یەكێتی ئیتاڵیا 1861ز ئامادەكردن و نووسینی: محمد علی فتح الله

یەكێتی ئیتاڵیا 1861ز

ئامادەكردن و نووسینی: محمد علی فتح الله

كورتە باسێك لەسەر یەكێتی ئیتاڵیا ( الوحدة الإيطالية ) 1861ز :
ئامادەكردن و نووسینی : محمد علی فتح الله
ئیتاڵیا یەكێكە لە وڵاتە ئەوروپیەكان كە رۆڵی كاریگەر و گرنگی هەبوو لە كیشوەری ئەوروپا ئەوەش لەبەر ئەمانە :
1- مەركەزی پاپاوی و ئاینی مەسیحی كاثولیكی بوو .
2- رۆڵێكی گەورەی هەبوو لە چاخی بوژانەوە لە ساڵی 1400 – 1500ز .
3- دەوڵەتێكی بازرگانی گرنگ بوو لە ئەوروپا ، بەڵام دواتر ئەم پلەو پایەی لە دەستدا پاش دۆزینەوەی ئەمریكا لە ساڵی 1492ز ، بەمەش ئیتاڵیا دواكەوت لە بوارەكانی سیاسی و ئابوری و ..هتر .
– هەندێ هۆكار بوونە هۆی دواكەوتنی ئیتاڵیا ، دواتر هێنانی ئیتاڵیا :
أ‌- نەبوونی جێگیربوونی سیاسی
ب- دواكەوتنی لایەنی ئابوری
ج- كێشەو ململانێی ناوەخۆیی
د- تەماح و چاوتێبڕینی دەرەكی
پاش بەستنی كۆنگرەی ڤیەننا ئیتاڵیا بە بەش بەشی مایەوە ، لە باكور مەملەكەتێكی بچووكی هەژار تیایدا سەری هەڵدا ئەویش مەملەكەتی ( سەردینیا ) بوو, بەشی باكوری رۆژهەڵاتی لە مەملەكەتەكانی ( بندقیە ) و ( لۆمباردیا ) و…هتر ,پێكهاتبوو, كە ئەمانە لە ژێر دەسەڵاتی نەمسا بوو.
لەبەشی ناوەڕاست دەوڵەتی پاپاویە هەبوو, و كۆمەڵێك ویلایەتی بچووك هەبوون كە لایەنگری نەمسا بوون لەوانە : پارما و مودینا … ,لە باشور صقلیە سەری هەڵدا كە خێزانی ال بوربۆن حوكمیان تیادەكرد پاش شۆڕشی 1848 لە ئیتاڵیا حوكمی كۆنەپەرستی و زۆرداری گەڕایەوە بۆ تەواوی ئیتاڵیا كە تەنها مەملەكەتی ( سردینیا ) نەبێت كە حوكمێكی دەستوری دیموكراتی تیادا بووە كە جێگای هیوای ئیتاڵیەكان بوو بۆ مەبەستی بە دەستهێنانی یەكێتی ئیتاڵیا ،مەلیكەكەی ( ڤیكتۆر عما نوئێل ), كە بۆ چەند جارێك لە بەرامبەر نەمسا وەستاوە لەبەر ئەوەی بە ئاراستەی نیشتیمانی ( اتجاه الوطني ) ناسرا لەبەر ئەوەی لە وطنیەكان نیشتمانیەكان نزیك بوو .
– لەساڵی 1852 پێشەوای نیشتمانیەكان ( كاڤور ) بانگەشەی یەكێتی ئیتاڵیای كرد كەوا زەمانەتی حوكمی (سەردینیای ) تەسلیم كرابوو.
*رۆڵی كاڤور لە لێكۆڵینەوە لە یەكێتی ئیتاڵیا :
كاڤور دەگەڕێتەوە بۆ بنەماڵەیەكی ئەرستۆقراتی كە لە بواری سوپایی و كشتوكاڵكاری كاری كردووە ،چووەتە فەڕەنسا و بەریتانیا چاوی بە موفەكیر و سیاسەتمەداران كەوتووە كە حوكمی ئینگلیزی كاری تێكردووە ،بۆیە وای بینی كە ( حوكمی مەلەكی دەستوری دیموكراتی ) چاكترین حوكمە .
– چاكسازییەكانی كاڤور لە بارودۆخی ناوەخۆی سەردینیا :
1- بایەخی بە سوپا و كەشتیگەلی دا .
2- گرنگی بە لایەنی ئابوری دا .
3- هەروەها بایەخی بە بڵاوكردنەوەی خوێندەواری و ڕێگا وبان و گواستنەوە داوە .
ئەنجامی ئەم چاكسازییانە ئەوەبوو ئابوری وڵات بوژایەوە و ئەم مەملەكەتە بچوكەی گەیاندە پلەیەكی بەرز .
*پەیوەندی ئیتاڵیا لەگەڵ وڵاتانی تری ئەوروپا لەو كاتدا :
1- پروسیا ،ئەوكات پروسیا بەرژەوندی لە ئیتاڵیا نەبوو .
2- بەریتانیا ،ئینگلیزەكان هاوسۆزبوون لەگەڵ شۆڕشگێڕە ئیتاڵیەكان ،بەڵام سیاسیەكانی ئینگلیز نا .
3-ئەڵمانیا ،لەو سەردەمدا ئەڵمانیا یەكێتیەكی تەواوی نەبوو .
4-فەڕەنسا ،تەنها فەڕەنسا لەبەردەم كاڤور مابوو ،بەڵام كاڤور هیوا و ئاواتی بە ناپلیۆنی سێیەم هەبوو كە یارمەتی بدات لە بەدەستهێنانی یەكێتی ئیتاڵیا .
دواتر وا دیارە فەڕەنسا رازی بوو لە یارمەتی دانی ئیتاڵیا .

