ئازادی ڕادەربڕین لە مێژووی ئیسلامیدا

ئازادی ڕادەربڕین لە مێژووی ئیسلامیدا
نووسینی: نهاد جلال حبیب الله
ئازادی ڕادەربڕین بانگەشەیەكی زەقی زۆربەی ڕەوت و هزرە نوێكانی ئەمڕۆیە كە بەو بانگەشەیە بەرامبەریان دەكەنە تاوانبارو خۆیان دەكەنە مافدەر بە جۆرێ‌ زۆرجار بە بیانوی كۆتبوونی بیروڕاوە سنوورە گشتی و ڕەواكانی ئازادی ڕادەربرینیش تێدەپەرێنرێن، ئەمڕۆش زۆرینەیەك بە زمانی بڕەرو گوێی كەڕكردوو و چاوی داخراوەوە كەوتوونەتەوە وێزەی كەمفامان یان دەروون بەزیوانی موسڵمان و جگە لە موسڵمانانیش تا داخی ناو دڵیان بەرامبەر ئیسلام و موسڵمانان بڕێژن, بۆیە هەوڵماندا كورتە باسێك لەسەر ئازادی ڕادەربڕن لە مێژووی ئیسلامیدا بخەینەروو.

ڕێبازی پێغەمبەرانی پێش موحەمەد(صلی الله علیە وسلم) و مێژووی دوورو درێژیان لە ئیسلامدا بە پوختی و لە چەند وێستگەیەكی دیاردا خراوەتە ڕوو. لەسەردەمی پێغەمبەرانی پێشوودا بەرفراوانی بیروڕا هێندە بووە كە ئەمە پەیامی پێغەمبەران بووە (ئێوە كاری خۆتان بكەن، ئێمەش كاری خۆمان دەكەین (فاعلموا إنا عاملون) بۆ ئەوئازادی ڕادەربڕینە و دەروازە بەرفراوانەش دەرگای پەیامی خوایی وا كراوە بووە تا بە بەرامبەر بڵێن (تعالوا ندع أبنا‌ءنا وأبنائكم ونسا‌ءنا ونسا‌ءكم وأنفسنا وأنفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنة الله علی الكاذبین)بەرامبەر بەمەش دوژمنان و نەیارانی پەیامی خوایی هەمیشە بۆ بێدەنگكردنی ئەو زمانانەی بە دڵی ئەوان نادوێن شمشێرو پەتی سێدارەیان بەكارهێناوە، بۆیە كاتێ‌ زەكەریاو یەحیا(علیهما السلام) بە دڵی ئەوان نەدوان شمشێر هاتە ئارا، كاتێ‌ ئیبراهیم شتێكی وت جیا لە وتەی ئەوان ئاگری بۆ تاودرا، كاتێ‌ عیسا (علیە السلام) بیرێكی نوێی خستە ڕوو با تەنانەت ئەوپەڕی ئاسانكاریش بێت(أحل لكم بعض الذی حرم علیكم) ئەو كات خاچی بۆ سازدرا. بەڵام ئەمە هەڵوێستی پێغەمبەران نەبوو كاتێ‌ ڕای جیاوازیان دەدەی، ئەوەتا كاتێ‌ مووسا(علیە السلام) پەیامی ڕاستی خوا دەگەیەنێ‌ و خوا سەری دەخات پاش چوونی چل ڕۆژەی كە هاتەوە هەرچەندە بینی سامری سەری لە خەڵك شێواندبوو بەڵام شمشێری بۆ بەرز نەكردەوە و ئاگری بۆ تاو نەدا و خاچی بۆ ساز نەدا، بەڵكو ڕاو بڕیاری خۆی لەسەر نیشاندا، ئەمە لە كاتێكدا پێشتر مووسا(علیە السلام) كاتێ‌ ڕای جیاوازی لەبەردەم فیرعەوندا دەربڕی فیرعەون هەوڵیدا بە بەڵگە بێدەنگی بكات و سەربكەوێ‌، كەچی كاتێ‌ زانی حەق لای مووسایە (علیە السلام) خێرا هەڵمەتی بردە بەر هەڵواسین و سووتاندن و بڕین بەبێ‌ ئەوەی تەنانەت چەكێكی لەڕوودا هەڵگیرا بێ‌.

بە كورتی پەیڕەوی ناو مێژووی پێغەمبەران لە ئازادی رادەربڕیندا لەم رێبازەدا خۆی دیوەتەوە (ئێوە هەنگاوی خۆتان بنێن ئێمەش هەنگاوی خۆمان دەنێین)، چونكە هەركەس ترسی نەبێ‌ لە كەموكورتی پەیام و بیڕوڕای خۆی باكی نیە لە بوونی ڕای جیاواز بە مەرجێ‌ سنووری ڕەوای ئازادی ڕادەربڕین نەشكێنێ‌، واتە هێڵە بنەڕەتیەكان تێنەپەڕێنرێن، هەر بۆیە خوا دەفەرموێت (ولاتسبوا …فیسبوا لله عدوا بغیر علم) واتە سنووری بنەڕەتی ڕای جیاواز با هەڵەی تەواویش بێ‌ نابێ‌ لە مشتومڕی ڕەوا دەربچێ‌، ئەگەر نا دەبێ‌ قبووڵی هەڵەی بەرامبەر بكرێت. هەر بۆیە ئازادی ڕادەربڕینی پەیامی خوایی ڕێی نەداوە قسە بوترێ‌ بە بتەكانی بتپەرستان بەڵكو تەنها بەڵگەخوازی نەقڵی‌و عەقڵی لەپێش بووە، ئەمە سەبارەت بە مێژووی پێغەمبەران و پەیامە ئاسمانیەكانی پێش ئیسلام.

سەبارەت بە مێژووی ئیسلامی ئەوا لەچەند بوارێكەوە باسی ئازادی ڕادەربڕین دەكەین، لەوانەیە ئەم باسكردنە جیاواز بێ‌ لە باسكردنەكانی دیكە، چونكە ئازادی ڕادەربڕن كورت ناكەینەوە لە وتە و نووسینی مەزهەب وئایین و ڕەوتە جیاجیا فرەلایەنەكانی ناو مێژووی ئیسلامی، بەڵكو ڕادەربڕینی كرداریش دێنینە ناو باسەوە، بۆ نموونە كاتێ‌ كۆمەڵێك جوولەكە ساختەی بەڵگەنامەیی لای ئیبن تەیمیە دەكەن و ئەویش بە بەڵگەوە ساختەكەیان ئاشكرا دەكات و بەرامبەر بەمەش هبچ سزایەك نادرێن، ئەمە لە وتەدا شتێكی وا بەدی ناكەین، بەڵام لە كرداردا ئەو ئازادیە ڕادەربڕینە بەدی دەكەین كە لە ناو دەوڵەتێكدا كە بیری تۆ ڕكەبەرو نەیارە هەوڵ بدەیت ساختەی یاسایی و بەڵگەنامەیی لە بەرامبەردا بگریتە بەرو ترست نەبێ‌ دەم و دەس و بیركۆت بكرێیت.

