێس
21- راڤەكرنا بەراهی یامەم‌و زینا خانی ،دەست نڤێس.
22- هوزانڤان و ناڤدارێن كورد، دەست نڤێسن.
23- چیرۆكا ژیانا من (سێ بەرگ) دەست نڤێس.
24- دیرۆكا كوردستانێ ، ئیراق.
25- دیرۆكا كوردستانێ (چار بەرگ) بەركێ ئێكێ ل سالا (1985)ێ ل سوێدێ چاپ بۆیە.
26- كومارا مهاباد (وەرگێران) دەست نڤێس.
27- كوردو كوردستان، باسیل نیكیتی (وەرگێران) دەست نڤێس.
28- دیرۆكا كوردان ل یەمەنێ (وەرگێران) دەست نڤیس.
29- دیرۆكا بەنی شەدداد (وەرگێران) دەست نڤێس.
30- كوردو كوردستان، مینورسكی (وەرگێران) دەست نڤێس.
31-كوشتنا لاوەكی ئێرانی، ل بەرلین (چیرۆك) وەرگێران، دەست نڤێس.
جەگەر خوین مللەتە و مللەتە جەگەر خوینە
جەگەرخوین وكوردو كوردایەتی، ئازادی، رزگاری، سەرخوەبوون، ئاشتی، مرۆڤایەتی،بەرخودان، بوینە هەڤال جێمك ،دیسان جەگەر خوین ودادو دادپەروەری، ماڤێن مرۆڤ بەرەڤانی ژ هەژاران ، ب درستی د گەل یەك پەچریمە بوینە، ل ڤێرە د بێژین جەگەر خوین مللەتەو مللەت جەگەر خوینە، چونكۆ د سەدێ بیستێ دا چ نڤێسكارو رۆشنبیرێن كورد نەشیاینە تەمەت جەگەر خوینی گەلێ كورد ژ خەو راكەت‌و هشیار بكەت.
جەگەر خوین نەكەسەكە بەڵكو پێشەنگێ شورەشەكا نیشتمانی- نەتەوایەتی یە، ئەوخاندنگەها مەزن یاهزرا نەتەوایەتی یاشەرەڤ خانێ بدلیسی، فەقێ تەیران جزیری، خانی، ویداعی.. دانای ئەوی بدرستی ئەڤ قوتابخانەیە لەكوردستانێ بنەجە كر وبەرفرە كر.
جەگەر خوین خودانێ ئایدۆلوژییەكا كوردی- كوردستانی یا سەرەن و تایبەت و سەربەخۆیە، ئەوی هزرو بیرو باوەرو بوچون‌و فەلسەفەیەكا خوەسەر هەیە ئەوی مەزترین‌و كاریگەرترین رۆل د هشیاركرنا مللەتێ كوردادتییە یە، بگرە چینا پالە وجوتیار وكاركەر هەتا دگەهیتە قوتابی و ماموستا و رەوشەنبیران.
ژ ڤێ ژی بال كێش تر ئەوی جادەو كولان و مەیدانا جەماوەرێ كوردستانێ هەژاندو شلقاند، تاكو دەنگێ خوە بكەتە د سەرێ هەركەسی دا ژ تەخا نەخاندی و گوندی و خەلكێ ئاسایی. ب ئانكویەكا دی ئەوی شۆرەشەكا جڤاكی پڕ ب هێز ل كوردستانێ سەر رێ كر ئەڤو ب رێیا وان هوزانێ، ل گور ئاستێ هەرچینەكێ داناین، ب تایبەتی هوزاناوی یاوەلات پارێزی ئەوا ب زمانێ گەل دانای نێزیك ژ پەیڤ‌و موزیكا كوردی و یەسەر دەچیتە د بیردانكا مرۆڤی دا.
جەگەر خوینی ڤیا هوزانا وی ب بیتە ستران. ژ بەر كۆسترانێ ل كوردسنێ، ژ بو كوردان هەرتشت پارازنی یە. سترانێ و موزیكی كارتێكرنا خوە ل سەر، زاروكی، زانای نەزانی هەیە واتە ددیروكێ دا سترانا كوردی جهێ تەڤ دەزگەهێن راگەهاندنێ گرتیە.
جەگەر خوێن و هوزان و رۆشنبیری:
یەك ژ خالێن جەگەر خوینی ژكەسێن دی جودا دكەت ئەوە، وی ب درستی دەدێ گەلێ كوردیێ بن دەست و ولات داگیركری دەست نیشان كر، هەر وەتۆڤ ئەوی ب درستی دەرمانێ وی دەردی پەیدا كر.
