دروستبوونی ئەوروپا
نووسینی پرۆفیسۆر جڤری برۆن
وەرگێڕانی نهاد جلال حبیب الله
وشەی ئەوروپا دەگەڕێتەوە بۆ ناوی (ئیروپا)ی كچی فیونكس كە لەچیرۆكە ئەفسانەییە ئیغریقیەكاندا هاتووە، یان دەگەڕێتەوە بۆ وشەی (ئیرب)ی فینیقی كە بەواتای خۆرئاوابوون دێت. ئەوروپا مەڵبەندێكی گرنگی ڕۆشنبیریو ئابووری بوو، زۆربەی زمانە ئەوروپییەكانیش دەگەڕێنەوە بۆ زمانی ئاری جگە لەزمانی (ویلز)و (ئیسكتلەندا)و (ئێرلەندا)و (بەریتانیا)، چونكە بنەڕەتی زمانی ئەمانە سلتیە.
دانیشتوانی ئەوروپا لە سەردەمی بلیۆبیی دا لەسەر ڕاوكردنی ماسیو ئاژەڵان دەژیان لەسەردەمی نیۆلیتیشدا ئاژەڵیان دەلەوەڕاندو كشتوكاڵیان دەكرد. كانزاكاری برۆنز لە كریت لەساڵی (3000 پ، ز) دەستیپێكرد، ئەمەش لە میسریو فینیقیەكانەوە گوازرایەوە. پیشەسازی كانزاكاری لەساڵی (3000پ،ز)دا گەشتە ئەڵمانیاو بەریتانیا یۆنانییەكان لەساڵی (1400پ، ز) دا یاری میسینیان دامەزراند. ئەو ژیارەش گوازرایەوە بۆ باكووری رۆژئاوای ئەوروپا.
لەساڵی (700 پ، ز)دا لەئەوروپا ئەبجەدی فینیقیو دراوی ئاسیای بچووك بڵاوبوویەوە، لەسەردەمی چوارەمو شەشەمی پ، ز. یشدا ژیاری ئیغریقی دامەزرا، لەسەدەی سێیەمی پ، ز. یشدا ژیاری ڕۆمانی لەنیمچەدوورگەی ئیتالیا دەركەوتو تاسەدەی دووەمی پ، ز. مایەوەو تیایدا یەكانگیری ژیاری ئیغریقی بوو. ئیغریقیە كۆنەكانو ڕۆمانەكانیش چەند ژیارێكی گەورەیان بونیادنان كە بەفەلسەفەو هونەری جوانو حكومەتو كارگێڕی بەناوبانگ بوون.
لەبنەڕەتدا ئەوروپیەكان لە رۆژهەڵاتەوە لەشێوەی چەند شەپۆلێكی كۆچبەراندا بەخاكی ئاسیای بچووك بەرەو بەلقان بەرۆژهەڵاتی ئەوروپا یان لەدەوروبەری دەریای رەشدا كشان تا بەدوای گژوگیادا بگەڕێن، ئەمەش لەسەردەمی پێش مێژوودا بوو.
مرۆڤی ژیر لەئەوروپا لەكۆتاییەكانی سەردەمی بەردیندا دەركەوت، مرۆڤی ئەوێ قەرەوڵگرو كۆكەرەوەی بەرهەم بوو. لەداوی خۆشی ئەو كاریگەرییانەی بەجێهێشت كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ 25 هەزار تا 10 هەزار ساڵ لەدەوروبەری دووسەد ئەشكەوتدا كە زۆربەیان لەئیسپانیاو فەرەنسا بوون.
لەسەردەمی بەردینی نوێدا مرۆڤی ئەوروپی پەیڕەوی كشتوكاڵی دەستپێكرد تا شوێنی راوچێتی بگرێتەوە، لەماوەی هەزارەی شەشەمی پ، ز. یشدا كشتوكاڵ لەرۆژئاوای ئەوروپا بڵاوبوویەوە.
ئەم ژیارە نێولیشیانە لە ساڵی 5000ی پ، ز دا دەستیانپێكرد، كاتێك پەیكەری بەردینی زەبەلاح هاتەكایەوە لەو ماوەیەدا رۆشنبیری دانوبو بەلقان لەسربیاو یۆنانی كۆن كە خاوەن گوندی سەختو پتەو بوو دامەزرا.