*هۆكاری رازی بوونی فەڕەنسا بۆ یارمەتیدانی سەردینیا دەگەڕێتەوە بۆ :
1- بەرژەوەندی خۆی واتا بەرژەوەندی فەڕەنسا لە رووی ئابوری و بازرگانی ..هتد.
2- تەماحی فەڕەنسا بۆ ئەوەی بگاتە زەویەكانی ( نیس و ساڤوی ) .
3-ناپلیۆنی سێیەم هەندێك كات لە ئیتاڵیا ژیاوە .
4-فەڕەنسا لە دابڕانێكی سیاسی و دیبلۆماسی دەژیا لەماوەی شكستەكەی بەرامبەر هاوپەیمانەكان لە ساڵی 1815 .
– كۆبوونەوەیەكی گرنگ بەسترا لە نێوان ناپلیۆنی سێیەم و كاڤور لە ساڵی 1858 لە شاری ( بلومبیر ) ،رێكەوتن بەرامبەر ئەوەی ( نیس و ساڤوی ) بدرێت بە فەڕەنسا ، ئەم هەنگاوە ئەنجامدرا .
*شەڕی نێوان نەمسا و ئیتاڵیا و راگەیاندنی یەكێتی ئیتاڵیا :
پاش ئەوەی رێككەوتنی فەڕەنسی و سەردینی بڵاوبوویەوە ، لە ساڵی 1859 جەنگ لە نێوان فەڕەنسا و نەمسا هەڵگیرسا بەمەش كوشتار و زیانێكی زۆری لێكەوتەوە ، نەمسا ئاگاداری سەردینیای كردەوە ، بەڵام كاڤور رەتی كردەوە بەمەش جەنگ لە نێوان نەمسا و ئیتاڵیا دەستی پێكرد ، لە كۆتاییدا نەمسا شكستی هێنا و ئیتاڵیا سەركەوت لە ساڵی 1861 لە بەدەست هێنانی یەكێتیەكەیان .
لە كۆتاییدا لە ساڵی 1861ز دەستورێك دانرا بۆ هەموو ئیتاڵیا ، كە لەو ساڵەدا یەكێتی ئیتاڵیا دروست بوو .
*سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە :
1- فیشر ، تاریخ اوروبا فی العصر الحدیپ 1789 – 1950 .
2- فاچل حسین ، تاریخ اوروبا الحدیپ 1815 – 1939 .
3-كارلتون هیز ، تاریخ اوروبا الحدیپ .