سەرتایەك لەبارەی چەمك و مێژووی رۆژهەڵاتناسییه‌وه‌ ‌

دیاری خالید مارف- ماستەر لەمێژوو، رۆژهەڵاتناسی

2-6

پێشینەی بەكارهێنانی زاراوەی رۆژهەڵاتناسی

بەكارهێنانی وشەی رۆژهەڵات و رۆژئاوا، مێژوویەكی دوورودرێژ و كۆنی هەیە، ئەوەی ڕوونە و دەزانرێت له‌سەردەمی یۆنانی كۆنەوە ئەم زاراوانە بەكار هێنراون.

سەرەتای هەر دوو زاراوەی رۆژهەڵات و رۆژئاوا، له‌لایەن رۆژئاوای و ئەوروپییەكانەوە بەكار هێنراوە. هەروەها مەبەست و ئامانج له‌بەكارهێنانی وشەكە جیاواز بوە و له‌سەردەمی جیاواز، زاراوەی جیاواز بەكار هێنراوە، واتە هەمان مەبەست و هەمان تێگەییشتن نەبووە كە ئێستا بۆ ڕۆژهەڵاتناسی بەكار دەهێنرێت. له‌سەردەمی یۆنانییەكاندا، ئەم زاراوە بۆ جیاكردنەوەی خەڵكی ئاسیا، كە بە چاوێكی كەمتر تەماشا دەكران بەكار دەهێنرا، له‌هەمان كاتدا زاراوەی رۆژئاوایی بۆ خەڵكانێكی هۆشیار و بلیمەت بەكار هێنراوە.

هەرچی له‌سەردەمی رۆمانەكان ناساندن و پێناسەی ڕۆژهەڵاتناسی گۆڕاو جیاواز بووە له‌ناساندنی یۆنانییەكان، كە هەندێك گۆڕانی تێدا كراوە، هەر وەك هەندێك لەلێكۆڵەران باسی دەكەن رۆمانەكان، حەزیان له‌ناو هێنانی وشەی ئاسیا نەبوە، بۆیە زۆر جار له‌ئەدەبی ڕۆمانیدا باس كراوە، چەمكی ئەوروپاو ئاسیا بۆ ئاماژەدان بە رۆژهەڵات و رۆژئاوا بەكار هێنراوە. ئەمەیش بە پێی بەشەكانی ئیمپراتۆرییەكەوە دابەش بووە.(16).

هەرچەندە له‌لایەن نووسەر و ئەدیب و هەندێك له‌پیاوە سیاسییەكانەوە بە توندی ڕەخنە گیراوە لەو هەڵوێستەی بەرامبەر بە رۆژهەڵات هەبووە بە هۆی ئەو سودبینین و وەرگرتنەی شارستانیەتی ڕۆژهەڵاتەوە بە تایبەت له‌كەناراوەكانی دەریای ناوەڕاست.(17).

هەروەها زاراوەی رۆژئاوا و لایەنەكانی وەك شارستانیەتی رۆژئاوا، كلتووری رۆژئاوا و لایەنەكانیتر له‌سەدەی نۆزدەدا له‌نووسینەكانیاندا سەری هەڵدا، وەك مانابەخشین بە ڕووداوەكانی ئەو كیشوەرە، هەروەها بۆ لێكجیاكردنەوە و دروستكردنی درزێك لەگەڵ ڕۆژهەڵات.(18) ئەمەیش بە مانای بەردەوامیدان بەو پرۆسەی كە له‌مێژوویاندا دروستیان كردووە. وەك ئاشكرایە پێشتر زاراوەی ئەورووپیان بەكار دەهێنا، بەڵام له‌پاڵ گەشەكردنی ئەمریكا و دابڕانی وڵاتانێكی وەك ڕوسیا و ئۆراسیا، دواتر زاراوەی رۆژئاوا هاتە كایەوە.

هەرچی لای موسوڵمانانە، زاراوەی ڕۆژهەڵاتناسی نەبوو، ئەو كارانەی له‌سەر رۆژهەڵات دەكرا پێیان دەوترا (دیراسات) واتە دیراساتی ئایین و ئابووری زمان و لایەنەكانی تریان دەكرد له‌وڵاتی چین و یابانەوە تاكو ناوەڕاستی ئاسیاو ئێران و توركیا و كوردستان و شوێنەكانی تری نیشتیمانی عەرەب.(19).

بەڵام زاراوەكانی رۆژهەڵات و رۆژئاوا، له‌سەردەمانێكی دواتر له‌نووسیندا بەكار هێنراوە، بە جۆرێك بۆ یەكەمجار زاراوەی رۆژئاوا، له‌ناو نووسین و فەرهەنگەكاندا بۆ سەدەی نۆیەم و دەیەمی زانیی دەگەڕێتەوە، كە ئەوكات له‌فەرهەنگی ئۆكسفۆرد بەكار هێنراوە.(20).