ئەو مەیدان‌و بوارانەی سەبارەت بە ئازادی رادەربڕین لە مێژووی ئیسلامیدا دەیانخەینە ڕوو بریتین لەمانە:

یەكەم: ئازادی ڕادەربڕینی ئایینی.

دووەم: ئازادی ڕادەربڕینی سیاسی.

سێیەم: ئازادی ڕادەربڕینی هزری (نووسین و لایەنە ڕاگەیاندنیەكانی).

*یەكەم: ئازادی ڕادەربڕینی ئایینی: بەگشتی سروشتی ئایینە ئاسمانیەكان و دانراوە مرۆییەكانیش وابووە كە هەركامیان هاتووە هەوڵی گۆڕان و گۆڕینی داوە لە پەیامی پێشوودا. ئیدی ئەوانەی ئاسمانی بوون بە دوو شێوە گۆڕانیان دەكرد لە پەیامی پێشوودا.

1-گۆڕین بە پێی بڕیاری خوایی وەك عیسا(علیە السلام) بە فەرمانی خوا هەوڵ دەدات گۆڕین بكات لە پەیامی مووسادا(علیە السلام)دا بەوجۆرەی خوا بۆی دیاری كردووە (أحل لكم بعض الذی حرم علیكم) ئەم گۆڕانانەش تەواوكەربوون بۆ پەیامی پێشوویان نەك تێكشێنەر و لەناوبەر وەك لە فەرمایشتی سەحیحی پێغەمبەردا (صلی الله علیە وسلم) هاتووە كە كاری پێغەمبەران دەشوبهێنێ‌ بە بینایەك كە دروستیان كردووە و خشتێكی سووچێكی ماوە كە ئەوەش كاری پێغەمبەرانە(علیهم السلام).

2-ئەو گۆڕانكاریەی كە پەیڕەوكەرانێ‌ یان شوێنكەوتوانێ‌ یان دوژمنانێكی پەیامی ئەوكات یان پەیامی پێشوو ئەنجامیان داوە و پاڵنەرەكەش كەمفامی یان ڕق و كینە یان نەزانی بووە كە دواجار بوونەتەوە مایەی سەر لێشێواونی خەڵكی، خواش لەبارەیانەوە دەفەرموێت (یحرفون الكلم عن مواضعه). خەڵكی حیجازیش (قوڕەیش بەتایبەت) لەو نێوەندەدا پەیامی پاكی حەنیفیان شێواندبوو، كاتێكیش پێغەمبەر(صلی الله علیە وسلم) هات لە دژی وەستان و هەوڵیاندا پەیامی سەركوت بكەن، بەمجۆرە سەرەتای توندڕەوی دژ بە ئازادی ڕادەربرین بەرامبەر پەیامی ئیسلامی دەركەوت، بۆ ئەمەش ئەم هەنگاوانەیان گرتنەبەر:

1-سووكایەتیكردن بە ئایینی ئیسلام‌و شوێنكەوتووان‌و ڕێبەرەكەشی.

2-چەوساندنەوەی شوێنكەوتووان.

3-ڕێگرتن لە بانگەواز كردن بۆ ئیسلام.

4-گەمارۆدانی ئابووری و شەهید كردنی ئەندامەكانی.

5- دەركردنی كەسەكان و هەوڵی شەهیدكردنی پێغەمبەرەكەی.

6-هەڵمەتی سەربازی و پیلانی هاوپەیمانی دژ بە ئیسلام.

بەرامبەر بەمە بانگەوازی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) بۆ شتانێ‌ بوو كە پەیامە ئاسمانیەكانی پێشوو داوایان دەكرد، هەروەها پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) بە چاوی سۆزو دڵ بۆسووتان سەریری دەكردن‌و نەك توندی لە دژ بەكارنەهێنان بەڵكو هێندە نەرمی نواند و هەوڵی ڕێنموونی بۆ نیشان دەدان كە لە چەند قوناغێكدا ئاگاداری كردنەوە، ئەمەش سەرەتای پەیامی ئیسلام بوو بۆ ئایینەكانی دی، (تعالوا الی كلمة سوا‌ء بیننا وبینكم) ئەگەریش ئەمەیان نەویست داوای گفتوگۆ مشتومڕی نێوان هەر دوو لای دەكرد (تعالوا ندع أبنا‌ءنا و أبناْ‌ءكم ونساْنا و نسائكم وأنفسنا وأنفسكم ثم نبتهل) كە دەوڵەتی ئیسلامیش دامەزرا پەیامی یەكلایی خۆی دەربڕی (لا اكراە فی الدین) بەڵكو جگە لە ئازادی تاكە كەسی بیروڕا ئازادی بە كۆمەڵیشی پێدان وەك لە دەستووری مەدینەدا ئەوە بەدیدەكەین لە چەند بەندێكی دەستوورەكەدا هاتووە كە جوولەكەكان دەستووری خۆیانیان بۆ كێشەكانی خۆیان هەیە و ئایینی خۆیان بۆ خۆیانە و مافی پەرستش و بیروباوەڕو چارەسەری كێشە ناوخۆییەكانیان هەیە، بەشداری سیاسی و ئابووری و هتد…یان بۆ هەبوو و مافی تەوای هاوڵاتیبوونیان لە دەوڵەتی مەدینەدا هەبووە وەك موسڵمانان. تا دواجار كەوتنە پیلان گێڕان دژ بە پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم)‌و دەوڵەتی ئیسلامی‌و لەو یاسایە لایاندا كە خۆیان بڕیاریان لەسەری هەبوو، ئەویش پاراستنی بەرژەوەندی گشتی دەوڵەت بوو، بۆیە دوای ئەو ناپاكیە بە پێی قۆناغ و ئاستی ناپاكیەكەیان دەستە دەستە سزای خۆیان وەرگرت.

واتە ئیسلام ئەو پەڕی ئازادی دەبەخشێت تا ناپاكی بێتە مەیدان، ئەو كات بەپێی ناپاكیەكە دەركردن و پێ‌ چۆڵ كردن وكوشتن سزای ناپاكان دەبوو تا سنوورە گشتیەكانی دەوڵەتی ئیسلامی پێ‌ پەشێو نەبن، هەروەك لە هەموو دەوڵەت و یاسایەكی هەر پارچەیەكی جیهاندا لە هەر ماوەیەكی مێژووییدا سزای توند بۆ ناپاكان بە دەسەڵات هەبووە، وەسیەتەكانی پێغەمبەریش (صلی الله علیە وسلم) سەبارەت بە نەبەزاندنی سنوورە ڕێپێدراوەكانی ئازادی ڕادەربرین بنەمایەك بوو بۆ هزرو دەستووری ئیسلامی دواتری ناودەوڵەت و كۆمەڵگە ئیسلامیەكان. بەڵام پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) نەیهێشت لەسەر بنەمای ئازادی ڕادەربڕین چاڵە ئاگرینەكان و قامچیەكانی ستەم وەك خۆیان بن، بۆ نموونە بتەكانی ناو دەوڵەتی ئیسلامی لەناوبردن و لەگەڵ لێبوردنی بۆ هەموو ستەمكارەكان بەڵام نەیهێشت لەسەر سیستمی ستەمكاری خۆیان بڕۆن. بەڵام لەناو دەوڵەتی ئیسلامیدا بنەمای گشتی پەیڕەوی ئایینی بریتی بووە لە (فمن شاء فلیؤمن ومن شاء فلیكفر).