پشكنینەكانی ئەو ناوچە ژیاریانەی بەلقان ئەوەیان نیشان داوە كە لە 4000 پ، ز. دا مس لە ژیاری فینشادا بەكارهاتووە، لەو ماوەدا لەدەریای بەلتیقەوە عتیر دەهێنرا كە گرنگی خۆی هەبوو، لەماوەی هەزارەی سێیەمی پ، ز. یشدا مسو قەڵایی بەشێوەیەكی زۆر لەبوهیما (تشیك) لەنێوەندی ئەورپا دۆزرایەوەو برۆنزیان لێ دروست دەكرا، گۆرستانی پاشاكانو چینی دەوڵەمەند لەو ماوەیەدا ئاماژەبوو بەگۆڕێك كە خۆڵی لەسەربوو، بەڵام لە كۆتاییەكانی هەزارەكەدا پەنایان برد بۆ سووتاندنی مردووەكانو خۆڵمێشەكەیان دەخستە گۆزەوە، ئەم نەریتەش لەژیاری ئیبرنفلددا دەگیرایەبەر تا ئەمڕۆش نازانرێت زانی هیندۆ ئەوروپی لەكیشوەری ئەوروپی چۆن پەیدابوو، دەڵێن هیندۆ ئەوروپییەكان لەباكووری دەریای رەش لەساڵی 2500 پ. ز. ژیاونو دوای هێرش بردنە سەری لەبەلقاندا بڵاووبونەتەوەو لەگەڵ خۆیاندا لەساڵی 2200 پ. ز. ئەسپییان بردۆتە ئەوروپا، دواتر لەماوەی نیوەی سەردەمی برۆنزی بەناوچەكانی تری ئەوروپیدا بڵاوبوونەتەوە.
لەسەردەمی ئاسنیندا كە لەساڵی هەزاری پ. ز. دەسپێدەكاتو ژیاری ئیرفلیند كە لایەنە سەرەكییەكانی بەلای ڕووبارەكاندا بڵاوبوونەوە بوویە هۆی پێكهێنانی چەند كۆمەڵێكی مرۆیی وەك سلتو سلاقو ئەوانەی بەئیتاڵی قسەیان دەكرد لەگەڵ لیریاتییەكاندا. هەروەك لەباكووری ئیتالیا ژیاری ڤیلانوڤان لەنێوان هەزای پ. ز. بۆ حەوت سەدەی پ. ز. دەركەوتو گرنگی خۆی هەبوو.
ژیارێكی هاوشێوەش دەركەوت كە ژیاری هالشان بوو، لەنێوان سەدەی هەشتی پ. ز بۆ پێنجی پ. ز. دابوو كە لەگەڵ سلتەكان لەزۆربەی رۆژئاوای ئەوروپا لەنێوان سەدەی حەوتی پ. ز. بۆ چواری پ. ز. بڵاوبوونەوە، ژیاری سلت بەژیاری لاتین ناسرا كە بەشێكی زۆری لەژیاری هاللشت وەرگرت.
گەلە جەرمانییەكانیش لەساڵانی پێنج سەدی (پ. ز)ەوە لەباشووری ئەسكەندەنافیاو بەلتیق بڵاودەبوونەوە، لەساڵانی هەشت سەدی پ. ز دا پاش هێرشی دوورییەكان ژیاری ئیغریقی هەڵهات، بەڵام بەشێوەیەكی پێچەوانەی میسینیەكان، ئەمەش بەهۆی ئەو فینیقیانەوە كە چەند مەڵبەندێكی بازرگانیو ژیارییان لەدەریای سپی ناوڕاستدا دامەزراندو چەند رەگەزێكیان بەئاراستەی رۆژئاوا بڵاوكردەوە، ئیغریقیەكانیش لەوانەوە ئەبجەدییان وەرگرت، بەڵام پیتەكانی (عیللە) یان بۆ زیادكرد.
لەسەدەی هەشتی پ. ز دا ئیغریقییەكان لەداگیركەنیاندا بڵاودەبوونەوە بەتایبەت لەباشووری ئیتالیادا، لەسەدەی دوای ئەویشدا ژیاری هیللی گەشتە لوتكە، ئاڵوگۆری بازرگانی نێوان ئەو ناوچە داگیركراوانەو ئیغریقییەكانیش بویە هۆی بڵاوبوونەوەی رۆشنبیری ئیغریقی، ئەوان لەمیراتی ژیاری خۆیان دەترسانو جگە لەخۆیان بە بەربەریان دادەنا، زۆربەی كۆمەڵە رەگەزییەكانی رۆژئاوای ئەوروپا لەوانیش ئیترو سكانك كە ژیاری فیلانۆ ڤانیان دامەزراند لەگەڵ رۆشنبیری ئیغریقی دا یەكانگیربوون.