ئەو شیا ب زانین و زانا بۆن و دلسۆزی یا خوە دتەڤایا ئالی یێن ژیانا گەلێ كوردو دۆزا وی یا ئالوز دا شارەزا ب بیت، ئەڤ شارەزایی یە د دەرۆن‌و كەسایەتی‌و جڤاكا كوردی دا، د زمان و تورەڤانی ودیروك و كولتورێ كوردی دا، د هوكارێ،ناڤ خویی وهەرێمی د جیهانێ یێن دۆزا كوردی دا بۆ ئەگەرا وێ چەندێ جەگەرخوین ل سەر بنەمایەكێ زانستی، لۆجیكی شێنگستێ شورەشا سەرخوەبۆنێ و دەولەتا نەتەوەیی دانیت.
ژ بۆ هنگاڤتنا ڤێ ئارمانجا ستراتیژی، بەری هەرتشتێ ئەوی هەر تشت دمەژیێ خوەدا ب ئاوایەكێ لوژیكی شلوڤە دكر پاشی دكرە هوزان .هوزانا جەگەر خوینی هوزانەكا ئامانج بەرە، پڕ واتایە، ل هەر جهەكی ئەڤراندن تێد هەیە، لەودبێژین، جەگەر خوین هوزانڤانێ گەلە. بەرهەمێ وی ژ وژدان‌و گیانێ مللەتی زایە جەگەر خوین هەرژ دەست پێكا ژیانا خوەیا تۆرەیی نڤێسكار و هوزنڤانەكێ پێگر بۆ بەرهەمێ وی یێ ئاراستەكری بۆ ژ بۆ هشیاركرنا مللەتی و بلند كرنا ورەیا جەماوەری و نهاندن‌و خۆرتكرنا گیانێ شۆرەشگێری وقوربانی دانی لە جەم تەڤایا چێنێن خەلكێ كوردستانێ.
ژ بەر ڤان هوكاران دژمنێن گەلێ كوردو داگیركەرێن كوردستانێ هەر هوزان و پەیڤ و هەر بەرهەمەكێ وی ب ژەهرەكا كۆژەك بو خو دزانی ئەڤە ژی راستی یەكە هەمی تشت ل باوی یێ ئاراستەكری بۆ ژ بۆ سینگێ دژمنان. د نەخوشترین‌و تەنگاڤ ترین دەلیڤێن مێژوویی دا جەگەرخوین بەرامبەر رژێمێن یەك ل دویڤ یەكێن توركی یا، سوریا، ئێراق ئێران، راوەستاو رۆژەێ ژی ژ رۆژان خوە بو وان نەچەماند ب هیممەتا خوە بڵند وب پشت گەرمێ یامللەتی‌و ب رەوایا دۆزا كوردی شیا ڤێ بەرخودانێ ب گەهینیتە قوناغا رزگاری و سەرخوەبۆنێ.
د وارێ هۆززانێ دا جەگەرخوین یەك ژ پێشەنگ‌و نۆكەرێن هوزانا نۆیا كوردییە، ئەو شوەشا د هوزانا كوردی دا هاتی كرن ل باكورو رۆژ ئاڤایێ كوردستانێ ل سەر دەستێ چەند رۆناك بیرو هۆزانڤانێن خۆرت مینا: ئەمین عالی بەدرخان ،سلێمان بەدرخان عەبدولرەحیم بیی هەكاری ، قەدری جان، كامیران بەدرخان، جگەر خوێن دەست پێكر، ئەڤان گۆرانكاری یێن پرمەزن درۆخسارو ناڤەرو كێن هۆزانێ د كرن ئەوشورەشا جەگەر خوینی د ناڤەرۆكا هۆزانێ دا كری زێدەتر ئەڤ بابەتیدگرتن:
سیاسی، بەرگری، بەرخودان، نیشتمانی، نەتەوەیی، شورەشگێری، ئاڤا كرنا كەسایەتی یاكەسێ كورد، دۆزا ژنێ زانستی ،پەروەردەیی جڤاكی، فەلسەفی، دینی، مرۆڤایەتی، دەموكراسی، ئاشتی، خازی، سروشت ئابوری، ژ لایێ روخساری ڤە، ئانكو لایێ هونەری یێ هۆزانێ (زمانێ هۆزانێ، وێنێ هوزانێ، گێش وسەروا) تێك شكاندن‌و گهورینێن بەرچاڤ تێدا كرن.
واتە جەگەر خوین خاندنگەهەكا مەزنا تۆرەڤانی یا كوردییە، یان ب رەنگەكێ دێ بێژین هوزانا وی نوینەرییا هوزانا كلاسیكی، كلاسیكا تازە رۆمانتیك، ریالیزم، ریالزما شۆرەشگێرانە، ریالیزما رەخنە گرانە سیمۆلیزم، و چەندین پێلەو قوتابخانێن تازە هۆوزانا نۆ دكەت.
