Home / مێژووى جیهان / میس بێڵ كێیە و ڕۆڵی چی بووە لە دروستكردنی عیراقدا؟ ‌

میس بێڵ كێیە و ڕۆڵی چی بووە لە دروستكردنی عیراقدا؟ ‌

میس بێڵ كێیە و ڕۆڵی چی بووە لە دروستكردنی عیراقدا؟ ‌

Gertrude22


نووسینی:  محەمەد حەمە ساڵح تۆفیق
به‌شی سێیه‌م
كارەكانی میس بێڵ بە تایبەتی لە پەرلەمانی بەریتانیا باس كراون و ویسامی ئیمپراتۆرێتی بەریتانیای پێبەخشراوە لە پای ئەو خزمەتە گەورەیەی بە وڵاتەكەی كردووە، بە تایبەتی لە جەنگی جیهانیی یەكەمدا و رۆڵی بەرچاوی لە جێبەجێ كردنی سیاسەتی ئەو دەمەی وڵاتەكەیدا و ئەمەش گەورەترین خەڵاتە لە بەریتانیادا. هەندێك وایدادەنین كە ئەم كێشانەی ئێستای عیراق لەو هێڵانەی سنوورەوە سەرچاوەی گرتووە كەوا كاتی خۆی بێڵ هاوكار و كاریگەر بووە لە كێشانیدا. ئەگەرچی رەنگە واشبێت بەڵام راپۆرتەكانی ئەم ژنە ئاماژە بەوە دەكات كەوا كێشەكان پێشبینی دەكران و بە روون و ئاشكرا دەزانرا كەوا چارەسەری هەمیشەیی نیە بۆ هێور كردنەوەی ئەو هێزانەی مایەی دووبەرەكین لە مامەڵە كردنی ئەو بەشەی جیهاندا.
گێرتروود بێڵ لە نامە تایبەتییەكانیەوە
میس بێڵ یەكەم ژنە لە مێژوودا كەوا تۆماری سیاسیی مێژوویی خۆی نووسیبێتەوە لە نامەكانیدا و نووسینەكانی رۆژانەیدا كە دواتر لە چواردە بەرگی كتێبدا بڵاوكراونەتەوە، بێجگە لە حەوت هەزار وێنە لە میانەی گەشت و گەڕانەكانیدا شایانی باشە كەوا فلۆرەنس بێڵی باوەژنی، كە لە تەمەنی حەوت ساڵی گێرتروودەوە شووی كرد بە باوكی و رۆڵی دایكی بۆ بینی، نامەكانی بە دوو بەرگی گەورە بڵاكردووەتە بە ناوی «گێرتروود بێڵ لە نامە تایبەتییەكانیەوە» كە یەكەمیان بۆ ساڵانی 1889 ــ 1914 و دووەمیان بۆ ساڵانی 1914 ـ 1926. نامەكان سەرجەمیان 1600 نامەیە بۆ باوكی و لەیدی بێڵی باوەژنی. شایانی باسە ئەم نامانە بەشێكی زۆر بچووكیان بە لای ژیانی تایبەتی و شەخسیدا دەچن و لە هەر نامەیەكدا چەند دێڕێكی كەمن، بەڵكو بە زۆریی راپۆرت ئاسا و باسی بارودۆخی سیاسی و كارگێڕی و ئابووری و جۆراوجۆرن كە خۆی مامەڵەیان لە گەڵ دەكات و بڕیاری كۆتاییان لەسەر دەدات و بۆ گەلێكیان داوای راوێژ لە باوكی دەكات. لەو ژمارەیەی سەرەوە 633 نامەیان لەو دەمەوە نووسیوێتی كە هاتووەتە عیراق و لە ساڵی 1916 وە بۆ ساڵی 1926 كە ساڵی مردنێتی لە بەغدا. زۆربەی نامەكانی كە باسی كوردیان تێدایە دەكەونە ساڵەكانی 1921 و 1922 و 1923 وە، هەرچەندە لە پێش و پاشی ئەم ساڵانەش لەو چەشنە نامانە هەن بەڵام كەمترن. نامەكان هەندێكیان سەرومڕ باسی كورد و مەسەلەی كوردن و هەندێكیشیان هەر تەنها بە چەند بڕگە و دێڕێك باسی كوردیان تێدایە و لەمانەدا من تەنها هەر ئەو بڕگە و دێڕانەم كردووەتە كوردی و باس و خواسەكانی تریم بە پێویست نەزانیوە. ئەڵبەتە وەك ئەمانەتێك ڕاو بۆچوونی لەسەر كورد چۆن بووە وەك خۆی بێ‌ دەسكاری كردن گواستوومەتەوە و بە گشتیش خراپ بووە بە تایبەتی دەرهەق بە شەخسی شێخ مەحموود و بزووتنەوەكەشی و تەواوی كۆششی خۆی تەرخان كردووە بۆ دروستكردنی دەوڵەتێكی عەرەبی لە عیراقدا وەك خۆی راشكاوانە پێی لێدەنێت چ لە نامەكانیدا و چ لە بۆنەی تردا.