چەند مەڵبەندێكی ئیغریقیش وەك ئەپینا لەسەدەی لەسەدەی پێنجەمی پ. ز دا بەرەو دیمركراتییەت گەشەیان سەند، لەو ماوەشدا یۆنان بەمەترسی فارسی هەرەشەی لێدەكرا بە تایبەت كە ئاسیای یچووك ملكەچی فارسەكان بوو بوو، فارسەكان لەساڵی 490 پ. ز دا هێرشیان بردبوویە سەر یۆنانو دوای راوەدوونانیان لە 479 پ. ز ئەپینای دیموكراتی بوو بە هێزی گەورەی جیهانی ئیغریقیو لەناوچەی دەریای ئیجە ئیمپراتۆریەتی ئەپینا دامەزرا، ئەمە كامڵبوونێكی رۆشنبیریو ئابووری لەسەدەی پێنجەمی پ. ز بەدیهێنا، ئەو سەردەمە بەسەردەمی زێڕینی تەقلیدی ژیاری ئیغریقی دادەنرێت. دواتر ململانێ ناوخۆییەكانی نێوان شارە یۆنانیەكان بڵاوبوویەوە تائەوەی هێزی مەكدۆنیا لەباكووری یۆنان لەسەر دەستی فلیپیو ئەسكەندەری گەورەی كوڕی لەداوی ئەو لەسەدەی چوارەمی پ.ز دا دەركەوتو یۆنانو مەكدۆنیا یەكیانگرتو ئەسكەندەر دەستیگرت بەسەر میسرو شامو وڵاتی فارس تا هیند.
پاشان ڕۆمانەكان ئەو ئیمپراتۆریەتە هێلینییەیان لەناوبرد داوی ئەوەی دەستیانگرت بەسەر مەقدۆنیادا، یۆنانی سەدەی دووەمی پ. ز وەك یۆنانی سەردەمی ئاسنین نەبوو، بەڵكو بەسەر چەند كۆمەڵێكی رەگەزیو زمانەوانیدا دابەش بوو بوو كە چاویان لەژیاری سەردەمی نیۆلیتی تازە پێگەشتوو بوو ئەو كۆمەڵانەش پێكهاتەی چەند جۆرێك هیندۆ ئەوروپییەكان بوون، ئەمانە لەهەزارەی دووەمی پ. ز بەرەو باكووری ئیتالیا كشابوونو نیمچە دوورگەی ئیتالیاشی گرتەوە، زۆربەی ئەو كۆمەڵانەش لە ئیتاڵیەكان بوون.
گەورەترین ژیاری سەردەمی ئاسنین ژیاری فیلانۆ فانالتی بوو كە لەباكووردا دامەزراو كاریگەری خۆی لەسەر ناوچەكانی دەوروبەر هەبوو، ئیتروسكانەكانیش لەسەدەی دەیەمی پ. ز. ەوە لەئاسیای بچووكەوە كشانو لەنێوەندی ئیتالیا سەقامگیر بوونو ژیارێكی ئاوێتەی (فیلانۆڤیو ڕەگەزە رۆژهەڵاتییەكانو لەگەڵیشیاندا ژیاری ئیغریقی) یان پێكهێنا.
لە 753پ. ز. دا لەشاری ڕۆما لەسەر ڕووباری تیبر دامەزرا، ڕۆمانەكان گەلێكی لاتینی سەر بەكۆمەڵەی ئیتالی بوون، ڕۆما لەسەرەتادا گوندێكی سەرەتایی بوو كە ئیتروسكانەكان تا كۆتاییەكانی سەدەی شەشەمی پ. ز. داگیریان كردبوو، دواتر ڕۆمانەكان كەوتنە داگیركردنی ناوچەكانی دەروبەریان، لەسەرەتاكانی سەدەی چوارەمی پ. ز. دا هێرشیان بردە سەر گالەكان، گالەكان چەند هۆزێكی سەلتەكان بوون، لەسەرەتای سەدەی سێیەمی پ. ز. ڕۆمانەكان دەستیانگرت بەسەر چەند بەشێكی گەورەی ئیتالیاداو كردیان بەڕۆمانی، ڕۆمانەكان رێیان بڕیو زمانی لاتینی خۆیانو ژیاریشیان یەكخستو ئیتر ڕۆما بەرامبەر بەقرتاج وەستا.
ڕۆمانەكان لەسەدەی دووەمی پ. ز. دا بەتەواوەتی دەستیانگرت بەسەر باكووری ئەفریقیاو دوورگەكانی رۆژئاوای دەریای سپی ناوڕاستو مەقدۆنیاو یۆناندا، دەریای سپی ناوەڕاست لەسەردەمی یەكەمی پ. ز. دا بوو بەدەریاچەیەكی ڕۆمانی، دواتر ڕۆمانەكان ڕێگەیان دامەزراند تا ئاسانكاری پەیوەندی نێوان بەشەكانی ئیمپراتۆریەت هەبێتو یەكبوونی ژیاری خۆیان بەدیهێنا.
