چوار شه‌ممه‌ , تشرینی یه‌كه‌م 9 2024
Home / بەشی مێژووی كورد / دامەزراندنی ئیمپراتۆرییەتی ماد و رووخانی

دامەزراندنی ئیمپراتۆرییەتی ماد و رووخانی

800px-Median_Empire
هاوار حەمید
مادەكان لقێكن لە نەتەوەی ئاری كۆن كاتێ‌ كە كۆچیانكرد بۆ ناوچەی بناری رۆژهەڵاتی چیاكانی زاگرۆس لەكاتی كۆچی گەورەی ئارییەكان. مادەكان بە زمانێك قسەیان دەكرد كە راستەوخۆ داتاشرابوو لە زمانێكی ئاری سەرەتای , لەڕووی رەسەنایەتی و زمانەوانییەوە مادەكان دەگەڕێنەوە بۆ خێزانی ئاری و بەشێكی گرنگیان پێكهێنابوو, هەندێك راستی كەم هەن كە ئێمە لێیدڵنیانین, یەكێك لەوڕاستییە سەرەكییانە ئەوەبوو كە مادەكان راهاتبوون خۆیان ناوبنێن ئارییەكان, بەشێوەیەكی گشتی بەوناوەوە ناسرابوون لەلایەن دراوسێكان و هاونیشتمانییەكانەوە.(1) نیمچەدوورگەی عەرەب توانای بەخێوكردنی خەڵكی زۆر كەمبوو، كاتێك كە ژمارەی دانیشتوان لەوڕادەیە بەرزتردەبوو كە خواردن و لەوەڕگا بەشیانبكات شەپۆلی كۆچ بەرەو باكوور دەستیپێدە‌كرد هەروەها بەرەو كوردستانیش كە چوار شەپۆل بوون, هەر چوار شەپۆلەكەش كە بریتیبوونلە (ئەكەدییەكان, ئامورییەكان, ئارامییەكان, میدییەكان) كە هەریەك بەشێوەیەك باری دیمۆگرافی و كلتوری و ژیاری ناوچەكەیان گۆڕیووە.(2) نەتەوەی كوردی ئەمڕۆ سەربە خێزانی نەتەوەی هیندۆئەوروپییەكانە, كوردەكان بە زمانی كوردی قسەدەكەن كە لقێكە لە خێزانی زمانە هیندۆئەوروپیەكان (ئارییەكان) كوردە كۆنەكان هەر چۆنێك بێت نیشتەجێی هەرێمی چیاكانی زاگرۆس بوون, دەگەڕانەوە بۆ رەگەزی قەوقازی و بە زمانی قەوقازی كۆن قسەیاندەكرد.(3) مامۆستا (سایس)و ژمارەیەك لە رۆژهەڵاتناسان دەڵێن: زمانی میدییەكان یان ئەم كوردییەی ئێستە بووە یا بنچینە بووە بۆی. ئەمە بەتەواوی كۆنی زمانی كوردی دەردەخات, چونكە میدییەكان لە فارسەكان كۆنترن و لەپێش ئەوانیشدا هاتوونە وڵاتی فارسەوە و دەوڵەتیان پێكهێناوە.(4) سەرەتای دەستپێكردنی حوكمڕانی دەوڵەتی ماد كورد ماوەیەكی زۆر لەژێر چەپۆكی ئاشور و ئەكەد و عیلام و بابلەكاندا بوو, بەتایبەت ئاشوری و ئەكەدییەكان كە هەزار ساڵ زیاتردەبوو, كردبوویانە پیشە لەبەهاراندا هێرشیاندەكردەسەر میسۆپۆتامیا, كوشتوبڕ و تاڵانیكی زۆریان دەكرد كوردیش بەناچاری بووبوونە ملكەچ و خزمتكاری و بەردەستیان, كاروان و باری خۆیانیان بۆ دەگواستنەوە, ئەسپ و ئاژەڵیان لە ناوچەی خۆیان بۆ بەخێودەكردن پێش دامەزراندنی دەوڵەتی ماد ژیانی كورد بەوشێوە پڕبووە لە ترس و چەوساندنەوە