ئەونامانەی میس بێڵ كە باسی كورد و مەسەلەی كوردیان تێدا هاتووە .
خوێنەری بەڕێز، ئەمە كۆمەڵە نامەیەكی تری «میس بێڵ»ە كەوا كەم و زۆر پەیوەندییان بە كوردەوە هەیە لە كۆی 633 نامە دەرهێنراون كە لە ساڵانی 1917 ــ 1926 دا ناردوویەتی بۆ باوكی و باوەژنی: كە هەردوكیان كەسایەتیی دەستڕۆی بەریتانیا بوون لەو سەردەمەدا وداوای راوێژی لێكردوون لە سەر كاروباری عێراق و كورد. پێشتر وەك ئاماژەم بۆ كردووە چەند نامەیەكم لە كتێبی «العراق فی رسائل المس بیل» كە لە لایەن جەعفەر خەیاتەوە ساڵانی حەفتاكان وەرگێڕدراوە، گواستەوە بەڵام پاش وردەكاریی بەراورد كردنی بە دەقە ئینگلیزییە بنەڕەتییەكەی بۆم دەركەوت هیچ ئەمانەتێكی وەرگێڕانی تێدا نەپاراستووە و بە تایبەتی ئەوەی پەیوەندیدار بووە بە كوردەوە ئەوەی لە دیدی شۆڤێنیزمی عەرەبیی خۆیەوە بۆ كورد بە دڵی نەبووە خۆیی لێبواردووە و منیش لێرەدا پێمباشە دیسان ئەو چەند نامە كەمە بە رەچاوكردنی ئەمانەتی وەرگێڕانەوە بڵاوبكەمەوە، بێجگە لە كۆمەڵە نامەیەكی تازەی تریش، كە تێكڕا ڕاوبۆچوونی ئەم خاتوونە بڕیار بەدەستەی ئەو دەمەی بەریتانیا و سیاسەتی كۆڵۆنیالیزمی ئەو دەوڵەتە زلهێزەی ئەو كات و سەردەمە دەخاتە ڕوو سەبارەت بە گەلانی بندەست و لە نێویاندا گەلی كوردیش كە زەرەرمەندی سەرەكی و كاریگەری ئەو سیاسەتە بوو. بەهیوام لە دەرفەتێكی نزیكدا سەرجەمی ئەم نامانە لە كتێبێكدا بە چاپ بگەیەنم، لە گەڵ رێزم.
وەرگێڕانی لەئینگلیزییەوە: محەمەد حەمە ساڵح تۆفیق
10
•14 ی ئابی 1921 بەغدا
باوكی ئازیزم، ریفراندۆمەكە تەواو بووە و ئێمە تەنها چاوەڕێی دوائیمزای ئەنجامەكان دەكەین بۆ ئەوەی لە لیواكانەوە بگات و پاشان فەیسەڵ وەك مەلیك رادەگەیەنرێت بێ دواكەوتن. هەڵبژاردنەكە بە كۆی دەنگ ئەویان دیاری كردووە بەڵام لە ژمارەیەكی هێجگار زۆری دەنگەكاندا كە دەتوانم بڵێم زیاد لە نیوەی وڵاتەـ خەڵكەكە لای خۆیانەوە مەرجێكیان داناوە و دەڵێن هەتا ئەو كاتەی ئەم مەلیكە پەیوەندیی دۆستانەی لە گەڵحكوومەتی بەریتانیادا دەپارێزێ ئێمە قبووڵمانە یان تا ئەو كاتەی كە لە ژێر پارێزگاریی بەریتانیادا دەنێن.