تێكەڵبوونی نێوان ژیاری هێلینیو ڕۆمانی بوو بەهۆی دوانەبوونێكی زمانەوانی نێوان دانیشتوانی رۆژئاواو ئیغریقی لەرۆژهەڵات، بە چەند جەنگێكی ناوخۆیش ڕۆما لەرۆژانی دەسەڵاتی ئۆگەست لەسەدەی یەكەمی پ. ز. لەكۆمارێكەوە بوو بەئیمپراتۆریەتێك. لە 212 پ. ز. دا رەگەزەكانی ژیاری ئیغریقی ڕۆمانی كاریانكردە سەر هۆزە جەرمانیو سەلتییەكان، لەسەدەی سێیەمی زاینیشدا ئیمپراتۆریەتەكە بەرەو هەڵوەشانەوە چوو. لەسەدەی چواەرمی زاینیشدا ئیمپراتۆر قوستەنتین پایتەختی لەڕۆمانەوە بۆقوستەنتینییە گواستەوەو ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی رۆژهەڵاتی دامەزراند.
ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی رۆژئاوایش بەپایتەختەكەیەوە لەسەدەی پێنجەمی زاینیدا بەرەو ڕووی شاڵاوی جەرمەنەكان بوویەوە كە شانشینە جەرمەنیەكانیان پێكهێنا، كڵێساش میراتی ڕۆمانی پاراست، ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی كاریگەری زمانەوانی لاتینی خۆی بەجێهێشتو فەرەنسیو پورتوگالیو ئیتالیو ئیسپانی لەلاتینی كەوتنەوە.
لەسەدەی حەوتەمی زاینیدا عەرەبە موسڵمانەكان لەرۆژانی خەلافەتی ئومەویدا ئیسپانیاو چەند بەشێكی باشووری فەرەنسایان گرت، باكووری ئەوروپاش بوو بە نشینگەی هۆزە فرەنجەكانی رۆژئاوای ئەوروپا، ئەمەش لەنێوان سەدەی پێنجەمی زایینی تا نۆیەمی زایینی دا بوو، ئەوانە بتپەرست بوونو چوونە سەر مەزهەبی كاپولیكیو بەكارۆلینجییەكان ناوبران، دیارترین پاشایان مەلیك شارلەمان بوو، لەسەردەمی ئەمدا فرەنجەكان بوونە گەورەی رۆژئاوای ئەوروپاو كەوتنە موژدەبەری مەسیحییەت، جا شانشینی فەرەنجی توانی زۆربەی ئەوروپاو رۆشنبیرییەكەی بێنێتە ناو سنووری خۆی، ئەمەش لەسەردەمی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانییەوە ڕووی نەدابوو تا ئەوەی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی پیرۆزی لەژێر دەستی كڵێسای كاپولیكی راگەیاند.
لەساڵی 1045 ز. دا ئەوروپا چوویە ماوەی گۆڕانێكی گەورەو كۆچی جەرمانو ئاسیاییەكان وەستاو ئەوروپا لەڕووی دانیشتوانەوە سەقامگیر بوو، بازرگانی بەشێوەیەكی زۆر لەئیتالیاو باشووری فەرەنساو هۆڵەندا فراوانبوو، ئەو ڕێنیسانسەی لەسەدەی چواردەی زاینییەوە دەركەوت، ماوەی دەستكەوتەكانی هونەرمەندانو بیناسازە ئەوروپیەكانو سەردەمی دۆزینەوە گەورەكانی ئەوكات بوو كە لەسەدەی پانزەی زاینییەوە دەستیپێكردو بەدۆزینەوەی دەریایی بۆخاكو دەریا نەزانراوەكان دەركەوت، پورتوگالو بەریتانیو فەرەنسیو ئیسپانیەكان كاری داگیركارییان لەئەفریقیاو ئاسیاو هەردوو ئەمریكادا گرتەبەر.
لەسەدەی هەژدەی زاینیدا چەند پیشەسازییەكی نوێ دەركەوتنو گەشەیان سەند، لەسەدەی بیستەمیشدا ئەوروپا بەرەو ڕووی دوو جەنگی جیهانی بوویەوە كە لە ساڵی 1945ز. كۆتاییان پێهات، دوای ئەو دوو جەنگە ئەوروپا بۆ دوو سەربازگە دابەشبوو، سەربازگەی رۆژهەڵاتی بە ڕێبەری یەكێتی سۆڤیەتو سەربازگەی رۆژئاوایی بە ڕێبەری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. لەساڵانی نێوان 1989 تا 1991ز. دا بەرەی رۆژهەڵاتی بەلێكهەڵوەشانی یەكێتی سۆڤیەت داڕماو ئەوروپا چوویە ناو ئەو چەمكە ناسراوە بە تاك جەمسەری زاڵبوو بەسەر جیهاندا لەڕووی سیاسیو ئابووریو رۆشنبیرییەوە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ڕێبەری ئەو ئاراستەیە دەكات.