ئەو بەرهەم و كتێبانەی
 گێرتروود بێڵ خۆی نووسیوێتی
ــ سەفەرنامە، وێنەكانی وڵاتی فارس، 1894.
ــ هۆنراوە لە دیوانی حافزەوە، لەندەن، 1892.
ــ سوریا، بیابان و شارستانیەت، 1907.
ــ چیاكان و خزمەتكارانی خودا، 1910.
ــ لە مورادەوە بۆ موراد، 1911.
ـ كۆشك و مزگەوتی ئوخێزەر، لێكۆڵینەوەیەك لە بارەی سەرەتاكانی تەلارسازیی موحەممەدییەكانەوە، 1914.
ــ شوێنەواری هەزار و یەك كڵێسە.
ئەمە و بێجگە لە دەیان كتێب و نووسین لەسەر میس بێڵ و كارەكانی، كە لێرەدا چەند نموونەیەكی كەمی دەهێنینەوە و ئەوەی مەبەستی بێت زۆرێك لەو كتێب و سەرچاوانەی دەست دەكەوێت لە رێگەی ئینتەرنێتەوە.
ــ هاوێڵ، جۆرجینا، گێرتروود بێڵ: شاژنی بیابان و پێكهێنەری وڵاتان، 2006.
ــ واڵاش، جانێت: شاژنی بیابان، 1996.
ــ ئادەمز، ئەماندا: خانمان لە مەیداندا، ژنە شوێنەوارناسەكانی بەرایی و لیكۆڵینەوە و سەركێشییان، 2010.
ــ لوگیتز، لیۆرا: گەڕانێك بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، گێرتروود بێڵ و دروستكردنی عیراقی نوێ، 2006.
ــ هۆگارس، دێڤید: پرسەنامە، گێرتروود لۆسیان بێڵ (ساڵی 1926 لە جۆرناڵی جوگرافیدا بڵاوبووەتەوە)
لە بارەی عیراقەوە لەسەردەمی داگیركردنی بەرتانیادا
لێرەدا بە پێویستی دەزانم بەشێك لەو پێشەكیەی جەعفەر خەیات بگوێزمەوە بۆ وەرگێڕانی كتێبەكەی گێرتروود بێڵ بە ناوی «فصول من تاریخ العراق القریب ـ كتاب یبحپ عن العراق فی عهد الإحتلال البریگانی 1914  ــ 1920» واتە چەند بەشێك لە مێژووی نزیكی عیراق، لە بارەی عیراقەوە لەسەردەمی داگیركردنی بەرتانیادا»، كە بە عەرەبیەكەی 510 لاپەڕەیە و ئەمە هەر هەمان ئەو راپۆرتەیە كە میس بێڵ ساڵی 1920 لە ماوەی دە مانگ ئامادەی كردوە، لەسەر داوای حكوومەتی ئەو دەمەی بەریتانیا و لە رێگەی بریكاری حاكمی مەلەكیی عیراقەوە و پێشتر باسمان كردووە.
ئەرنۆڵد ویڵسن دەریدەخات كە میس بێڵ چەند ورد بووە لە نووسین و ئامادەكردنی ئەم كتێبە راپۆرتەدا و كاتی خۆی پەرلەمان و حكوومەتی بەریتانیا زۆر بە بایەخەوە وەریانگرتووە و ڕاو بۆچوونی ئەم خانمەشیان زۆر بە هەند وەرگرتووە و لە گەلێ رووی دروستكردنی عیراق و تەنانەت مەسەلەی كوردیشەوە لە قسەی ئەم دەرنەچوون و هەرچەندە لە بازنەی كاربەدەستانی باڵای وەزارەتی كۆڵۆنییەكانی بەریتانیادا جیاوازیی ڕاو بۆچوون زۆر بووە، بەڵام لە مەسەلەی ماندێت و سەربەخۆیی یان حوكمی ئەهلیی عیراقدا بە مەسەلەی كوردیشەوە هەر ڕای ئەم و لۆرانس سەركەوتووە و لەم سۆنگەیەشەوە بووە كەوا چەرچڵ بانگهێشتی هەردوكیان كردووە بۆ كۆنگرەی ساڵی 1921 ی قاهیرە، لەسەر عیراق و ناوچەكە و لەوێ بە تەواوی ڕاو بۆچوونی ئەمان وەرگیراوە و هی كەسانی تری ئینگلیز دراوەتە دواوە.