بەڵام زاراوەی ڕۆژهەڵاتناسی چەند سەدەیەكی دواتر له‌فەرهەنگ و نووسیندا بەكار هێنراوە، ئەویش یەكەمجار له‌لایەن لۆرد بیرۆن له‌ساڵی 1769 له‌فەرهەنگی ئۆكسفۆرد بەكار هێنراوە، ساڵی 1839 له‌فەرهەنكی زانستی فەرەنسی بڵاو كراوەتەوە. ئەم زاراوە بۆ هەموو لقەكانی زانست بەكار دێت كە تیایدا لێكۆڵینەوەی له‌سەر ئاسیا كراوە وەكو هونەر، ئەدەب، مێژوو، ئابووری و لایەنەكانی تر.(21). بەمەیش دواتر گەشە بە زاراوەكە دراوە و چەندین پەیمانگا و لق له‌زانكۆكان دامەزراوە بە ناوی ڕۆژهەڵاتناسییەوە.

جیوگرافیای رۆژهەڵات و رۆژئاوا لەدروستبونی تێگەیشتنی رۆژهەڵاتناسی

 جیوگرافیادا، لایەنێكی سەرەكییە لەو جیاوازی و پانتایییەی كەوتوەتە نێوان رۆژهەڵات(ئاسیا) و رۆژئاوا(ئەوروپا)، چونكە ڕۆڵی جیوگرافی كەم نییە لەم نێوەندەدا و بگرە هۆكاری سەرەكی بووە له‌سەرەتاوە بۆ بۆچونی جیاواز لەبارەی یەكترەوە و خۆ لەیەكتر جیاكردنەوە. هەر چەندە له‌ئێستادا لێرە و لەوێ‌ باس لەوە دەكرێت، پێویستە ئەو دوو لەتكردنەی رۆژهەڵات و رۆژئاوا بسڕێتەوەو چیتر بەكار نەهێنرێت، بەڵام ئەمە دەگمەنە و هەرگیز ڕوونادات، بەو پێیەی بە درێژایی مێژوو زاراوەی هەر دوو كیشوەرەكە بەكار هێنراوە و بەردەوام دوو پەرت بوونه‌ته‌وه‌ و جیاوازی له‌نێوان هەر دوو پارچەكەدا دروست كراوە و كار بۆ ئەو مەبەستە كراوە، بە تایبەت له‌لایەن ئەوروپی و رۆژئاواییەكانەوە.

مێژووی دابەشبوونی جیوگرافیای نێوان كیشوەرەكان بۆ سەردەمی یۆنانییەكان دەگەڕێتەوە، كە لەو سەردەمەوە جیهانیان بۆ سێ‌ كیشوەری ئاسیا، ئەوروپا و لیبیا (ئەفریقا)، دابەشكردوە و دواتر بەو شێوە ناویان دەبرد. بەڵام پێش باسكردنی بۆچونەكان لەبارەی جیۆگرافیای كیشوەرەكان، پێویستە ئاماژە بەوە بدرێت، ئەو دابەشبوونە جیوگرافیایەی له‌كۆندا تاكو ئێستا دیاری كراوە وەك خۆی نیە، شتێكی گۆڕاوە و جێگیر نەبووە، چونكە له‌یۆنانی كۆندا ڕۆژهەڵاتیان گرێ داوە بە دەسەڵاتی ئێرانییەكانەوە، له‌كاتێكدا ئێران هەموو ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی له‌ژێر دەستدا نەبووە، بەڵام كاتێك ئەسكەندەری مەقدۆنی(356_323 پ.ز) دێتە ئاسیاو رۆژهەڵات، ئەمە گۆڕانی بە سەردا دێت، بە تایبەت ئەو كاتەی كە ئەسكەندەر خاكی ئێرانییەكانی داگیر كرد.(22). ئەو دابەشبوونەی كیشوەرەكان بەم شێوەیە بۆ سەدەی نۆهەم تا پێنجەمی پێش زاین دەگەڕێتەوە.(23).