سەرەتاو كۆتایی سەردەمی كۆن
كۆمەڵگەی مرۆیی لەماوەی مێژووی دوورودرێژی خۆیدا بە چەندین قۆناغدا تێپەڕبووەو هەریەكەیان چەند تایبەتمەندییەكی لەقۆناغی مێژوویی پێش خۆیو دوای خۆی هەیە، دواتر زنجیرەیەكی پەیوەستی دا پێكدێنێت كەناكرێت لەیەكتر جیابكرێنەوە، سەرەتا یان كۆتایی قۆناغی مێژووییش رووداوێكی كتوپڕ نییە كەبكرێت بەساڵێكی كاتی دیاریكراو یان مانگ یان رۆژێكی دیاریكراو دەستنیشان بكرێت، بەڵكو چالاكی گواستنەوە لەقۆناغێكی مێژووییەوە بۆ قۆناغێكی دی بەشێوەیەكی هەنگاو بەهەنگاو روودەدات كەهەندێ جار كاتێكی زۆری دەوێت، ئەو ڕاستییە مێژووییەش مۆركێكی گشتگیری سەختی دیاریكردنی سەرەتاو كۆتایی هەر قۆناغێكی مێژووییمان پێدەبەخشێت، لەهەمان كاتیشدا لەڕاڤەی ڕاجیاوازی مێژوونووسانو لێكۆلەران لەسەر ئەو بابەتەمان بۆ دەكات.
بێگومان باری وا بەتەواوەتی بەسەر قۆناغ یان سەردەمەكانی مێژوویی مرۆیی ئەوروپیدا پەیرەو دەبێت، لەگەڵ ئەوەی دەزانین سەختی بابەتی بەهەر جۆرێك بێت واتای نەكرانو مەحاڵبوونی دابەشكردنی مێژوویی ئەوروپی نییە بۆچەند قۆناغێك یان سەردەمێك كەدەكرێت هەریەكەیان چەند تایبەتمەندییەكی دیاریكراوی هەبێت كەمۆركی زاڵی ئەو قۆناغە پێكبێنێت، ئەو دابەشكارییەی كەلەمڕۆدا بۆمێژووی ئەوروپی زیاتر باوە، ئەوەیە كە چوار قۆناغی مێژوویی دابەشی دەكات: سەردەمی كۆن، سەدەكانی ناوەڕاست، سەردەمی نوێ، سەردەمی ئێستا (هاوچەرخ).
ئەو مێژوونووسانەش كە بەو دابەشكارییە كاردەكەن لەدەستنیشانكردنی ماوەی كاتی ئەو قۆناغانە راجیاوازن، ئەمەش بەپێی جیاوازی دەرهاویشتەو پاڵنەریان لەلێكۆڵینەوەی مێژوویی ئەوروپیدا، جا هەندێكیان هاوڕێی ویستیان ئەوەیە كەڕووداوێكی جەنگی دیاریكراو بكەنە سنورێكی یەكلاكەرەوەی دوو سەردەم یان قۆناغی مێژوویی، هەندێكی تریش ڕووداوێكی سیاسی یان ئایینی یان گەشەسەندنو گۆڕانێكی ئابووری گرنگ یان بزاڤێكی زانستی نوێ دەكەنە سنورێكی جیاكەرەوە ئەمەش بەپێی تێڕوانینییان بۆماوەی نێوان دوو سەردەم یان قۆناغی مێژوویی.
بەپێی ئەوەی پێشوو، تێبینی ئەوە دەكەین كەهەندێ لە مێژوونووسان جەنگی ئەدرنەی ساڵی 378 ز، یان ڕووخانی ڕۆما لەساڵی 410 ز، یان ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لەساڵی 476 ز، دەكەنە كۆتایی سەردەمی كۆنو سەرەتای سەردەمی ناوەڕِاست، لەكاتێكدا هەندێكی تر ئەو گواستنەوەی نێوان دوو سەردەمە مێژووییە بەهاتنە سەر دەسەڵاتی دیقلدیانوسی ئیمپراتۆری ڕۆمانی (284ز-305ز) دەستنیشان دەكەن، ئەمەش بەهۆی ئەو چاكسازییە گۆڕانكارییانەی كە سەردەمەكەی لە كارگێڕی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانیدا بەخۆیەوە دی، لەكاتێكدا هەندێكی تر دەیبەستنەوە بە سەرەتای سەردەمی قوستەنتینییەوە (305ز-337ز) كە پیاتەختی لەڕۆماوە بۆقوستەنتینیە گواستەوەو مەرسومی ناسراو بە (میلان)ی لەساڵی 313 ز دەكرد كە بەو پێیە دانی نا بەئایینی مەسیحی لەئیمپراتۆریەتی ڕۆمانیدا.