ئەوی ئەڤ هەمو داهێنانێن مەزن كرن چونكو ئەوی د ڤیا بەرنامەیەكی تازەیێ سیاسی، جڤاكێ ، فەلسەفی ،نەتەوایەتی ژ بۆ گەلێ كورد و بزاڤا رزگاری خازا كوردی دانێت.
ژ بو ب ب جەئینانا ڤێ ئارمانجێ ئەوی نە ب تنێ هزان كرە چەكێ خوە یێ كارتێكەر بەلكو ل سەر فەرهەنگ و رێزمان و دیروك و پەخشان‌و فولكورو شانۆو رۆمانی راوەستا. ئەڤا مە گوتی هەمی ل ئالیەكی ژ رەخێ دیڤە جەگەرخوینی ژ نێزیك بزاڤێن رزگاری خازێن كوردی وكاروانێ رەوشەنبیریا كوردی ل هەر جهەكی دشۆپاندن.
ئەوكەسایەتی یەك زۆر خوشتڤی بۆ هەر مرۆڤ پەروەرەكی حەز ژێ دكر، باشترین نمۆنە پشتگری ژ بۆ ڤێ بوچونێ هەڤكارییاوی د گەل مالباتا بەدرخانیان و بزاڤێن وان، پاشی رۆل و كارێ وی یێ پیرۆز ل زانینگەها بەغدا پاشی پشكدارییا وی د دانانا ئەنستیتویا كوردی ل پارس 1983ێ
ب ڤێ رەنگی دبێژین ئەڤێ زانایێ مەزن رێنیسانسەكا بێ بەڤل‌و ئێكجار مەزن دتورەڤانی و رەوشەنبیریا كوردیدا پەیدا كر. ل ڤێرە رەسەنایەتی‌و داهێنان ب هەر تشتێ وی ڤە دیارە بەرهەمێ وی بەردەوامی یا كولتورێ كوردی‌و خاندنگەها جزیری‌و خانییە ئەو خاندنگەها نەتەوەیی – نیشتمانی یا چ جار چك نەبۆی و بەردەوام خەلك ل پەی چوین.
ژ بەرڤێ مەزنی یا جەگەر خوینی ل سەرانسەری كوردستانێ كوتار و ئامێ، ئەكادیمی و كتێب ل سەر وی و ژیانا وی هەنە، لی ئەوا هاتیە كرن تشتەكێ زۆر كێمە بۆ كسەایەتی یەكێ هوسان‌و پر داهێنان، د ڤەكۆلینەكا ئەكادیمیدا یامن بۆ (96) هوزانڤانێ، نەتەوەیی كری ب ناڤێ (قۆناغێن وەرارا هزرا نەتەوایەتی د هوزانا كوردیدا-ژ دەست پێكێ تاكە سالا دو هزارێ) واتە ژ سالا (839 ز – تاكو 2000) ێ من لە تەڤایا كوردستانا مەزن كەس ژ جەگەر خوینی پایە بلندتر نەدیت ژ بەرڤێ راستی یێ و تورەڤانی یاكوردی داسەر سالا بیستێ، سەد سالا جەگەر خوینی یە لێ ئەڤ هزارا سیێ دێ بیتە هزرا سالی یاتێگەیشتن‌و بلندبونا جەگەرخوینی بو ئاسمانێ تورەڤانی یا جهانی ودەولەتا سەربەخۆیا كوردستانێ دێ ناڤ ودەنگێ وی ل ئاسمانێ مرۆڤایەتی یێ نەمربیت.
ئەنجــام
د ئەنجام دا د بێژین جەگەرخوین زاناییەكی مەزنێ جڤاكی وپەروەردەكارە، فەیلەسوفێ گەلێ كوردە، سەركێشێ بێ بەڤلێ هوزانا نەتەوایەتی‌و شورەش گێری یە.
ئەو ل ئاستی مەزنرین نڤێسكارو هوزانڤان‌و رۆشنبیرێن جیهانی یە بەرهەمێ وی پشكەما گرنگە ژ بەرهەمێ تۆرێ جیهانێ.
جگەر خوینی مەزنترین شورەشی د مەژیێ زارویێ كوردو ژنا كورددا پەیدا كر هەر ژ سالا (1924) ێ هۆزان و نڤێسین و ئاخڤتنا وی هێڤێنێ شورەشەكا خومالی وخوە سەر بۆ داب زانین كانێ ئەو چاوان د هوزانا ((مارشا سەورێ))
دا بانگ ل مللەتی دكەت ژ بو شورەشێ‌‌و بەرخودانێ:
رابن سەر خوە شورش و سەروەر دەست پێكرییە فیرو دەنگ
رۆژا مەیە رۆژا كوردە رۆژا جوتار هەرنە جەنگ
ئەم ژ دژمن زۆ بستینن قادو هەسن ئاڤ وگاز
نەئەم تەنێ دنیا هەمی تێدی ب بن سەرفراز(9).