و شەڕ و ململانی نێو خێڵ و هوزە كوردەكان لەسەر لەوەڕ و دەسەڵات لەنێوخویاندا, لەسەرەتای سەدەی حەوتەمی پێش زاییندا ریشسپییەكی ناودار و دەمڕاستێكی بەتوانا و حەكیمی سەردەمی خۆی (دیاكۆ, دایكو, دیوك) كوێخای ئاوایی (قزل ئوزن)بوو لە ناوچەی موكریان, غەمی لە بێكەسی كوردی ناوچەی (ماد و مانای) دەخوارد و خەڵكی بۆ چارەسەری كێشەكانیان سەردانی دیاكۆیان دەكرد و ئەویش بۆی چارەسەر دەكردن , دواتر دیاكۆ لە ماڵی خۆیان هەموو سەرۆكخێڵ و هۆزە كوردەكان كۆدەكاتەوە بەڵام لەبەرئەوەی زستان بوو دیاكۆ داوایلێكردن هەموو بگەڕێنەوە ناوچەكانی خۆیان و سەروكخیڵەكانیتری كورد ئاگاداربكەنەوە لەسەرەتای بەهاردا لە رۆژی نەورۆزدا لە فڵان جێگا ئامادەبن, ئەوەبوو لە رۆژی نەورۆزدا هەموویان كۆبوونەوە گشتی سەرۆك هۆزەكانیان كرد و دیاكۆیان وەك سەرۆكی هەموو هۆزەكان هەڵبژارد(5)و نزیكەی (50) ساڵ حوكمیكرد, واتا ژیانی لەنێوان (767 ـ 655 پ.ز)دا بوو(6). دیاكۆ داوای دروستكردنی سوپایەكی هاوبەشی كرد لەهەموو هۆزەكان, پاشان پایتەختی حەوت شورای دروستكرد لە چەقی چوارڕیانی كاروانییان لە ناوچەی بەهار لە ئەكباتانا كە دەكەوتە چەقی وڵاتی مانا و ماد, كۆشكی دیاكۆ و كۆشكی كۆبوونەوە و كارگێرییەكانیان لەناو شورای حەوتەم دروستكرد, داوای لە كۆچەریەكان كرد كە نیشتەجێبن و دەستبدەنە دروستكردنی خانوو شار سیمای شارستانییە, ئاڵای دروستكرد و یاسای بۆ وڵات دانا كە هەموو لایەك بگرێتەوە بەبێ جیاوازی و خەڵكی لە سەرگەردانی و بێسەروبەری و كۆچەری رزگاركرد و وڵاتێكی هاوبەشی بۆ هەموو لایەك دروستكرد, ئەو رۆژە كە نەورۆز بوو كردیە سەری ساڵ و ساڵنامەی وڵات و كات, كاروباری لەسەرئەوە رێكدەخست(7). ئاشورییەكان بواریان بە دیاكۆ نەدا پەرە بە وڵاتەكەی بدات, ئەوان پەیتاپەیتا هێزیان دەناردەسەر وڵاتی ماد لەپەلامارێكدا تیگلات بیلیسەری سێیەم 65 هەزار دیلی مادی راگواست و لە ناوچەی دیالە نیشتەجێیكردن, هاوكات ژمارەیەكی زۆر ئارامیشی بۆ وڵاتی ماد راگواست.(8) دیاكۆ بەو سوپا تێكەڵە ویستی پەلاماری پایتەخی ئاشورییەكان بدات تا ماوەیەكی زۆریش رۆیشت, بەڵام سەرجوونی ئاشوری ســـــاڵی (715پ ز) سوپاكەی دەشكێنی و زۆر ناوچەی لێدەگرێت,(9) دواتر دیاكۆ لەشەڕێكدا لەگەڵ ئاشورییەكان تێكدەشكێت و بەدیلدەگیرێت دەبرێت بۆ شاری (حەران) لەوێ دەمرێت.(10) پاش دیاكۆ كوڕەكەی فراورتس (673 ـ 653 پ.