بەڵام ئەوەی یۆنانییەكان وێنای كیشوەرەكانیان لای خۆیان كێشابوو، وەك ئەو دابەشبوونەی ئێستا  نییە كە ئەوروپا بەشی سەرەكیی كیشوەربێت، چونكە ئەوان(یۆنانیەكان)، خۆیان بە بەشێكی جیاواز له‌ئەوروپا دادەنا، لەبەرئەوەی ئەوروپا لای ئەوان تەنها ناوچەكانی رۆژهەڵات و باكووری یۆنان بوو كە ئەمە بەردەوام دەبێت بەدرێژایی باكووری كەناری دەریای ناوەڕاست و دەریای ڕەش. هەروەها زاراوەی ئاسیا، بەو ناوچانە دەوترا، كە له‌ڕۆژهەڵاتی ڕووباری نیل (یاخود نۆكەندی سوێز)ی میسر و ڕووباری تانیاز (دۆن)، تاكو كۆتایییەكانی ڕۆژهەڵاتی دەریای ڕەش. دواتریش زاراوەی (لیبیا)ی ئەو كات كە ئێستا ئەفریقایە بۆ زەوییەكانی باشووری دەریای ناوەڕاست بەكار دەهێنرا.

 هەر وەك خرایەڕوو ئەم دابەشبوونەی كیشوەرەكان له‌لایەن یۆنانییەكانەوە جێگیر و چەسپاو نەبووە. ڕاستە تائێستا شێوەی دابەشبوونە جیوگرافیەكەی لەیەكەوە نزیكە، بەڵام گۆڕانی زۆری بە سەردا هاتووە، بەو پێیەی له‌سەدەی چواری پێش زاینی، «ئەریستۆ»ی فەیلەسووفی یۆنانی لێكجیاكردنەوەی كیشوەرەكانی بەستۆتەوە بە لایەنی رۆشنبیری و رۆحی و توانای جەستەوە، هەر وەك پێیوابوە، ئەوروپا كەسانی رۆحی و پڕاوپڕ خەڵكانێكن زاتر  هەستی و لایەنی رۆحایان بەهێزە، بەڵام لایەنی زرنگی و زیرەكی و دەست ڕەنگینیان دەوێت. هەرچی مرۆڤی ئاسیایە، بە پێچەوانەی ئەوروپییەكانەوە بە توانا و زیرەكن، كەچی لایەنی رۆحی و گیانیان لاوازە و پێویستیان بە پڕكردنەوەی ئەم لایەنەیە. بەڵام له‌نێوان ئەم دوو كیشوەرەدا خەڵكانێك دەژین له‌نەژادی هێلینیەكانن، كە هەر دوو لایەنەكەیان تێدا بەدی دەكرێت، بە جۆرێك ئاستێكی باشی ڕۆشنبیری و زیرەكیان هەیە، له‌هەمان كاتدا لایەنی رۆحیان بەرزو لەئاستی باڵایە.(24).

بۆ زیاتر پاڵپشتی و سەلماندن و خستنەڕووی بۆچونی تر نزیك لەم بۆچوونەوە پێویستە ئاماژە بە ئەفسانەكانی یۆنانی كۆن بدرێت، بەو پێیەی خاوەنی ئەفسانە گەلێكی زۆرن و سەرچاوە مێژووییەكانیان بەستوەتەوە بە ئەفسانەوە و لەوێیشەوە خۆیان بە سەر ڕۆژهەڵاتدا بەباڵا دەزانن و هەژموونی خۆیان دەسەپێنن.

بە گوێرەی بۆچوونەكانی هەندێك له‌رۆشنبیر و توێژارانی ئەفسانە رۆژئاوا، ئەوروپا، له‌نەوەی كچی پاشای تایری (tyre)(25)یە، خواوەندە(زیۆس)، پەیوەندیی خۆشەویستیی لەگەڵی بەستووە، بە پێی ئەو گێڕانەوە و گەشەسەندنی ئەفسانەكانی تر چەند منداڵێكیان بووە كە نیوەی خوشكەكانیان له‌ئاسیا و لوبنان بوون و نیوەكەی تری له‌ئەوروپا، ئەمەیش بووە ناونانی ئەو كیشوەرانە و یۆنانیش بوەتە بەشی سەرەكیی كیشوەر و بە دژایەتیی دوورگەكانی ئیجەی كردوە.(26).

هەر وەك لەم ئەفسانەی یۆنانیەكانەوە ئاماژەی بۆ كراوە و لەچەندین شوێنی تریش قسەی بارەوە دەكرێت، یۆنانییەكان خۆیان بەبەشێك له‌دەرەوەی ئەوروپا داناوە، هەروەها یۆنانیان وەك ئاسیا و ئەوروپا جیا دەكاتەوە له‌جیوگرافیایەكی جیاواز دای دەنێت. لەگەڵ ئەوەی یۆنانییەكان پێش رۆژ ژمێری زاین، تیشكیان خستوەتە سەر هەر سێ‌ كیشوەرەكە و رازی بوون بەوە، بەڵام له‌نووسینەكانیاندا ئاماژەیان كردوە بە زاراوەكانی رۆژهەڵات و رۆژئاوا، فارس و یۆنان، ئاسیا و ئەوروپا.(27).