داڕشتنی ئەم ئیزافەیە لای هەریەكە و بە جۆرێكە بەڵام هەموویان لەسەر هەمان شت كۆكن و تاقە بواردنێكیش لەم مەسەلەیەدا كەركووكە. وەك خۆت دەزانی لەوێ خەڵكی عەرەبیان ناوێ و لە ناو توركەكاندا پرۆپاگەندەیەكی زۆری داتاشین بەلای توركیادا هەیە. دوو گەڕەكی شاری كەركووك داوای فەرماندارێكی توركیان كردووە و كوردەكان دژی ئینگلیز نین، بەڵام حكوومەتێكی كوردیی سەربەخۆیان دەوێ لە ژێر سایە و پارێزگاریی ئێمەدا و ئەمەی ئەوان گەرەكیانە نەخۆیان و نە كەسی تریش سەری لێدەرناكات، چونكە ئەوان بەردەوام جەخت لەوە دەكەنەوە كە بە هیچ شێوەیەك نایانەوێ ببەسترێنەوە بە لیوا كوردییەكەی سلێمانییەوە، كەوا پێش هاتنی فەیسەڵ دەنگی بەوە داوە كە لە دەرەوەی دەوڵەتی عێراق بێت. بە هەر حاڵ، ناسیۆنالیزمی كوردی لەم چەند مانگەی دواییدا زۆری ڕست و زۆری وڕێنە كرد، كە رەنگە بیستبێتت، تا لەڕاستیدا سێر پێرسی توانی قەناعەت بە كەركووك بكات بێنە سەر ڕێ و گوێ لە ئەقڵ و مەنتیق بگرن. ئەربیل (هەولێر) و تەواوی ناوچە كوردییەكانی دەوروپشتی مووسڵ هاتوونەتە ژێر بار، چونكە دەزانن كە بەرژەوەندیی سیاسی و ئابوورییان بەستراوە بە مووسڵەوە. ئەوان سەودا و مامەڵەیان لەسەر ئەمە كردووە و هەمان ئیمتیازیان دەست دەكەوێ چەشنی كاربەدەستانی كورد. هەندێك لەوان داواكارن كەوا خوێندن لە قوتابخانەكاندا دەبێ بە كوردی بێت و ئەمەش داواكارییەكی رەوا و بەجێنیە ئەگەر ئەو ڕاستییە رەچاو نەكرێت كەوا كوردی بە دەگمەن زمانی نووسینە و هیچ مامۆستایەكی كوردیش نیە و ئەوان دەتوانرێ تەنها بە عەرەبی راهێنانیان پێبكرێت، لە بەر ئەوەی بە هیچ كلۆجیك كتێبی كوردی نیە.
ئای دنیا چەند سەیر و سەمەرەیە!
…رەنگە بەشێكی بەهۆی كەشوهەواوە بێت و بەشێكیشی بەهۆی خراپی و بێماناییەوە بێت كەوایلێكردم شێت و هار بم بەدەست رۆژنامە لۆكاڵییەكانەوە. رۆژنامەی»دیجلە» لە لایەن كابرایەكی گەنجی گەوج و بێئەقڵەوە دەردەكرێت كە هێرش دەكاتە سەر هەموو كەس و گوێ نادات بەوەی كێیە و كێ نیە. ئەم بڵاوكەرەوە بێئەقڵە بازاڕییە كە خۆی بە ئۆپۆزسیۆنێكی گەردوونیی دەزانێت رۆژنامە شەق و شڕەكەی بەپەرۆشەوە ئەوە دەخاتە ڕوو كەوا بنوێنێ نەیاری ئێمەیە و خۆی وا لە قەڵەم دەدا كە نیشتمانپەروەرێكی ئاست بەرزی عەرەبە بەهۆی بڵاوكردنەوەی هەواڵی ئەو سەركەوتنانەی توركیا لەم شەش هەفتەیەی رابوردوودا بێ ئەوەی بیر لە رۆژ و بەروار بكاتەوە. دواجاریش راستیی دەردەكەوێت لەنێو تەمومژدا و هەمان ئەو رۆژەی ئەو جاڕیدا كە گریكەكان (یۆنانییەكان) بە كەشتی لە ئیزمیر هەڵاتوون كەچی هەر لەو رۆژەدا ڕۆیتەر لە رۆژنامەیەكی تری پەیوەندیدار بە عەرەبەوە رایگەیاند كەوا توركەكان ئەنقەرەیان چۆڵكردووە و ئەمەش لەوە قورستر بوو كە من پێم قووت بدرێ.