هەندێكی تر پێیان وایە سنورێكی جیاكەرەوەی نێوان دوو سەردەمەكە خۆی لەمردنی ئیمپراتۆر ئیۆدوسیوس لەساڵی 395ز دەبینێـەوە، چونكە مردنی ئەو بوو بەهۆكاری دابەشبوونی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی لەنێوان هەردوو كوڕەكەیدا (ئەركادیۆس)و (هۆنوریوس)و ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی دابەشبوو بۆبەشی رۆژهەڵاتیو رۆژئاوایی.
ژمارەیەكی كەمیش لەمێژوونووسان پێیان وایە سەردەمی ئیمپراتۆری ڕۆمانی (جستنیان) (527ز-565ز) سنووری جیاكەرەوەیە، چونكە ئەو كۆتا كەس بووە هەوڵیداوە بەشی رۆژهەڵاتو رۆژئاوای ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی یەكبخاتەوە، بۆیە سنووری جیاكەرەوەی سەردەمی كۆنو سەردەمی ناوەڕاستی ئەوروپایە.
بەچاوپۆشی لەو ڕاو دیدە جیاوازانە لەدیدو نوسینەوەی مێژووی ئەوروپیو دیاریكردنی دیاردە مێژووییەكانیدا، زۆربەی مێژوونووسان یەكدەنگن لەسەر ئەوەی ساڵی 467 ز. كە ساڵی ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانییە لەسەر دەستی ئەدۆكەر، خاڵی گۆڕانی گرنگی گواستنەوەی ئەوروپایە لەسەردەمی كۆنەوە بۆ سەدەكانی ناوەڕاست.
دەكرێت بڵێین گواستنەوە لەسەردەمی كۆنەوە بۆسەردەمی ناوەڕاست لەنیوەی دووەمی سەدەی پێنجەمی زاینییەوە بووەو ئەو گواستنەوەش بەپێی هەروەها لەئەنجامی چەندین هۆكاری بەشداربووەوە دێت كە لەپێش ئەو مێژووەدا بووە، ئەویش دابەشبوونی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانیو شلۆقیو داڕمانیو چوونە ناوی مەسیحیەتەوە وەك رەگەزێكی گرنگ لەپێكهێنانی مێژووی ئەوروپیو كەڵەكەبوونی شاڵاوی هۆزە جەرمەنییە بەربەرەكانو ڕووخانی ئیمپراتۆیەتی ڕۆمانی لەرۆژئاواو سەپاندنی مۆركێكی نوێیە بەسەر كیشوەری ئەوروپیدا.
وەك چۆن مێژوونووسان لەدیاریكردنی سەرەتای سەردەمی ناوەڕستدا ڕاجیاوازن، بەهەمان شێوە لەدیاریكردنی كۆتایی ئەو سەردەمەو سەرەتای سەردەمی نوێشدا ڕاجیاوازن، دەستەیەك ڕووخانی قوستەنتینیە لەسەر دەستی توركە عوسمانییەكان لەساڵی 1453ز كە ساڵی دۆزینەوەی كۆلۆمبسە بۆ كیشوەری ئەمریكی (جیهانی نوێ) دەكەنە سنوورێكی یەكلاكەرەوەی سەردەمی ناوەڕاستو نوێ، دەستەیەكی تریش ساڵی 1517ز. كە ساڵی ڕاپەڕینی مارتن لۆپهری چاكسازی ئاینییە بەسەر كڵێسای كاپولیكدا دەكەنە سنووری یەكلاكەرەوەی نێوان دوو سەردەمەكە.