ز) هاتەسەر تەخت، ئەخەمینییەكان تیرەیەكی خزم بوون لەگەڵ مادەكان و لە پارس دادەنیشتن هاتنە ژێر ركێفی مادەكانەوە, بەڵام تیرەیەكیتری هێندۆئەوروپی كە درەنگتر لە قەوقاسەوە هاتبوونە كوردستان و بە سكوتی دەناسران پشتگیری ئاشوریانیان كرد(11)و زۆر ناوچەی كوردی هاتنە ژێردەسەڵاتی, سوپای رێكخست و پەلاماری ئاشورییەكانیدا, هەتا نزیك (ئەربیل)ی گرت.. ساڵی (653پ.ز) جەنگ گەرمبوو, بەڵام مادەكان شكان و فراورتیس كوژرا،(12) دوای ئەو كیاكسار (كەیخسرەو)ی كوڕی هاتەسەر دەسەڵات كە لە بەناوبانگترین پاشاكانی ماد بوو, لە سەردەمی ئەودا دەوڵەتی ماد گەیشتە ئەوپەڕی دەسەڵات و لوتكەی گەشەكردن،(13) یەكەم كاری رێكخستنەوەی سوپا بوو, بەڵام بەشێوەیەكی نوێ‌, دەیویست سوپایەك بێت بەرەنگاری ئاشورییەكان بكات و سوپای تێكەڵكرد و بەجۆریكیتر رێكیخستنەوە و سوارە و پیادەی لەیەكجیاكردەوە, راهێنانی زۆری پێكردن(14).. لە كۆتایی ساڵی (615پ.ز) دەستیانكرد بە هێرش بەرەو سنووری خۆرهەڵاتی ئاشورییەكان هەر لەو ساڵەدا توانیان شاری (ئەرابخا) كەركوكی ئێستا و (ئەربائیلۆ) هەولیری ئێستا رزگار بكەن, لە ساڵی (614پ.ز) بەتەواوی هێزەكانیانەوە بەرەو شار و مەڵبەندەكانی ئاشورییەكان بە رێكەوتن, لەم كاتەدا پاشای ماد (كیاكسار)و (نەبوبلاسەر)ی پاشای كلدانی پەیمانبەستنێكیان بەست بۆ لێدان و لەناوبردنی ئیمپراتۆرییەتی ئاشوری , هەردوو سەركردە یەك ئامانجیان هەبوو ئەویش رووخانی دەوڵەتی ئاشوری بوو, لە كۆتایی ساڵی (612پ.ز)پاش گەمارۆدانی شاری (نەینەوا)ی پایتەختیان توانیان داگیری بكەن و پاشان شاری ئاشور و نەمرودیان داگیركرد.(15) دابەشبوونی تیرەكانی ماد بەسەر ناوچەكانی دەوڵەتی ماددا مادەكان بەسەر دوو ناوچەدا دابەش بوون
1. ماددی بچووك: كە ئازربایجانی ئێستا بوو (سترابوون) لە كتێبی فەسڵی (13)دا دەڵێت: مادی ئاترپانی تا سەردەمی حەملەی مەقدۆنیا بەشێكبووە لە مادی گەورە ساتراپ ئاتروپاتس نەیهێشت ئەم ناوچەیە بكەوێتە دەستی مەقدۆنییەكان لە پاداشتی ئەم كارەیدا لەقەبی پاشایەتی وەرگرت.(16)
2. مادی گەورە بریتبوولە ناوچە كوردنشینەكانی ئەمڕۆ وەكو (ئارەك, ئەسفەهان, رەی, خوراسان, مازندەران، خوزستان و لوڕستان).. هیردۆت بەمشێوەیەی خوارەوە ناوی شەش تیرەی مادی تۆماركردووە:
1. بووزەكان: لە عێراق نیشتەجێبوون.
2. پارتاكنەكان: لە شاری رەی و كەنارەكانی دەریای خەزەر نیشتەجێبوون.

3. ستروخانەكان: لە شاری مەڕو خوارزم نیشتەجێبوون.(17)
4. ئاریزانتەكان: لە ئازربایجان و رۆژئاوای ئێران و هەندێكیشیان لە كەناری رووباری ئاراس نیشتەجێبوون.