كەواتە كۆمەكا هوكاران هەنە ئەم جەگەر خوین وەكو پێشەوا سەركردەو فەیلەسوف‌و زانایەكێ مەزن ب بینن:-
1- جەگەرخوین كوردەكێ زێدە زێدە پاڤژبۆ، بەرژەوەندیا گەل‌و وەڵات هەر زۆدانایە سەر هەمی بەرژەوەندی یێن دی.
2- جەگەر خوێن زانا، رۆشنبیر،بلیمەتەكێ كوردە، خودانێ بەرهەمەكێ زۆرە د بەرهەمێ ویدا باهرا هەر كەس‌و هێزو تەخەیەكا جڤاكی هەیە . بەرهەمێ وی خوەدیكا مللەتێ كوردو مرۆڤایەتی یێ یە.
3- ئەو كوردایەتی یا وی داخاز كری ب راستی و درستی د گەل هزرا هەر وەلات پارێزەكێ ب وژدان د گونجێت.
4- جەگەر خوێن ب شێوازی خوە یێ تایبەت، خوە كرە نوێنەرو بەردەڤكێ گەلی كوردو كوردستانێ. ب تایبەت چینا پالە و جوتیارو كاركەرو گوندی‌و رۆشنبیری‌و وەلات پارێز و شورەشگێران.
5- تشتێ وی گوتی ژ سنورێ وژدان‌و مرڤایەتی یێ دەرنەكەتییە ،هەر چەندە ئەو نەتەوەیی یەكێ زۆر ناڤدار بۆ، لێیێ دۆر بۆ ژ رەگەز پەرستی‌و شوفینیزم و ئاوایێن نارەوایین، خەباتی ئەوی هەمو گەل‌و ئول‌و نەتەوەو رەگەز ب چاڤێ مرۆڤایەتێ یێ د دیتن.
6- ئەوی باوەری ب داد پەروەرییا جڤاكێ ، سوشیالزمێ‌‌و دەموكراسێ هەبۆ بەردەوام ژ بو ئاشتی یێ كار دكر.
7- ئەو ب خوە دامەزرێنەر و پشكەك بۆ ژ خەبانا نەتەوایەتی و بزاڤا رزگاری خازی ل كوردستانێ و دەڤەرێ.
8- ئەوتشێ وی ژ بۆ كوردو كوردستانێ داخاز دكر مافەكێ ئاسایی و رەوا بۆ چ توندڕەوی تێدا نەبوو .ئەوی د گوتە دژمنان دسەت ژ سەر ئاخا مە راكەن ب هێلن ئەم رۆمەت و ئازاد بژین ژ ڤان هەمی بوچونان دیارە جەگەر خوێن كەسایەتی یەكێ بژارەیە، ژین و ژیارا خوە ژ بوخزمەتا مرۆڤ‌و مرڤایەتی یێ تەرخان كریە. گوتن‌و نڤێسین و كریارێن وێ بۆنە ئێك، هەتا كۆ دل و وژدانا مللەتی كوردو هەمۆ پەروەران دا نەمر بۆی.
سەروكانی و پەراوێز:
1- تاریخ الاداب الكردی والحدیپ والمعاصر الجز‌و الاول ، تالیف ، رێوی ،بیروت لبنان، مگبعە عیتانی الحمرا‌و، 1994. ص49.
2- sam (tereqi) caqxana, Gagerywin, prisk, pet u, 1954, pvlll.
3- كردستان والحركە والقومیە الكردیە جلال الگالبانی، دار الگلیعە، بیروت ، 1971. ص59.
4- ژینە نیگارا جەگەرخوێن، كەیو جەگەرخوین گوڤارا (هێڤی) فرەنسا، ژ 03) 1985 ، ل17.
5- ئەو ژێدەرە، ل18.
6- ئەو ژێدەرە، ل18.
7- ژ بو ڤان بەرهەم ل ب زڤرە بۆ:
أ- تاریخ الادب الكردی ، رێوی، ص57.
ب- گۆڤارا هیڤی ، ژ (3) ، ل18).
ج- المدخل لدراسە الادب الكردی، ج2، تحسین ابارهیم دوسكی ،دهوك ، 1993، ص 101-103.
8- ژ بو پێزانی نێن بەرفرەە ل سەر جەگەر خوینی ب زڤرە بۆ : (قوناغێن وەرار هزرا نەتەوایەتی د هوزانا كوردی، دا هەر ژ دەست پێكێ هەتا سالا 2000 ێ كامێران بەرواری ناما دكتورا زانیگەها صلاح الدین 2005 ، ل 428-449.
9- stokhim caps, diwana lll, cegerxwin, kime ez, p,