لەسەردەمی خەلیفەكانی ڕاشدینیشدا ئازادی ڕادەربڕین لە چوارچێوەی دەستووری ئیسلامیدا بەردەوام بوو، ئەوە بوو باری ناوخۆ هەمان ئازادی ئایینی هەبوو، كاتێكیش بزووتنەوەی فتوحات ئەنجامدرا لەسەر ئەو بنەمایە بوو، بانگەواز بۆ ئیسلام، ئەگەر نەیانویست پێدانی سەرانە لەبری پاراستنیان لەلایەن دەوڵەتی ئیسلامیەوە. ئەگەر نا بەوانە ڕازی نەبوون و گرفتیان لەبەردەم بانگەواز بۆ ئیسلامدا هەبوو ئەو كات هێزی چەكداری بەكاردێت. بەڵام ڕێگری ئایینی بوونی نەبوو، تەنانەت هێماكانی ئایینەكان ماونەتەوە، بەڵكو هەوڵیانداوە گومانەكانی بەردەم ئازادی ئایینیش نەهێڵن، وەك ئیمامی عومەر كاتێ‌ چوویە قودس لە كڵێسای مەسیحیدا نوێژی نەكرد نەك موسڵمانان ئەوە بكەنە بیانوو تا سنووری ئازادییان ببەزێنن و ڕۆژێ‌ لە ڕۆژان ئەوێ‌ بكەنە مزگەوت. لەو بەڵێننامەشیدا كە بۆی نووسین تیایدا هاتبوو( اڵامان علی حیاتهم و كنائسهم وصلبانهم لا یضار أحد منهم ولا یرغم بسبب دینه)، یان ئەو مەجوسیانەی هێنرانە مەدینە ئایینی خۆیان واز لێ‌ نەهێنا و ناچاریش نەكران بە موسڵمان بوون. هێماكانی گۆڕستان و پەیكەری خواوەندەكانی زەردەشت‌و پەرستگاكانیان‌و خاچەكانی مەسیح مانەوە‌و لەوپەڕی ئاستی ڕەچاوی ئازادی ئایینیاندا بوون.

لەسەردەمی دەوڵەتی ئومەویدا لەسەرەتادا كە ئیمامی موعاویە ڕێبەری دەوڵەت بوو ئەو ئازادیە وەك خۆی مایەوە، بەڵام بەرەبەرە سنوورەكە لە چەند لایەنێكەوە بەرتەسك كرایەوە تا ئەوەی سەرانەیان دادەنا لەسەر ئەو كەسانەی سەرانەیان لەسەر بوو و دواتر موسڵمان ببوون هەر سەرانەیان لەسەر لانەدەبرا، چونكە ئەوەیان بە فێڵ دەزانی بەرامبەر بە دەوڵەتی ئبسلامی، بەڵام زوو بە زوو خەلیفەی ناوداری ئومەوی خەلیفە عومەری كوڕی عەبدولعەزیز بارەكەی گێڕایەوە بۆ ڕێڕەوی خۆی وئازادییە لێسەندراوەكانی دانەوە بە خەڵك، لەگەڵ ئەوانەشدا ئازادییە ئایینەكان لە سەردەمی ئومەویدا بەرفراوان بوون و مانەوەی پەیكەرە ئایینیەكان و جیاوازیە ئایینیەكان هەبوون، هاوكات موعتەزیلە لەسەر دەستی واصلی كوڕی عەتا دوستكرا كە خوێندكاری حەسەنی بەسری بوو و دواتر ڕەوتی موعتەزیلی گرتەبەر، لەهەمان مزگەوت و لە پاڵ بازنەكەی حەسەنی بەسریدا وانەی خۆی دەوتەوە و ئەو ڕەوتەش ڕێی لێنەگیرا تا دواجار لە سەردەمی مەئموونی عەبباسیدا گەیشتە لووتكەی دەسەڵات (لە دەوڵەتی عەبباسیدا)ئەو كات موعتەزیلە كەوتە تیرۆری هزری و زمانبڕی ئەهلی سوننە كە ئەو هەمووە ئازادیەیان پێدابوون.

لە دەوڵەتی ئومەویدا ئازادی ئایینی ناموسڵمانان دەروازەو سنووری بەرفراوان بووە تا ئەو ئاستەی دەگەیشتە مەیدانە سیاسیە چەكدارییەكەی، ئەوكات چەك بەرامبەر بە چەك هەڵدەگیرا، لە هیچ دەسەڵاتێكی كۆن‌و نوێ‌‌و هاوچەرخیشدا ڕێ‌نەدراوە بە بەرهەڵستكاری چەكداری، بۆیە كاتێك ئازادی ئایینی دەقۆزرایەوە بۆ هەڵوێستی دژایەتی چەكداری، ئەوكات دەسەڵاتی ئومەوی بەرامبەر بەوە چەك و هێزی بەكاردەهێنا وەك ئەو چەند بەرهەڵستكاریە چەكدارییەی لەو ماوەدا ڕوویاندا كە هەندێكیان بۆ چاكسازی بوون وەك ڕاپەرینی ئیمامی حوسەین، هەندێكیشیان ناپەسەند بوون وەك مەعبەدی جوهەنی وشۆڕشە شیعیەكان.

سەبارەت بە سەردەمی عەباسیی ئەوا لە دوو لایەنەوە باسی ئازادی ئایینی دەكرێ‌:

1-ئازادیە ئایینیەكانی جگە لە ئیسلام: لێرەدا فراوانترین ماوەی ئازادی ئایینی بەدیدەكرێت بە جۆرێ‌ ئەهلی كیتاب دەستیان دەكرد بە نووسین‌و بڵاوكردنەوەی ئایینی خۆیان‌و پەرستگاكانیان كراوەو ڕازاوە بوون‌و كەسایەتیەكان بەشداری فرەلایەنەیان هەبوو تەنانەت كەسانی مەسیحی دەگەیشتنە پلەی وەزیری و كەسانی جوولەكە نووسەری نزیكی كۆشك بوون، كەسانی مەجووسی لە تاو ڕێ لێ‌ نەگیرانیان هێندە دەرفەتیان هەبوو تا كەوتنە كۆبوونەوە و پەیڕەوی بزاڤی چەكداری وەك بابەكی خوڕەمی‌و چەندێكی دی، مەسیحی‌و جوولەكەكان لە بازاڕدا دیارو كارابوون‌و جەژن‌و پەیڕەوە ئایینەكانیان زۆر سەربەستانە بوون، بەڵكو لەناو مێژووی عەبباسیدا نابینرێ‌ لێدانێك هەبووبێت بەرامبەر مەسیحی‌و جوولەكەكان، تەنانەت ئەو جوولەكانەی لەلایەن خاچپەرستانی ڕۆژئاواوە دەردەكران لەلایەن موسڵمانانەوە ئامێزیان بۆ كرایەوە. ئەگەریش لێرەدا نموونە بێنینەوە پێویستمان بە نووسینێكی سەربەخۆ دەبێت، چونكە ناموسڵمانەكان بە ڕاشكاوانە ئەم شایەتیە دەدەن.