5. بودییەكان: كە روویانكردوەتە هیندستان.(18)
6. ماژەكان: ئـــاماژە بە شوێنی نیشتەجێبوونیان نەكراوە رەنگە بەشێوەیەكی پەرتوبڵاو ژیابێتن.(19)
شارستانییەتی مادەكان 1. هونەری بیناسازی: لەمەڕ بیناسازی مادەكان شتێكی وا لەبەردەستی توێژەراندا نییە تەنها ژمارەیەك گۆڕی لە بەرد دروستكراو نەبێت كە پەیوەندی بەو سەردەمەوە هەیە و دەتوانن هزرێ‌ لە بیناسازی ئەم سەردەمە نیشانبدەن توێژەران پێیانوایە كە مادەكان هونەری تەلارسازییان لە خەڵكانی (وان) پایتەختی ئارارات (دەوڵەتی ئۆراتۆ) وەرگرتووە.(20) 2. سەبارەت بە پۆشینی جلوبەرگ دەكرێت بڵێین جلوبەرگیان شەڕواڵێكی درێژبوو لە سەرەوە تا خوارەوە لەشێوەی (رۆب) بوو، پێڵاوەكانیشیان شێوەی پۆستاڵی ئەمڕۆ و لەناوقەدیانەوە قایشێكی توندوتۆڵیان لە جلوبەرگەكانیان دابوو.(21) كەرەسەكانی جەنگیشیان (خەنجەر و شمشێر و رم و تیروكەوان) بوو, هەروەها رەشەوڵاخیان بەخێودەكرد كە بۆ گواستنەوەی شمەك و پێویستییە جەنگییەكان بەكاریاندەهێنا زمان و نووسینیش لای مادەكان بە نووسینی دەوڵەتی ئۆراتۆ و زمانی قسەكردنیشیان شێوەزمانی ناوخۆی ئێران بوو لەگەڵ بەكارهێنانی شێوە نووسینی هێرۆگلیفی و بزماری, ئایین و لایەنی رۆحیش تا سەدەی حەوتەمی پێشزایین پەرستنی دیاردە سروشتییەكان بوو لەدوای سەدەی حەوتەمی پێشزایین لەدەرئەنجامی دەركەوتنی زەردەشت و ئایینی زەردەشتی لەپاڵ پەرستنی دیاردەی سروشتی بوونە هەڵگری ئەو ئایینە.(22) ئایینی دانیشتوانی دەوڵەتی ماد پێش ئەوەی كە باسی ئایینی مادەكان بكەین دەبێت ئەوش بڵێین كە بەپێچەوانەی هەندێك كەسی ناحاڵی كە دەڵێت مادەكان ئاگرپەرست بوونە، بەڵكو رێزڵێنان لە ئاگر لەلایەن مادەكانەوە هیچ پەیوەندییەكی بە ئاگرپەرستییەوە نییە بایەخی ئاور و پیرۆزی ئەو لە گرنگایەتی ئاگر لە رووناككردنەوەی شەوی تاریك و عەلامەت و ئیشارەتدان لە شوێنێك بۆ شوێنێكیتر لەكاتی هێرشی دوژمنان و كەلكوەرگرتن بۆ خەبەردان و ئاگاداركردنەوە.(23) كۆنترین بیروباوەڕی (ئایینی) مادەكان هەمان ئایینی نەتەوەی ئاری بوو كە پێدەچێت پەرستنێكی ساكاریان بۆ چەند خوایەك كردبێت, بەواتای كۆمەڵێك خواوەندیان دەپەرست لەگەڵ چەند رۆحیانەتێك بە پلەیەكی كەمتر، زۆربەی خواوەندەكانیان بریتیبووەلە هێزێكی سروشتی نەك كەسێك, وەك خواوەندی (هیترا) كە خواوەندی خۆر بوو, هەروەها خواوەندی مانگ و زەوی (ئەرمات)و (سۆما) (نیشتمان) كە خواوەندی سەرخۆشی بوو (ترساندن). خواوەندەكانیتر كە هێزەكانی شەڕ دەنوێنن وەك ئاسوامی (ئاو حراس) دە دێوەكان.(24) پاش دەركەوتنی زەردەشت لە ساڵی (660پ.