دەكرێت بڵێین ماوەی كۆتایی سەردەمی ناوەڕاست چەند گۆڕانێكی سیاسیو كۆمەڵایەتیو ئابووریو رۆشنبیری گەورەی بەخۆیەوە دیوە كە بۆتە هۆی گواستنەوەی ئەوروپا بۆسەردەمی نوێ، ئەو گۆڕانانەش لەنیوەی دووەمی سەدەی پانزەدا ڕوویاندا، ئەو ماوەش چەند ڕووداوێكی گرنگی بەخۆیەوە دی وەك جەنگی سەد ساڵەی نێوان ئینگلتەراو فەرەنساو رووخانی قوستەنتینیەو دۆزینەوەی جیهانی نوێ لەكیشوەری ئەمریكیو رووخانی غەرناتە لەساڵی 1492 ز. و دۆزینەوەی ڕێگەی سەری هیوای چاك (رأس الرجاو الصالح) لەساڵی 1497ز. ئەو ڕووداوانە بوونە هۆی دەركەوتنی بەرەبەیانی سەردەمێكی نوێ كە ڕێنیسانسی ئەوروپیو دۆزینەوە جوگرافییەكانو بزووتنەوەی چاكسازی ئایینی بەخۆیەوە دی كە دواتر بەسەردەمی نوێ ناسراو دواتریش بەدوورودرێژی قسەی لەسەر دەكەین.
سەبارەت بەكۆتایی سەردەمی نوێو سەرەتای سەردەمی هاوچەرخ، خەریكە هەموو مێژوونووسان لەسەر ئەوە یەكدەنگ بن كە كۆتایی جەنگی جیهانی یەكەم لەساڵی 1918ز سنووری یەكلاكەرەوەی نێوان ئەو دوو سەردەمەیە، لەسەر ئەو بنەڕەتەش دەكرێت قۆناغەكانی مێژووی ئەوروپی بۆ ئەم قۆناغانە دابەش بكەین:
• سەردەمی كۆن لەپێش ساڵی 476 ز.
• سەردەمی ناوەڕاست 476 ز-1500ز.
• سەردەمی نوێ 1500ز – 1918ز.
• سەردەمی هاوچەرخ 1918ز – تائەمڕۆ.
لەگەڵ ئەوەی جارێكی دی جەخت دەكەینەوە لەسەر گرنگی زانینی ئەوەی ئەو دابەشكارییە بەهەر جۆرێك بێت بەجیاكەرەوەی قۆناغە مێژوییەكانو لێكۆڵینەوەیان بەشێوەیەكی جیاكردنەوەی لەڕووداوەكانی پێش خۆی یان دەرەنجامەكامی دوای خۆی سەیر بكرێت، بەڵكو لەبەر ئاسانكاری لێكۆڵینەوەی مێژووی ئەوروپیو پێشكەشكردنی بەپێی پێناوێكی ڕوونو ڕیزبەندیو ڕێكوپێك پشتمان بەم دابەشكارییە بەستووە:
*دیاردەكانی گۆڕان: ئەمەش بەپێی دابەشكاری پێشوو بەشداربووانە خۆی دەنوێنێت، بەتایبەت ئەوەی لەنێوان سەردەمی كۆنو ناوەڕاستدا هەیە بۆیە هەوڵدەدەین لێرەدا لەم ڕوانگانەوە بیانخەینە ڕوو:
*لایەنی سیاسی: لەسەدەی چوارەمو پێنجەم خاكی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی لەسەر دەستی بەربەرە جەرمەنییەكان كەوت، جەرمەنییەكانیش چەند دەسەڵاتێكیان تێدا دامەزراند وەك: شانشینی فەرەنجی، شانشینی قووتە رۆژئاواییەكان، شانشینی قووتە رۆژهەڵاتیەكان، شانشینی وەنداڵ، بەوجۆرە واقیعی ڕامیاری ئەوروپی ئەوكات چوویە قۆناغێك كەسیفەتی زاڵبوونی ئەو قۆناغە فرەییو بڵاوبوونەوەی بنیادی دەوڵەتانو شانشینەكان بوو، جا پاش ئەوەی بوونی تاكە ئیمپراتۆرێك كە فەرمانڕەوایی هەرێم بكات وەك كایەیەكی سیاسیو جوگرافی هاتە مەیدان، دەوڵەتانو شانشینە جیاجیاكان لێكهەڵوەشانو چەند قەوارەیەكی سیاسی دامەزران كە چەندین سیفەتیان وەرگرت.
لەلایەنی سیاسییەوە گواستنەوەی سیستمی ڕۆمانی لەڕۆماوە بۆ قوستەنتینیەو گۆڕینی سیستمی دەسەڵات لەبێزەنتەوە بۆ سیستمی ئیمپراتۆری میراتگری هاتە كایە لەساڵی 476ز. دا كورسی دەسەڵاتی ڕۆما كەوتە دەست بەرەبەرییەكانو دوای ئەوە هیچ ئیمپراتۆرێكی ڕۆمانی لەسەر ئەو كورسییە دانەنیشت، بەڵكو دەسەڵاتی سیاسیو ئایینی لەڕۆمادا گوازرایەوە بۆ پاپا (ئوسقوفی ڕۆما).