2-ئازادیە مەزهەبیەكانی ناو ئیسلام: لێرەشدا هەمان یاسای پێشوو پەیڕەو دەكرا، ئازادی تەواوی مەزهەبی هەبوو تا كاتێ‌ چەك و هێزی بەرهەڵستكاری چەكداری نەبوایە، بەڵام لە چەند وێستگەیەكی دیاریكراودا ژمارەیەك لادان و سنووربەزێنی دەبینین، بەڵام ماوە ئازادیەكە ماوە لادانەكەی تەواو داپۆشیبوو، بۆ نموونەی مەزهەب‌و رەوتەكان لەم ماوەدا دەركەوتن، ئەوانەی بە بیری یۆنان كاریگەر بوون ئەو بیرەیان دەهێناو بانگەوازیان بۆ دەكرد، وەڵامدەرەوەكانیشیان هەمان دەرفەتیان هەبوو، بۆ نموونە لەمینبەری مزگەوتدا‌و بە ئامادەیی ژمارەی بەرچاوی خەڵك ڕێبەری موعتەزیلە لەگەڵ ئیمامی ئەشعەریدا مشتومڕ دەكەن كەسیشیان ڕێگرییان لێنەكراوە، یان شیعەكان نووسینەكانیان بڵاوكردوونەتەوە‌و تەنانەت وەزیریان هەبووە، بەڵكو ئەمە گوتاری دەسەڵاتی ئیسلامی بوو (خەڵكینە پەیامی خۆتان بخەنە ڕوو‌و ئەو پەیامەش بێنن كە پێی كاریگەرن، زانایانی ئیسلامی ئێوەش لەسەرچاوەی نەبڕاوەو كامڵی قورئان و سوننەتەوە وەڵامیان بدەنەوە)، هەر بۆیە زێڕیان دەدا بۆ هێنانی بیری شێواوی یۆنانی و بە هێزی زانستی قورئان و سوننەت كەمی و ناتەواوی ئەو بیرەیان بۆ موسڵمانان دەخستەڕوو.

بەڵام سنوورە سوورەكانیش لەبیر نەدەكران، بۆیە كاتێ‌ حەللاجی بانگەشەكەری خوایەتی هات تا پێش هاواری بۆ خوایەتی بوونی ڕێی تەواوی پێدەدرا، بەڵام كاتێ‌ كەوتە دەستكاری كردنی چەسپاوەكانی ئایین وەك( حەج و سروش و تەنانەت چەمكی خودایی ) (هەرچەندە خەڵكانێكی زۆر لەمڕۆدا بۆی دەكروزێنەوە و بیانووی بۆ دەێننەوە و ڕۆڵی پارێزەری بۆ دەبینن وەك ئەوەی ئەوان لە زانایانی وەك ئیبن تەیمیە و زەهەبی و ئیبن كەسیرو ڕێبەرانی سۆفی وەك ئیمامی جونەید زاناترو لە حەللاج نزیكتربن دەكەونە پاساو بۆ هێنانەوەی)دوای ئەو دەستكاریە مەترسیدارو سنوور بەزێنیانەی درایە دادگاو ماوەی نۆ ساڵ و شتێ‌ دادگاییەكەی درێژەی كێشا ئینجا كوژرا. بەڵام لەماوەی نۆ ساڵدا ڕێی پێدەدرا لەسەر بانگەوازی خۆی بڕوات‌و لەبەر زۆری سەردانكەرانی ژوورێكی گەورەی تایبەتی بۆ دروستكرا بۆ ئەوەی تا كاتی بڕیاری كۆتای دادگا ئازادی ڕادەربڕینی لێ‌ زەوت نەكرێ‌.

لەسەردەمی عوسمانیدا مەیدانەكە هێندە فراوانكرا كە هەندێ‌ جار سنووری ڕێنمایی ئیسلامی دەبەزاند، بەڵكو كار گەیشتە ئەوەی مەسیحی و جوولەكەكانی دەوڵەتی عوسمانی دەستەو تاقم دروست بكەن و دەرفەتی ئازادی ئایینی بقۆزنەوە و بكەونە پیلان گێڕان دژ بە دەوڵەتی عوسمانی ئیسلامی. مەزهەبەكانیش -بەدەر لە شیعە- هەمان ئازادییان هەبوو، بەڵام دواجار پیلانی نیاز خراپی مەسیحیە ئەرمەنەكان و جوولەكەكانی ناو دەوڵەت‌و گەندەڵی فرەلایەنی تووش بوو بە دەوڵەتی عوسمانی دەستی داگیركەریان هێنا تا خاكی موسڵمانان بگرن و ئەمجار ئەوان ڕێ‌ بگرن لە ئازادی موسڵمانان لە خاكی خۆیانداو دەسەڵاتی ئەڵقە لەگوێی بیرسەپێنی دیكتاتۆر بكەنە گەورەی موسڵمانان.

بەرامبەر بەم ئازادییە ئایینەی جیهانی ئیسلامی با نموونەیەكی كورتی ئازادی ئایینی لە جیهانی ڕۆژئاوای خاچپەرستی ئەو كاتەدا وەربگرین كە بەرامبەر بە جوولەكەكان چییان دەكرد.

جوولەكەكان لە ئیسسپانیای مەسیحی شاریان دامەزراندبوو و بوونیان هەبوو و خۆیان جیا گرتبوو وەك لە شارەكانی ئەلیسان و ئەلبیرا، لە شارەكانی قورتوبە و ئیشبیلیە و مەلقاو هتد.. بەڵام لە ساڵی 303 زایینیەوە (پێش هاتنی ئیسلام) مەسیحیەكان كەوتنە سووكایەتی كردن بە جوولەكە تا خۆراك‌و ماڵ‌و تێكەڵیدا دوور بگرن لە جوولەكە، دواتر لە ساڵی 589ز.دا پاشا ڕیكاردۆ بڕیاریدا هەر كۆیلەیەكی مەسیحی لای جوولەكە بێ‌ بەبێ‌ پرس‌و بێ‌ بەرامبەر ئازاد بكرێ‌، كەچی لەو كاتەدا لە مەدینە سەلمانی فارسی كە پێغەمبەر(صلی الله علیە وسلم) پێی دەفەرموو (سلمان منا أهل البیت) كۆیلەی جوولەكەیەك بوو، كاتێ‌ پێغەمبەر(صلی الله علیە وسلم) ویستی ئازادی بكات كابرای جوولەكە داوای شتێكی خەیاڵی كرد، بەڵام پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) ئەو لاسارییەی كابرای جوولەكەی نەكرد بە هَۆكاری بەزاندنی سنووری ئازادی جوولەكە و سەلمان بە كۆیلەیی مایەوە تا داواكەی كابرای جوولەكە جێبەجێ‌ كرا.