ز) لە ناوچەی (ئەترۆپاتین) لە رۆژئاوای دەریاچەی ئورمییە مادەكان لە نیشتمانە نوێیەكەیان زاگرۆس چوونەناو ئایینی زەردەشتی كە شۆڕشێك بوو دژی پەرستنی هێزی سروشتی كە ئایینی زەردەشت بوو بە ئایینی رەسمی دەوڵەتی ماد.(25) زمانی مادەكان سەبارەت بە زمانی مادەكان بیروڕای جیاواز هەیە لە نێوان مێژوو نوسانی جیهانیدا بەڵام زۆربەی دەقە مێژوویەكان لەگەڵ ئەوەدان كە زمانی مادەكان زمانی پەهلەوی بووە , زمانی پەهلەوی لەلایەن هەركەسەو بەشێوەیەك لێك دراوەتەوەو بۆ لایەك ڕاكێشراوە , بەڵام ئەوەی كە دەبێت بیڵێن ئەوەیە كە ئەم زمانە زمانی مادەكان بووە , (26) بەگەیشتنیان بۆ ئەكباتانە , هەر شەش هۆزە كۆچەریە میدیەكان بەدیالێكتی ئاری قسەیان دەكرد كە زمانەكەیان لقێك بووە لە زمانی ئارییەكان لەلایەن نەتەوە ئارییەكانەوە قسەی پێكراوە, (27) پاشماوەی نوسراوەكانی زمانی مادی كۆن لە كتێبی پیرۆزی زەند ئاڤێستا ئەدۆزرێتەوە كە لەلایەن پێغەمبەر (زەردەشت)ەوە دانراوە مێژوونوسی كورد (ئەمین زەكی بەگ) كە زەندئاڤێستای خوێند بە زمانی فارسی و ئەڵمانی لە ساڵی (1980ز) , دانی بەوەدانا كە دەقە رەسەنەكەی زەندئاڤێستا لە سەرچاوە گریكی و ئەڵمانییەكاندا بەدیدەكرێن, توێژەر و مێژوونووسەكان كۆكن لەسەر ئەوەی كە زمانی زەندئاڤێستا بە زمانی مادی كۆن نووسراوە هەروەها كۆكن لەسەر ئەوەی كە زمانی كوردی ئەمڕۆ پاشماوەی زیندوی زمانی كۆنی مادی ئەنوێنێ‌ مێجەر سۆنی توێژەری بەریتانی دانی بەوەدانا كە زەندئاڤێستا هەروەك زمانی كوردی ئەمڕۆیە بەتایبەتی دیالێكتی موكریانی.(28) پاشاكانی دەوڵەتی ماد سەبارەت بە پاشاكانی دەوڵەتی ماد و ماوەی حوكمڕانیان رای جیاواز هەیە كە لێرەدا بەپێی توانا و دروستی راوبۆچونەكان بۆچوونی لەیەكجیاواز وەردەگرین. كۆنتر باس مێژوونوسی یۆنانی كە ماوەیەك لە بارەی ئەردەشێری هەخامەنشینی پزیشك بووە بەمجۆرەی خوارەوە ناوی پاشاكانی دەوڵەتی مادی تۆماركردووە: 1. ئاریاكس: 28 ساڵ پاشایەتی كردووە. 2. مانداكس: 50 ساڵ پاشایەتیكردووە. 3. سوسارمس: 30 ساڵ پاشایەتیكردووە. 4. ئارتیاس: 50 ساڵ پاشایەتیكردووە. 5. اربیانس: 22 ساڵ پاشایەتیكردووە. 6. ئارسیوس: 40 ساڵ پاشایەتیكردووە. 7. ئارتەنس: 22 ساڵ پاشایەتیكردووە. 8. ئارتی بارنس: 14 ساڵ پاشایەتیكردووە. 9. ئاستی براس: 40 ساڵ پاشایەتیكردووە. 10. ئاستیاگس: 35 ساڵ پاشایەتیكردووە. 11. ئەسپنداس: 35 ساڵ پاشایەتیكردووە. كنتریاس دەڵێت ناوی دوایین پاشای ماد (اسپرس ـ ئەسپرس)و نازناوی ئاستیاگس بووە, بەڵام بەپێی نووسینەكانی هیردۆت ژمارەی پاشاكانی ماد چوار پاشا بوون: 1. دیوكس: 50 ساڵ پاشایەتیكردووە ناوی ئەسڵی (دیاكۆیە).