تۆ دەزانی كە لێرە لە ئاستی میللیدا خەڵك رقیە لەسەركەوتنەكانی گریك و ئافەرینی هەر كەسێ دەكەن كە لە بارەی سەركەوتنەكانی توركیاوە دەدوێ سەرباری ئەوەش رۆژنامەكەی دەكڕن و لە بنەڕەتدا منیش هەمان هەستم هەیە.من هەر هیچ نەبێ نامەوێ گریك لە ئاسیای بچووكدا ببینم و لەوێ جێگیر بن، بەڵام ئەركی من لە ئێستادا دروستكردن و دامەزراندنی دەوڵەتێكی عەرەبییە لە میسۆپۆتامیادا،لە بەر ئەوە تاقە دوژمنێك كە لە ئێستادا دەیبینم كەمالییەكان و هاوپەیمانییانە لە گەڵ بەلشەفیكەكاندا. ئەوان لەم ساتەدا بەهێزێكی شەست كەسییەوە پارچەیەك لە وڵاتە شاخاوییەكەی ئێمەیان داگیر كردووە كە دەكەوێتە باكووری ئەربیل(هەولێر)ەوە و حكوومەتێكی توركییان تێدا دامەزراندووە و مەسەلە تەنها هێزە و هیچی تر، بەڵام ئێمە هێزی تەواومان نیە بینێرینە سەرەوە بۆ ئەو شاخانە و تەنها دەتوانین بە هێزی ئاسمانی مامەڵەی لە گەڵ بكەین كە ئەویش بەس نیە. بەم پێیە جارێ لێگەڕاوین و ئەنجامەكەشی ئەوەیە كەوا هەر سەلكە زۆڵێك بە درێژایی ئەو سنوورانە خۆی پێدا بكات. لە كاتێكدا كەوا رۆژنامەی «دیجلە» برووسكەی سەركەوتنەكانی توركیا بڵاودەكاتەوە، جەعفەر ناردبووی بە شوێن ناونووسین و دامەزراندن لە سوپای عەرەبیدا بەڵام كەسی دەست نەكەوتبوو، چونكە خەڵك هزر و ئەقڵی شێواوە و كەوتوونەتە قسە وباسی لە ئەگەری گەڕانەوەی توركەكان! ئەمەش لە رۆژهەڵات خەڵك حەزی پێدەكات.
11
•25 ی ئەیلوولی 1921
…بارودۆخێكی زۆر دڵخۆشكەر شكستی هێرشەكەی توركە لە باكووردا. لەم ماوەیەدا ئەفسەرێك و نزیكەی شەست سەربازی تورك رەواندزیان داگیر كرد (كە ئێمەشی تێدا نەبووین) و كەوتنە هاندانی هەندێ خەڵكی یاخی لە ناو خێڵە كوردەكاندا و پێشڕەوییان كرد بۆ تاڵان كردن و وێرانكردنی باتاس و رانیە. ئێمەش بە زەبری بۆردمانی فڕۆكە و هێزی لێڤی و عەشیرەتەكانەوە هەردوو شوێنەكەمان لێ سەندنەوە و راستێكەی باشیی كارەكە و دەستوبرد و كارامەیی هێزە ناوخۆییە نیمچە مەشقپێكراو یان هەر مەشق پێنەكراوەكان بوو بە هەماهەنگی لە گەڵهێزی ئاسمانیدا كە بە خەستیی بۆمبارانی دەكرد و رێگەی دەكردەوە بۆ پیادەڕۆیی هێزە ناوخۆییەكان كە وەك ئامێرملیان دەنا و هێرشیان دەكرد. ئەوە مژدەیەكی زۆر باشە بۆ سوپای عەرەبی كە بە هاوكارییەكی كەمی ئێمە لە رێگەی فڕۆكەوە ئەو نەبەردییە ئەنجام دەدات.