دواتر لەسەردەمی پاشا سبوتی مەسیحیدا بڕیاردرا جوولەكەكان یان دەبێ‌ ببن بە مەسیحی یان دەبێ‌ وڵات بەجێ‌ بهێڵن، ناچار هەندێكیان بە ڕووكەش بوونە مەسیحی و هەندێكی دیكەش وڵاتیان بەجێ‌ هێشت، كەچی مەسیحیەت وازی لێ‌ نەهێنان و وتی دەبێ‌ سەرلەنوێ‌ تەعمید بكرێن و گۆشتی بەراز بخۆن تا دڵنیا بن لە بوونیان بە مەسیحی، پەیڕەوی ئایینی جوولەكە بە ڕەسمی قەدەغە كرابوو. ئەو جوولەكانەش بە جوولەكەیی مابوونەوە سامانیان دەستی بەسەردا گیرا، كەچی لە جیهانی ئیسلامیدا بازاڕی سەربەخۆیان هەبوو.

لەسەردەمی ئیرفیحدا بڕیاردرا جوولەكە ببنە مەسیحی یان نەك تەنها سامانیان دەبرێ‌ دەبێ‌ لە ماوەی ساڵێكدا وڵات بەجێبهێڵن، لەسەردەمی ئەخیكادا بڕیاردرا هەرچی جوولەكە هەیە بە كۆیلە بگیرێ‌ و منداڵەكانیان جیابكرێنەوە و بكرێن بە مەسیحی، لە ناوچەكانی سەرویشدا كاتێ‌ هەڵمەتی خاچی هات بۆ جیهانی ئیسلامی داخی دڵی خۆی ڕشت بە جوولەكە، جوولەكەكان كە ڕایاندەكرد دەچوون بۆ ناو خاكی ئیسلامی لە ئەندەلووس، بەڵام كە مەسیحییەكان ئەندەلووسیان گرت كەوتنەوە وێزەی جولەكە و چوار هەزار جوولەكەیان لەیەك كاتدا كوشتن. ئەو جوولەكانەش بە ناچاری دەبوون بە مەسیحی‌و بە (مارانوس و لەعنەت لێكراو یان ناپاك یان دووڕوو) ناو دەبران، بەڵام دواتر لە ساڵی 1483ز.دا دادگاكانی پشكنینی مەسیحی جوولەكەكانیان بەوانیشەوە كوشت كە ببوون بە مەسیحی، لە ساڵی 1493ز.دا بە تەواوی لە ئیسپانیا دەركران بۆ پورتوگال‌و لەوێوە پاش دوو ساڵ دەركران ‌و خوار چواردە ساڵەكانیان هێشتنەوە تا بكرێن بە مەسیحی.

لەبەشی سەرەوەی ئەوروپاش لە ساڵی 1262ز. تەنها لە لەندەن پێنج هەزار جوولەكە كوژران، لە 1279ز.دا ڕەشەكوژییەكی دیكەیان ئەنجامدا، لەساڵی 1290ز. لەسەر دەستی ئیدواردی یەكەم لە ئینگلتەرا دەركران، دواتر لە وڵاتی دیكەی ئەوروپا دەركران، بەڵكو ئەوك ارەیان تا سەدەی بیستەمیش بەردەوام بوو. بەرامبەر بەمە جوولەكە لە وڵاتی ئیسلامیدا سەربەرستی زۆری هەبوو، تەنها شتێ‌ لەسەری بوو پێدانی سەرانە بوو كە بڕەكەی لەگەڵ بڕی زەكاتی موسڵماناندا یەكسان بوو، لەگەڵ ئەوەشدا خزمەتی سەربازی لەسەر نەدەما، بەرامبەر بەوە چەند مەرجێ‌ بۆ جوولەكە دانرا بوون وەك ڕێزگرتنی ئیسلام و بە سووك ناونەبردنی، دەست نەبردن بۆ ئابڕووی موسڵمان، هاوسەرگیری نەكردن لەگەڵ كچ و ژنی موسڵماندا، بەشداری نەكردن لە ئاژاوە نانەوەدا، لانەدانی موسڵمانان بە ڕەسمی لە ئایینی ئیسلام، ئەو ڕەخنانەش كە دەدرێنە پاڵ مێژووی ئیسلامی بەوەی سووكایەتی بە ئەهلی زیممە كراوە بەوەی جلی تایبەت بپۆشن و چەكیان پێ‌ نەبێ‌ و….هتد ئەمانە لای كەسانێك بە سووكایەتی دادەنرێن بۆ ئەهلی زیمە، لای كەسانێكیش بە ئیجابی سەیر كراوە بەوەی تا جیاو دیار بن و موسڵمانان لەگەڵیان بەریەك نەكەون و بیانناسنەوە، لەبەر ئەوەش كە بەڵگەی سەریحی لەسەر نیە بۆیە لە مێژووی ئیسلامدا تەنها لە چەند وێستگەیەكی كورت و دیاری كراودا پەیڕەو كراوە، چونكە ئەوان توانیویانە بنووسن و بانگەواز بۆ بیری خۆیان بكەن و دەربكەون‌و بچنە پۆستە گەورەكانەوە وەك یەعقووبی كوڕی ئیسحاقی كندی كە یەكێ‌ بوو لە دیارترین فەیلەسووفە جوولەكەكانی ناو جیهانی ئیسلامی. بەڵكو مێژوونووس ئاڕڵۆند پێی وایە بەهۆی تێكەڵی هاوسەرگیرییەوە نزیكی لە نێو موسڵمان و جوولەكەكاندا هەبووە و هەندێ‌ جار جوولەكەكان لەتاو نەبوونی گلەییان لە موسڵمانان ناوی موسڵمانانیان لە خۆیان ناوە، كەسانی ئەدیبی وەك یەعقوبی كوڕی نەسنائیل و داودی كوڕی عیمرانی نەجید و نەسنائیلی ئیبراهیمی كوڕی حەلفون و سەمۆئیلی كوڕی عادیا و كەعبی كوڕی ئەشرەف دەركەوتن، تەنانەت هەیانبووە ناوی خۆی گۆڕیوە بۆ ناوی موسڵمانەكان وەك صەمۆئیل لاوی كوڕی یوسف كە ناوی خۆی گۆڕی بە ئیسماعیل، یان یەهودای كوڕی صەموئیل كە ناوی خۆی گۆڕی بە ئەبولحەسەن، بەڵكو لە ئەندەلووس حكومەتی خۆیان هەبوو و دەوڵەتی ئیسلامی دەستی وەرنەدایە كاروباریان، بەڵكو نازناوی سەرۆكی ئەكادیمیان لە میسری ئیسلامیدا پشكێكی جوولەكەكان بوو وەك (روش یشیفت یەعقوب) واتە سەرۆكی ئەكادیمیای یەعقوب، موسای كوڕی مەیموون پزیشكی تایبەتی نورەدین عەلی كوڕە گەورەی صەلاحەدینی ئەیووبی بوو. دەستەیەكی زۆری جوولەكەش لە سەردەمی صەلاحەدینی ئەیووبی دا پەنایان هێنا بۆ جیهانی ئیسلامی و صەلاحەدینیش پەنای دان. هەروەها صەلاحەدینیش كە قودسی ڕزگاركرد تەواوی مافی مەسیحیەكانی پاراست و نەیهێشت هیچ ستەمێكیان بەرامبەر بكرێت، ئیدی ئەگەر بمانەوێت نموونە لەسەر مێژووی ئیسلامی بهێنینەوە دەبێ‌ كات و پەڕەی تایبەتی بۆ تەرخان بكەین.