2. فراورتیس: 22 ساڵ پاشایەتیكردووە (فرەوەرتیشە).
3. سیاكزار: 40 ساڵ پاشایەتیكردووە (هۆخشتەرە). 4
. ئاستیاز: 23 ساڵ پاشایەتیكردووە.
جیاوازی ژمارەی پاشاكانی ماد لەلایەن هیردۆت و كەنتریاسەوە لەوەوە هاتووە كە كەنتریاس ناوی سەرۆكهۆز و دەسەڵاتدارەكانی مادەكان و هەروەها دەشگونجێت ناوی پاشاكانی ماننائی و ئاراراتییەكانیش بەناوی پاشاكانی مادەوە تۆماركردبێت.(29)
نووسین لە سەردەمی مادەكاندا مادەكان بیرۆكەی نوسینی هێماكانیان لە دراوسێ‌ نوێیەكانیان وەرگرت كاتێك لە زنجیرە چیاكانی زاگرۆس نیشتەجێبوون, لەكاتی گەیشتنی مادەكان دووجۆر ئەلفوبێ‌ هەبوون كە بەكاردەهاتن لە ناوچەكە, بۆیە ئاسانتربوو بۆ تازەهاتووەكان كە یەكێك لەشێوە بەكارهاتووەكان وەربگیرێت یان دەستكاریبكات و بیگونجێنێت لەگەڵ شێوازی زمانی تایبەتی خۆیان, یەكێك لەم سیستەمە پێیدەگوترێت ئەلفوبێی ئاشوری كە بەكاردەهات بۆ نووسینی زمانی قەوقازی دانیشتوانی زاگرۆس, هەردوو سیستەمی نووسینەكە ئاڵۆزبوون مادەكانیان سەرسامكرد وایان بەباشزانی ئەلفوبێیەكی نوێ‌ دروستبكەن (ئەلفوبێیەكی ناسراوتر) لەئەنجامدا ئەلفوبێی فارسییەكان كە ناسراوبوو كە لێرەدا دانیپێدادەنرێت كە ئەمە داهێنانێكی مادی بێت و كە بریتییەلە نزیكەی 36 ـ 37 شێوە كە زیاتر لە 23 دەنگ ئاشكرادەكات كە لەڕاستیدا گوزارشت لە نزیكەی 20 ـ 23 دەنگ دەكات،(30) هەروەها نووسینی دەوڵەتی ئۆراتۆر شێوەنووسینی هێرۆگلیفی و بزمارییان بەكارهێناوە،(31) هەروەها ماموستا مەحمودی حەمامیان لە كتێبی (ستارەی تابان) دەڵێت: دوو هەزار ساڵ بەرلە مێژووی زایینی پیاوێكی (ماد) لە دەوروبەری دەریای خەزەر پەیدابوو بەناوی (ئاپۆنەورۆز) جۆرە نووسینێكی داهێنا كە دەوڵەت بەو نووسینە شتی تۆماركردووە. لە گوندی (كۆزەكەرێس) لە هەرێمی (شاروێران) نزیك مهابادی ئێستا گۆزەیەك دۆزرایەوە كە پاشماوەی ئەم نووسینەی لەسەربوو وەكو بیستراوە (میستەر ریچ) ئەم گۆزەیەی بردووە.(32)
رووخانی دەوڵەتی ماد دوای مردنی (كەی ئەخسار) كوڕەكەی (ئەستیاگز) شوێنیگرتەوە, لەبەر خەریكبوونیشی بە رابواردن و خواردنەوە لە بەڕێوبردنی وڵات دووركەوتووەتەوە,(33) لە ساڵانی (553 ـ 555 پ.ز) فارسە هەخامنشینەكان بە سەركردایەتی (كۆرش) سەریانهەڵدا و وەكو هێزێكی نوێ لە ناوچەكە پەیدابوون, كۆرش كەوتە ململانێ لەگەڵ مادەكان و توانی بەیارمەتی سەركردەی مادەكان بەناوی (هارپاك) دژی ئەستیاگز بكەوێتە جەنگەوە و شاری (ئەكباتانا) داگیر بكات و كۆتایی بە دەوڵەتی ماد بهێنیت.(34) پاش ئەوەی دەوڵەتی ماد (150)ساڵ فەرمانڕەوایی كردووە لە ساڵی (550پ.ز) لەلایەن پارسەكانەوە رووخا و دەوڵەتی ئەخەمین لە شوێنی دامەزرا.(35) ••• سەرچاوەكان:
WWW.Kurdishhistory.com
شاسوار.خ. هەرشەمی: مێژووی ئارامییەكان لەكوردستاندا, چاپی دووەم, سلێمانی, 1999, ل62.