ئەو ناساندنەی یۆنانییەكان بە كیشوەرەكانیان دابوو، له‌سەردەمی رۆمانەكان تا ڕادەیەكی كەم گۆڕانی بە سەردا هات و چەند لایەنێكی تر درایە پاڵ ناسنامە و جیوگرافیای كیشوەرەكان. لەبەر ئەوەی رۆمانەكان زیاتر له‌سەر ئاستی ئۆقیانووس، زەریا، دەریا و رووبارەكان بوە و چۆن دەوروپشتی كیشوەرەكانیان داوە.(28). رۆمانەكان فیكرەی رۆژئاوایی و ڕۆژهەڵاتیان بۆ بەشەكانی ئیمپراتۆرەكەی خۆیان بەكار دەهێنا، هەروەها، له‌سەردەمی رۆمانەكان ئەو ناساندن و پێناسەیەی بۆ رۆژهەڵات هەبوە تا ڕادەیەك جیاواز بوە لەگەڵ بۆچوونی یۆنانییەكان و گۆڕا،.(29). هەر وەك پێشتریش ئەمە باس كرا، بۆیە لێرەدا دووبارە نابێتەوە، بەڵام ئەوەندە هەیە هەندێكیان بە شێوەیەكی ناشیرین باسی ڕۆژهەڵاتیان كردوە. ئەمەش له‌كاتی گەشت و هاتنیان بۆ وڵاتانی رۆژهەڵات   دەردەكەوێت.

 هەر چەندە له‌لایەن نووسەر و ئەدیب و هەندێك له‌پیاوە سیاسییەكانەوە بە توندی ڕەخنە گیراوە لەو هەڵوێستەی بەرامبەر بە رۆژهەڵات هەبوە، بە هۆی ئەو سودبینین و وەرگرتنەی شارستانیەتی ڕۆژهەڵات، بە تایبەت له‌كەناراوەكانی دەریای ناوەڕاست.(30). له‌سەردەمی ڕۆمای رۆژهەڵات وەك بەڕێوەبەرایەتیی ئیمپراتۆری رۆمای گەورە له‌ناوەڕاستی سەدەی شەشەمی پێش زاین كاریان كردوە كە وەك ئاماژەیان بۆ دەكرد، ئەوروپا لەم ناوچانە، پێكهاتوە (یۆنان، بەشەكانی بەلقان، ئیتالیا، باشووری ئیسپانیا، ئەنادۆڵ، سوریا، باكووری میسۆپۆتامیا، میسر بەشێكی زۆر له‌كەناراوەكانی باكووری ئەفریقا)، ئەمەیش نەك تەنها بە میراتی قەیسەر و ئۆگستۆس رازی بوون بەڵكو خۆیان وەك خاوەن دەسەڵاتی ناوچەی (مەسیحی) كریستیانی دادەنا.(31).

سه‌رچاوه‌ و په‌ڕاوێزه‌کان:

16. Zachary Lockman: سەرچاوەی پێشوو، لا 14

17- سەرچاوەی پێشوو، لا 15

18- فاروق ڕەفیق: سەرچاوەری پێشوو، لا 252.

1- 19- سەلاحەدینی ئەیوبی گەورەتر له‌ڕەخنەگرانی، گفتوگۆ لەگەڵ پرۆفیسۆر دكتۆر موحسین موحەمەد حسێن، ئا، ئارام عەلی سەعید، هەولێر، چاپخانەی چوارچرا، چاپی یەكەم، 2006. لا 78.

20- Alastair Bonnett: سەرچاوەی پێشوو لا 4.

21- د. محەمەد دسوقی، سەرچاوەی پێشوو، لا 88-89.

22- Zachary Lockman: سەرچاوەی پێشوو لا13.

23- A.L.. Macfie: سەرچاوەی پێشوو، لا15.

24_ هەمان سەرچاوە، لا 15.

25_ تایری، شارێكی كۆنی باشووری وڵاتی لوبنانە، مێژووەكەی بۆ (2750 پ. ز) بۆ سەردەمی فینیقییەكان بە دواوە دەگەڕێتەوە و پێگەیەكی گرنگی بازرگانیی هەبوە و دوو بەندەری بۆ بازرگانیی هەبوە بۆ گەییشتن بە ناوچەكانی تر.

26- Zachary Lockman: سەرچاوەی پێشوو، لا11.

27- A.L.. Macfie: سەرچاوەی پێشوو، لا15.

38- هەمان سەرچاوەی، لا16.

29- Zachary Lockman: سەرچاوەی پێشوو، لا14.

30- هەمان سەرچاوە، لا 15.

31- هەمان سەرچاوە، لا 16.

dearykhalid@yahoo.com