دووەم: ئازادی ڕادەربڕینی سیاسی: لە مێژووی پێغەمبەراندا ئازادی ڕادەربڕینی سیاسی مەودای خۆی هەبووە و لە بازنەی بەدەر لە بەرهەڵستكاری چەكداریدا گوتاریان ئەوە بووە (ئیشی خۆتان بكەن، ئێمەش ئیشی خۆمان دەكەین) بە هاتنی پەیامی ئیسلامیش دامەزراندنی و چەسپاندنی دەوڵەتی ئیسلامی بەرنامەی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) بوو، بەڵام وەك تەواوكەری پەیامی پێغەمبەرانی پێشوو جووڵایەوە و پلەی كەماڵی پەیامی خواییش لەو قۆناغەدا بوو، سەرچاوەی بیرو پەیڕەوی سیاسی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) لە دەوڵەتەكەیدا سروشی خوایی بوو، لە دەوڵەتی ئیسلامی دواتریشدا قورئان و سوننەت سەرچاوە و ئیجماع و ئیجتهادیش لە مەیداندا بوون. واتە بە پشت بەستن بە دوو سەرچاوەی تەشریعی قورئان وسوننەت دەرگای ئیجتیهاد و ڕادەربڕینەكانی زانایان كراوە بوو، هەر ئەمەش جیاوازی ڕاو زۆری و قەڕەباڵغی كتێبخانەی هزری سیاسی ناو مێژووی ئیسلامی هێنایە كایەوە.

لە دەوڵەتی مەدینەدا ئازادی ڕادەربرینی سیاسی لە سێ‌ لایەنەوە بوو:

1-ئازادی ناموسڵمانان: ئەمەش زیاتر جوولەكەكانی دەگرتەوە كە مافی بەشداری ڕاو بڕیاری ناو دەستورەكەی مەدینەیان بەڵگەی ئازادی سیاسییان بوو، تیایاندا مافی جۆرە سەربەخۆییەكی سیاسی و چارەسەری كێشەكان لای خۆیانیان هەبوو، هاوكات مافی بەشداری سیاسی ناو موسڵمانانیش هەبوو بۆ نموونە بۆیان هەبوو ئەگەر ویستیان كێشەكانیان ببەنە لای سەركردەی ئیسلامی (پێغەمبەر(صلی الله علیە وسلم) بەڵام وەك موسڵمانانی دیكە لە چەند لایەنێكی بنەڕەتی سیاسیدا ملكەچبوون وەك هەنگاونان بۆ پاراستنی دەوڵەت‌و دژایەتی نەكردنی‌و ڕێنەدان بە دەستدرێژی ناحەزان.

2- ئازادی دوو ڕووەكان: ئەمانە كە لە ڕوخساردا خۆیان بە موسڵمان دەزانی و لە ناخدا دژیان بوون نیازو كاریان لای سەركردەی دەوڵەتی ئیسلامی ڕوون بوو، بەڵام ڕێیان لێ‌ نەدەگیرا‌و دژایەتی‌و سووكایەتییان بەرەوڕوو نەدەكرایەوە. بەڵكو لەبری لێدان وریابوون لە پیلان دەگیرایە بەر، بۆ وەڵامی هێرشە ژێربەژێرەكانیشیان خوا قورئانی دانا وەك چۆن بۆ هێرشی بێباوەڕان چەكی دانابوو بۆ وەستان لە ڕووی دووڕووەكاندا قورئان بوو(وجاهدهم بە جهادا كبیرا)

3-ئازادی ڕادەربڕینی سیاسی موسڵمانان: ئەمەش خۆی دەبینیەوە لە ڕاوێژ‌و ڕاوەرگرتن وەك پێغەمبەر(صلی الله علیە وسلم) لە جەنگی خەندەقدا ڕای سەربازی سەلمانی وەرگرت، لە بەدردا موسڵمانانی كۆكردەوەو ڕای وەرگرتن ئایا جەنگ هەڵدەبژێرن یان دەگەڕێنەوە. لە ئوحوددا ڕای لەسەر ئەوە بوو لە مەدینە بمێننەوە، بەڵام كە دەستەیەكی موسڵمانان ڕایان وابوو بچنە دەرەوەی مەدینە پێغەمبەر(صلی الله علیە وسلم) ڕاكەی ئەوانی هەڵبژارد، یان ڕادەربڕینی ئەبووبەكری سدیق سەبارەت بە دیلەكانی بەدر، یان ڕاوێژی پێغەمبەر(صلی الله علیە وسلم) لە مەسەلەكانی دیكەی مەدینەدا و ئازادی دەڕبڕینی ڕای تاكەكان و گوێگرتنی سەركردە لێیان هەموو ئەمانە بوونە بەڵگە‌و بنەڕەت بۆ دواتر ئازادی ڕادەربڕینی سیاسی موسڵمانان بوون.

لەسەردەمی خەلیفەكانی ڕاشدینیشدا سەرەتای ئازادی ڕادەربڕین لە پەیامی یەكەم خەلیفەدا دەركەوت كە وتی (ئەگەر ڕاست بووم شوێنم كەون، ئەگەر هەڵە بووم ڕاستم بكەنەوە).بەڵام لەبەردەم مەسەلەكانی پەیوەست بە لەناوبردنی دەوڵەتدا ڕێی نەداو دژی هەڵگەڕاوەكان وەستاو سەركەوت. ڕاوێژی بەردەوامیش لە سەردەمی عومەردا بەردەوام بوو بە جۆرێ‌ ناوی لەگەڵ وشەی دادپەروەریدا لێكئاڵاوبوو لەلایەن موسڵمان و ناموسڵمانەكانیشەوە، لە سەردەمی عوسمانی كوڕی عەففاندا هێندە ئازادی ڕادەربڕین هەبوو تا ئەوەی بێترسانە كەوتنە ساختەی بەڵگەنامە بە ناوی سەركردەی وڵاتەوە، ئیمامی عوسمان هەوڵیدا بە گفتۆگۆ لە گەڵیان ڕێ‌ بكات، داوای گۆڕینی سەركردەكانیان دەكردن، ئەویش یەك یەك دەیگۆڕین و بە گوێی دەكردن، بەڵام دواجار ئەو ماوە فراوانیەی ئازادیەكە گەیشتە ئەوەی چەكیان لە دژ هەڵگرت و دواجاریش شەهیدیان كرد.