WWW.Kurdishhistory.com د. كەمال مەزهەر: چەند لاپەڕەیەك لە میژووی, بغداد, 1985, ل18.
رۆژنامەی باسك, ژمارە524, 2013, كورد گەلی زیندوو مێژوویەكی ون, حەسەن مەحمود حەمە كەریم, ل9.
رۆژنامەی باسك, ژمارە525, 2013, كورد گەلی زیندوو مێژوویەكی ون, حەسەن مەحمود حەمە كەریم, ل9. هەمان سەرچاوە, ژ524, ل9. شاسوار.خ. هەرشەمی: سەرچاوەی پێشوو, ل21. حەسەن مەحمود حەمەكەریم: سەرچاوەی پێشوو, ل9.
كەیوان ئازاد ئەنوەر: كورد و دەوڵەت , چاپی یەكەم , 2010 , ل20.
شاسوار.خ. هەرشەمی: سەرچاوەی پێشوو , ل21. حەسەن مەحمود حەمەكەریم: سەرچاوەی پێشوو , ل9. كەیوان ئازاد ئەنوەر: چەردەیەك لە مێژووی كورد, سلێمانی, 2006, ل48ـ49. حەسەن مەحمود حەمەكەریم: سەرچاوەی پێشوو, ل9. كەیوان ئازاد ئەنوەر: چەردەیەك لە مێژووی كورد, ل49. ئیحسان نوری پاشا: مێژووی رەگ و رەچەڵەكی كورد, 1998, ل52. هەمان سەرچاوە, ل52. عەبدولسەلام محەمەدحەیدەری: چەندلایەنێكی ونبوو لە مێژووی كورد, چاپی یەكەم, سلێمانی, 2002, ل19ـ20. ئیحسان نوری پاشا: سەرچاوەی پێشوو, ل52. ئەردەشێر خودادادیان: ئاریەكان و مادەكان, چاپی یەكەم, سلێمانی, 2003, ل169. كەیوان ئازاد ئەنوەر: چەردەیەك لە مێژووی كورد, ل48ـ49. هەمان سەرچاوە, ل 49. حەبیبوڵڵای تابانی: هاونەتەوەی قەومی كورد و ماد, چاپی دووەم, ساێمانی, 2006, ل308. WWW.Kurdishhistory.com كەیوان ئازاد ئەنوەر: چەردەیەك لە مێژووی كورد, ل49. حەبیبوڵای تابانی: سەرچاوەی پێشوو, ل240. WWW.Kurdishhistory.com حەبیبوڵای تابانی: سەرچاوەی پێشوو, ل240. ئیحسان نوری پاشا: سەرچاوەی پێشوو, ل52. WWW.Kurdishhistory.com كەیوان ئازاد ئەنوەر: سەرچاوەی پێشوو, ل49. عەبدولسەلام محەمەدحەیدەری: سەرچاوەی پێشوو , ل27. كەیوان ئازاد ئەنوەر: چەردەیەك لە مێژووی كورد, ل ش.م.دیاكۆنۆف: میدیا, و/ بورهان قانع, چاپی دووەم, هەولێر, 2008, ل497ـ498. كەیوان ئازاد ئەنوەر: كورد و دەوڵەت, ل21. •••

About دیدار عثمان

Check Also

جوگرافیای مێژووی ناوچەی «جیبال» جوگرافیای کوردستان لە سەرچاوە ئیسلامیەکاندا

 د. ئیسماعیل مەحموودی  روونکردنەوەی جوگرافیای مێژوویی  کوردستان ، پێویستی بە توێژینەوە لە سەر هەندێک لەو …