… وەك دەزانیت كەوا ئارمیتاج سمیس بەم دواییە رۆیشتەوە بۆ ئێران و جێگرەكەی مستەر بەلفۆر هاتووە بۆ ئێرە لە رێگەیدا بۆ سەفەری وڵات.ئارمیتاج چووەتەوە بۆ ناو بەختیاری و ناوچەی بوشەهر و زۆر حەز بە ئیش دەكات لە ئێراندا و وەك مستەر بەلفۆر دەڵێ دۆخی ئێستای ئێران خراپتر بووە. پێدەچێت دوو ئەڵتەرناتیڤ لەئارادا بێت و رەنگە وڵاتەكە ببێتە دوو بەشەوە و ئەم پرۆسەیە لە ئێستادا دەستیپێكردووە و هەردوو ئوستانی ئازەربایجان و گەیلان جاڕی سەربەخۆییان داوە و لە حكوومەتی ناوەند جیابوونەتەوە. یان بەلشەفیكەكان بێنە ناوەوە، چونكە نزیكەی سەد هەزار سەرباز لە هێزەكانی بەلشەفیك رۆڵی كەرت كردن ببینێت لە گەڵحكوومەتی ئێراندا و لە یەكەمجاردا ئێران دەبێتە وڵاتێكی پڕ ئاژاوەی بێنرخ و پاشاگەردانی دەبێت و دووەمجاریش بەلشەفیزم بە لووشدانی وڵاتێكی تری موسڵمان بە تەواوی سووك و لەكەدار دەبێت لە جیهانی ئیسلامیدا. بەم پێیە من وای بۆدەچم كە هیچ ئەڵتەرناتیڤێكیان لێرە زیان بە ئێمە ناگەیەنێت و ئەوەش ئێستا لە ئێراندا روودەدات زۆر بەلامەوە گرنگ نیە، چونكە ناتوانین هیچ شتێك بكەین.
12
•20 ی كانوونی یەكەمی 1921
باوكی ئازیزم، سبەینێ پۆستەی ئاسمانی دەوەستێت، دوو رۆژ پێشتر لە رۆژانی ئاسایی، بەهۆی جەژنی لەدایكبوونەوە (كریسمەس). كاپتن كڵەیتن و من پلانی چوونە دەرەوەمان هەیە لە 23 ی مانگدا، بۆ مانەوە لە گەڵ ماڵی سەید سەفائەدین و نەقیبدا لە خانوویەكیاندا لە دێهات، ئەوەی كە من و تۆ نانی نیوەڕۆمان تێدا خوارد. پێموایە ئاهەنگی جەژنی لەدایكبوون لە ماڵێكی دێهاتیی عەرەبدا شتێكی خۆش دەبێت، توخوا وانیە! ئێمە بە سواری ئەسپ دەڕۆین و ئەگەر كەش و هەوا لەبار بێت سەیرانێكی پڕ كەیف دەبێت و دڵنیام كە سەید سەفائەدین خانەخوێیەكی زۆر باش دەبێت.
وا جارێكی تر ئاژاوە و پشێوییەكی توركی ــ كوردیمان بۆ دروستبوو لە سنووری ئەربیل (هەولێر)دا. پێدەچێت كەمالییەكان، پێش ئەوەی بێنە نێو دانوستانی ئاشتییەوە بیانەوێ چەندیان پێبكرێت كارتیان لەدەستدا بێت، یان ئەمە ئاماژەی دوژمنایەتی و داخ لەدڵییە لە لایەن ئەوانەوە.بە هەرحاڵ ئەمە مایەی نیگەرانییە، بەڵام سەبارەت بەم هاندان و دنەدانەی كەمالییەكان ئێمە كێشەیەكمان نیە لە مامەڵەكردن و چارەسەركردنی ئەو سنوورە كوردیانەدا، بەڵام لە گەڵ هێزی نیزامیی پتەوی تورك و چەك و جبەخانەی شەڕی چیاییاندا هیچ ناكرێت، لە كاتێكدا ئێمە هەر هێزی لێڤی و پۆلیسمان هەیە بۆ بەرەوڕووبوونەوەیان و ئەمانە كێشەیەكی قورسن. لە بەینی خۆشماندا بێت فڕۆكە باش نیە بۆ ناوچەی شاخاوی، چونكە تۆ لە ئاسمانەوە گوندێكی شاخاویی كوردی بە باشی نابینیت لە بەر ئەوەی سەربان و ساپیتەكانی كە بە قوڕ سواغدراون تەختە و لە قەدپاڵی چیاكە دەچن و تەنانەت ئەگەر دەسنیشانیشی بكەیت ناتوانیت زیانی زۆری پێبگەیەنیت و خەڵكەكە پەنا دەبەنە ژێر هەر گاشە بەردێكی گونجاو و بەم پێیە بۆمبەكان بێ زیان دەبن بە بەراورد لە گەڵ شوێنی تردا. ئاخ بۆ ئاشتی، ئاشتی بە هەر نرخێك بووە و تۆ بڵێی هیچ نەوەیەك بە ئەندازەی ئەم نەوەیەی ئێمە شەكەت و ماندوو بووبێت بە دەست جەنگ و ناكۆكییەوە!