لەسەردەمی عەلی كوڕی ئەبو تالیبیشدا بارەكە گەیشتە ئەوەی خەواریجەكان جیاكارییان دەویست، ئیمامی عەلیش بۆ پاراستنی سنووری ئازادی ڕێپێدراو ئەو پێشنیارەی بۆ كردن (سێ‌ مافتان لەسەرمان دەبێت، ڕێتان لێناگرین لە مزگەوتەكانی خوادا یاد‌و پەرستشی خوای تێدا بكەن، دەستپێشخەری جەنگتان لەگەڵ ناكەین، تا دەستتان لە گەڵمان بێت لە فەیئ‌و زەوی بێبەشتان ناكەین) بەڵام خەواریجەكان سنووری جیاكاریشیان تێپەڕاندو چوونە قۆناغی جەنگەوە، بەوەی كاربەدەستی عەلییان لە نەهرەوان كوشت. ئیمامی عەلی كە داوای كرد ئەو كەسە بدەنە دەست تا تۆڵەی لێ‌ بكرێتەوە ئەوان وتیان بەس ئەو نەیكوشتووە‌و هەموومان كوشتوومانە و ئەم كەسە نادەینە دەست، ئەوكات ئیمامی عەلی هێرشی بردە سەریان چونكە ئەوان ئەو بەڵێنەی نێوانیان شكاند و جەنگیان لە دژی ڕاگەیاند.

بەڵام لەسەردەمی ئومەویدا سنووری ئازادی ڕادەربڕینی سیاسی تا ئاستێ‌ كۆت كرا بە داخستنی دەرگای خیلافەت‌و كردنەوەی دەرگای میراتگری، بۆیە نەیاری ئومەوی لێی دەدرا، بەڵام سەرەتا هەنگاوی گفتۆ دەگیرایە بەر، ئەگەر ئەوە سوودی نەبوایە ئینجا لێی دەدرا، واتە ئازادی ڕادەربڕینی سیاسی تا ئەو سنوورە بوو كە باسی لابردنی بنەماڵەی ئومەوی نەكرێ‌.

لە سەردەمی عەبباسیدا هەمان داخران هەبوو، بەڵام جۆرێ‌ ئازادی زیاتر بەخشرا بەوەی پلەی بنەماڵەیی كرا بە نیمچە هێماو دەسەڵاتە خۆجێیەكان هێنرانە مەیدان بە دامەزراندنی میرنشینەكان و بەشداری ڕەگەزە جیاجیاكانی فارس و تورك و عەرەب، تاكیش جگە لە پلەی خیلافەت بۆی هەبوو هەوڵی هەر پۆستێ‌ بدات تەنانەت ئەمە كۆیلەكانیشی دەگرتەوە، بۆ نموونە ئەحمەدی كوڕی تۆڵۆن كە لە میسر دەوڵەتی دامەزراند سەرەتا كۆیلەیەك بوو كە موسڵمانان كڕییان و پەروەردەیان كرد و ڕایانهێنا، ئەویش لە ئاسۆی بەرفراوانی ئازادی سیاسی دەوڵەتی ئیسلامیدا پێشكەوت نا دواجار توانی ببێتە سەركردە، پاشان چەندین نموونەی زانایان دەبینین كە بە توندی ڕەخنەیان گرتووە لە سەركردە سیاسیەكانی دەوڵەتی ئیسلامی، چونكە لە دەوڵەتی ئیسلامیدا سێ‌ دەسەڵاتی خەلیفە و زانایان‌و جەماوەر جیابوون‌و پەیوەندی زۆریشیان پێكەوە هەبوو، مەزهەبەكانیش بەشداری سیاسییان هەبوو و پۆستی گەورەیان وەرگرت و بە ڕای سیاسی خۆیان كاریان دەكرد.

لە سەردەمی عوسمانیشدا میراتگری ستەمێك بوو كە مافێكی سیاسی خەڵكی دەبرد، بەڵام مافەكانی خوار ئەوە بۆ هەر تاكێك دەبوون، بۆ نموونە شێخی گۆرانی پاڵنەرو كەسی كارای هەنگاونان بۆ فەتحی قوستەنتینیە بوو كە كە كەسایەتیەكی كورد بوو، چەندین كەسی مەسیحی ڕاوێژكاری سوڵتان و سەركردەی سەربازی بوون، بەڵكو زۆرجار ئازادیە سیاسیەكان دەگەیشتنە ئاستی پشتگوێخستن و بێسەروبەرییان لێدەكەوتەوە، بەرهەڵستكاریش لە دەوڵەتدا هەبوو، تەنها ڕێگەنەدەدرا بە بەرهەڵستكاری سەربازی.

بە گشتی ئازادی سیاسی لە سەردەمی پێغەمبەر(صلی الله علیە وسلم) و خەلیفە ڕاشدینەكاندا بەرفراوان بوو و لە سنووری پەیامی خواییدا بوو، بەڵام لە سەردەمی ئومەویەوە تا ڕووخانی عوسمانی پۆستی كەسی یەكەم كرا بە بنەماڵەیی و لەگەڵ ئەوەشدا پۆستەكانی دیكە كراوە بوون و چەند جار كۆیلە كڕاوەكان گەیشتوونەتە بەرزترین پلە سیاسیەكان، هەندێ‌ جار ستەمی سیاسی و كۆتی بیروڕای سیاسی هەبوو، بەڵام دەروازەی ڕێپێدانی ئازادی سیاسی زیاتر بووە لەو لایەنە داخراوانە، لە بەرامبەردا ئەزموونی نوێی دیموكراتی لە جیهانی ئیسلامیدا پەیڕەو كرا، لە جەزائیر موسڵمانان كە بە دەربڕینی ڕای خۆیان زۆرینە دەرچوون ڕۆژائا پێی وتن ئازادی سیاسی لە زمانتان نابێ‌ زیاتر بڕوات بۆیە كەمینەیان پێشخست، لە سۆماڵ موسڵمانان زۆرینە بوون خێرا فرۆكەی وڵاتانی دیموكراسی بۆیان هەستا، لە فەلەستین كە موسڵمانان بوونە زۆرینە ئابڵووقەی هەمەلایەنە دران و لە بری هەر ڕادەربڕینێكی موسڵمانێكدا فیشەك یان مووشەكێكیان پێوەنرا، لە توركیاش چەند جارێ‌ كوودەتا بەسەر موسڵماناندا كرا كە بە زۆرینەش دەرچووبوون، كۆتا هەوڵیشیان لە سەدەی بیست و یەكەمدا بوو كە سەركەوتوو نەبوون.

سێیەم: ئازادی ڕادەربڕینی هزری: مەیدانی هزری لە تێڕوانینی ئیسلامدا بەرفراوانترین ماوەی هەیە، بەڵكوكراوە بە پێویستی و ئەركی سەرشان (لاولی الالباب)(لقوم یتفكرون…)(یتفكرون فی خلق السموات والارچ…)تەنانەت بێباكانە ئیسلام لایەن و ئایینەكانی دی بانگ دەكات تا مشتومڕ لەسەر مەسەلەكان بكەن (تعالوا ندع أبناءنا وأبناءكم….ثم نبتهل….) پێغەمبەریش (صلی الله علیە وسلم) زۆر هەوڵی داوە بیری هاوەڵان بجوڵێنێ‌ تا زیاتر بیریان فراوانتر بكەن، بۆیە ئەو ئازادیە رادەربڕینە هزرییەی لە مێژووی ئیسلامدا بە هەموو ماوەو سەردەمەكانیەوە بەدیدەكرێت پێویستی بە نووسینی چەند بەرگێكە لەسەری، بەڵام چەند نموونەیەكی سەرەكی ئاستی بەرفراوانی ئازادی هزری لە مێژووی ئیسلامدا دەخەینەڕوو:

1-زۆری مەزهەب و ڕەوتەكانی ناو مێژووی ئیسلامی و بوونی چەندێكیان لە یەك سات و شوێندا بەبێ‌ ڕوودانی توندی لە نێوانیاندا وەك شیعە‌و موعتەزیلە‌و ئەهلی سوننە‌و سۆفی و….هتد بە جۆرێ‌ هەركامیان كتێب و نووسین و وتار‌و كۆڕی تایبەت بە هزری خۆیان هەبوو و دەسەڵاتی ئیسلامیش ڕێی لێ‌ نەدەگرتن.