*لایەنی ئابووریو كۆمەڵایەتی:
لەگەڵ سەرەتای سەدەی چوارەمی زاینیدا كۆیلەكان بوونە چینی سەرەكی ئیشكەری كشتوكاڵو پیشەسازی، وەك چۆن باریان لەپێشتر لەسەدەی یەكەمو دووەمی زاینیدا لەو كاتەیان دەچوو، ژمارەی كۆیلەكان لەئەنجامی وەستانی جەنگە فراوانخوازییە ڕۆمانییەكان كەمیكرد، وێڕای ئەوەش كەمی وەڵامی كاری كۆیلەكان گەورە خاوەن زەوییەكانی هاندا تا زەوییە فراوانەكانیان بەسەر كۆیلەكانیاندا دابەشبكەن تاوەك كۆلۆن (جوتیاری پەیوەست بەزەوی) تیایدا كار بكەن بەرامبەر بەوەی بەشێكی بەرهەمەكە وەربگرن.
بەوجۆرە سیستمی كۆلۆنی لەپەیوەندییە كشتوكاڵیەكاندا زاڵبوو، ئەمە پاش ئەوەی لەسەدەكانی كۆندا سیستمی كۆیلایەتی (عبودی) زاڵبوو، سیستمی كۆلۆنی بەرەو سیستمی دەرەبەگی گەشەی سەند، ئەمەش (دەرەبەگایەتی) لەئەوروپا لەسەدەكانی ناوەڕاستدا زاڵبوو.
*لایەنی هزری:
لەسەدەكانی كۆندا ئایینی بتپەرستی یان فرەخوداوەندی كە لەسەر پەرستشی چەندین ئایینو بەپیرۆزدانانی ئیمپراتۆر وەستابوو بەسەر ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانیدا زاڵبوو، ئەمەیان لەسەرەتای سەدەی چوارەمی زاینیدا دەسەڵاتە ڕۆمانییەكان دانیان نا بەئایینی ڕەسمی ئیمپراتۆریەتی بێزەتنی، ئەمەش لەكۆتایی سەدەی چوارەمو سەرەتای سەدەی پێنجەمی زابینیدا ڕوویدا.
بەمجۆرە ئایینی مەسیحی بەهەموو ئەوروپای ڕۆژئاوادا بڵاوبوویەوەو پاش ماوەیەك بوو بەتاكە ئایین یان (ئایینی سەرەكی) هەموو گەلانی ئەوروپاو ڕێنماییەكانی مەسیحیەتیش بەمۆركی خۆیەوە خۆی بەسەر ژیانی سیاسیو هزری هونەری لایەنو دیاردەكانی تری ژیاریدا سەپاند.
لەقۆناغی یەكەمو دووەمی سەدەی ناوەڕاستدا (300-1000ز) و (1000-13000ز) كڵێسای مەسیحی رۆشنبیری ئەوروپی قۆرخ كردو دژ بەچەمكو دەربڕینە هزرییە ئازادیخوازە پێشكەتنخوازەكان وەستا، ئەو چەمكو دەربڕینانەی كە لەگەڵ بەرژەوەندی چینی دەرەبەگیدا پێشوانەبوون.
جەنگی نێوان كڵێسای مەسیحی لەلایەكو چەمكە زانستییەكانو هزری پێشكەوتنخوازی ئازاد لەلایەكی ترەوە تا سەدەی پانزە مایەوەو ئەوكات كڵێسای مەسیحی لەبەردەم هزری زانستی بولرەكانی سیاسیو هزری هونەریو ئابووریدا شكاو لەو ئەنجامەشدا بزووتنەوەی مرۆیی كەوتە بوژاندنەوەی ڕۆشنبیری كلاسیكی (یۆنانیو ڕۆمانی)و ئەدیبو فەیلەسوفو زانایان كەوتنە هێرشبردنە سەر هزری ئایینی دواكەوتویی كە زادەی پەیوەندییە دەرەبەگیەكان بوو.
هەروەها ئامرازەكانی چاپ كەوتنە بڵاوكردنەوەی هزری نوێی پێشكەتنخوازی كە بەرهەمی پەیوەندییە بۆرجوازییەكان بوو، ئەوەش بەشێكی ئەو دیاردە ژیارییانەبوو كە هەندێك وەك چەند بەڵگەیەكی مێژوویی بۆ كۆتایی سەردەمانێكو سەرەتای سەردەمێكی تر دەیخەینەڕوو و دواتریش بەسەردەمی نوێ ناوبراو ئێمەش لەبەشەكانی تردا بەدوورودرێژی لەسەری دەوەستین.