2-قسەكردن لەسەر پیرۆزییەكانی ئیسلام بە پێچەوانەی پەیامی خودایی بەبێ‌ ئەوەی توندی‌و ڕێگرتن بەرامبەریان هەبێ‌، بۆ نموونە سەبارەت بە قورئانی پیرۆز موعتەزیلە بە مەخلوقیان دەزانی و شیعەش بە دەسكاری كراویان دادەناو باگەشەشیان بۆ ئەو بیرە مەترسیدارە دەكرد كەچی ڕێیان پێ‌ دەدرا.

3-سەرەڕای ڕاجیاوازەكانی ناو جیهانی ئیسلامی وەرگێڕان و هێنانی دوو كلتوورە ڕزیوەكەی یۆنانی فەلسەفەگەرا و هیندی جادووگەرا تێكەڵ بە ڕیشەی ئاگرپەرستی‌و ڕەگی بتپەرستی لە شكڵی فەلسەفێنراویدا لە جیهانی ئیسلامیدا تێكەڵ ببوون و كەچی ڕێیان لێ‌ نەدەگیرا، بەڵكو زانایانی وەك غەزالی و ئیبن تەیمیە و چەندێكی دی بە بنەڕەتی زانستی بەرپەرچیان دەدانەوە، بۆ نموونە ئیبن عەرەبی سەرلێشێواو پێی وابوو كۆتای ئەولیا لە كۆتای ئەنبیا گەورەترە، موحەمەدی بە كۆتای ئەنبیاو خۆی بە كۆتای ئەولیا دەزانی، ئەمە بەزاندنی پیرۆزییەكان بوو، بەلام بازنەی ئازادی هزری مێژووی ئیسلامی نەیوەستاند و لە پێنووس و بیرو زمان بۆ وەڵامی دروست بۆی زیاتری لە ڕوودا بەكارنەدەهێنا.

4-نووسەرو كەسایەتیە دیارە هزریەكانی ناو جیهانی ئیسلامی تەنها ئەندامانی دەستە ئیسلامیەكان نەبوون، بەڵكو وەك پێشتر ناوی هەندێكیان هێنران بەدەیان كەسایەتی و نووسەری دیاری جوولەكە دیارن.

5-بەڵكو ڕەوتەكانی جیا لە ڕەوتی ئەهلی سوننەی دەسەڵاتداری گشتی كاتێ‌ لە ناو ئەو دەسەڵاتەدا ئازادانە پێگەیشتن‌و سەركەوتن كە بوونە دەسەڵاتدار ئەو ئازادیە هزریەیان داخست، بۆ نموونە ڕێبەرانی موعتەزیلە لای ئەهلی سوننە لەیەك مزگەوتدا لەپاڵ ئەواندا و لەیەك شارو شەقام و شوێندا هاودەم بەوان پەیامی خۆیان دەگەیاند كەچی كە دەسەڵاتیان گرتە دەست لەسەر سەپاندنی ڕایەكیان كە مەخلوقیەتی قورئانە كەوتنە چەوساندننەوە و گرتنی هەرچی زانای دیاری ئەهلی سوننەیە تا بە زۆر پێیان بڵێن قسەی موعتەزیلە ڕاستە، لەسەروو زانا گیراوەكانیشدا ئیمامی ئەحمەد بوو، یان دەوڵەتی فاتیمی شیعی بە هەموو جۆرێ‌ ئەهلی سوننەی بێدەنگ و بیركوت دەكرد.

ئەمە بەو واتایە نا پاكانە بۆ دەسەڵاتی ناو مێژووی ئیسلامی بكەین، چونكە لادان و قەتیسكردنی ئازادی ڕادەربڕین لە چەند سات و شوێنێكی دەسەڵاتی ئیسلامیدا هەبووە و حاشای لێ‌ ناكرێ‌، بەڵام لە هێڵی گشتی مێژووی ئیسلامیدا بازنەی ئازادی ڕادەربڕین لە بازنەی ڕاسەپێنی گەورەتر و فراوانتر بووە، تەنانەت هەندێ‌ جار هێندە چوون سنووری بەرگری لە ئیسلام‌و بڕینی دەستی دەستدرێژییان بۆ سنوورە قەدەغەكراوەكانییان لەبیركردووە لەپێناو فراوانی سنووری ئازادی ڕادەربڕیندا كە ئەمەش ئەنجامی خراپی لێكەوتەوە.

چەند لایەنێكی دیكەی ئازادی ڕادەربڕین هەن كە ئێمە لێرەدا باسیان ناكەین لەبەر ئەوەی پێویستی بە مەودای زیاتر هەیە، بۆیە بە نموونە سێ‌ لایەنمان هێنان، ئەگەرنا ئازادی ڕادەربڕینی كۆمەڵایەتی لە مێژووی ئیسلامیدا جێی باسە وەك ئازادی كچ یان كوڕ لە دیاریكردنی هاوسەریدا یان ئازادی ڕادەربڕینی منداڵ كە بۆ نموونە منداڵ بۆی هەیە وەك كەسێكی گەورە بە تێڕوانینی خۆی پەنای كەسایەتیەكی نەیار یان بەدەر لە میللەتی ئیسلام بدات. یان ئازادیە مەیدانی‌و تیۆرییەكانی ئابووری كە لێدوان و لەسەر نووسین لەسەریان پێویستە، ئەمەش كورتەیەكە نەك تەنانەت پوختەیەكیش لە چەند لایەنێكی ئازادی ڕادەربڕین لە مێژووی ئیسلامیدایە كە لەوانەیە كەسانێ‌ لە پێش یان لە دوای ئەم خوێندنەوەش بە هەر لایەنێكدا بیری خۆیان لەسەر ڕایەكی سەپێنراو بەسەر مێژووی ئیسلامیدا داخستبێ‌و بەم نووسینە قەڵس بن، بەڵام بەهەر حاڵ ئەمە پاش خوێندنەوەیەك بۆ مێژووی ئیسلامی نووسراوە، بەو هیوایەی لە ڕوانگەی دادوەری دوور لە ڕق‌و سۆز هێڵە گشتیەكانی ئازادی ڕادەربڕینی ناو مێژووی ئیسلامی بخاتە ڕوو.

ناوةندى ئةيوبى