كە تەواوی دەقی ئینگلیزیی نامەكانی میس بێڵم دەستكەوت
جەعفەر خەیات ساڵی 1971 ئەم كتێبەی لە چاپخانەی «دار الكتب»ی بەیروت چاپ كردووە و ئەمەی كە ئێستا لای منە هەر ئەو چاپەیە بەڵام لەم ساڵانەدا تازە كراوەتەوە و ساڵەكەی نەنووسراوە. پێشتریش من كتێبێكی تری وەرگێڕدراوی جەعفەر خەیاتم، لە بنكەی ژین دەستكەوت بە ناوی «العراق فی رسائل المس بیل» واتە عیراق لە نامەكانی میس بێڵدا و لە لایەن «الموسوعە العربیە للدراسات و النشر» ی لوبنانییەوە ساڵی 2003 چاپكراوەتەوە و پێموایە چاپی یەكەمی ئەمیش هەر لە ساڵانی حەفتاكاندا بووە. بە سوپاسی بنكەی ژینەوە وەك لەو زنجیرەدا كە لە رۆژنامەی كوردستانی نوێدا بڵاوبووەتەوە، من چەند نامەیەكم سەبارەت بە كورد لە وەرگێڕانەكەی وەرگرت و بڵاویشم كردەوە. پاشان كە تەواوی دەقی ئینگلیزیی نامەكانی میس بێڵم دەستكەوت و كاتێ بەراوردیان دەكەم، تەماشا دەكەم بە كەیفی خۆی لێی هەڵبژاردوون و لە هەر بڕگەیەكدا كە لەسەر كورد تەرجەمەی كردووە باری نەتەوە پەرستییە عەرەبیەكەی زاڵ بووە بە سەریدا و هەر قسەیەك لە بەرژەوەندیی كوردا بووبێت ئەم قرتاندوویەتی و زۆر نائەمینانە وەریگێڕاوە و ناچار بووم جارێكی تر راستی بكەمەوە، ئیتر نازانم لە نامەكانی تریشدا لە بارەی عەرەبی سوننە و شیعە و نازانم چییەوە هەر وایكردووە یان نە و پێموایە وەرگێڕان و بە تایبەتی لە مێژوودا ئەمانەتە و من بەش بە حاڵی خۆم هەرگیز رێگەم بە خۆم نەداوە كاری وا بكەم و بە لۆجیكی»ولا تقربوا الصلاە» بۆ نموونە «وأنتم سكاری»كەی ئایەتی قورئان بقرتێنم و ئەوی خۆم دەمەوێ باسی بكەم.بە هەرحاڵ هەر ئەو نیە و گەلێ نووسەر و وەرگێڕی تری عەرەب ئەم كارەیان كردووە و مێشێكیش میوانیان نەبووە.
شێواندنی ناونیشانە
 راستەقینەكەی
جەعفەر خەیات لە بەشێكی وەرگێڕانی «چەند بەشێك لە مێژووی نزیكی عیراق» كە شێواندنی ناونیشانە راستەقینەكەی باس و توێژینەوەكەی میس بێڵە و بەم جۆرەیە «پێداچوونەوەیەك بە بەرێوەبردنی مەدەنی لە میسۆپۆتامیادا 1914 ــ 1920»، دەڵێ «كاتێ بەریتانیای مەزن لە هاوینی ساڵی 1920 باری گرانی ماندێتی خستە ئەستۆی خۆی، یان هەر خۆی داوای كردبوو، حكوومەتی بەریتانیا لە بریكاری حاكمی مەلەكیی گشتی لە عیراق (ئەی.تی.ویڵسن) داوای كرد راپۆرتێكی دوورو درێژی بداتێ لە بارەی بارودۆخی گشتیی عیراقەوە و لەم ماوە سەختە پڕ لە رووداوەدا چی بەرپابووە، ئەمیش مەسەلەكەی خستە ئەستۆی میس بێڵی سكرتێرە بەتواناكەی خۆی و زۆر بە جوانی ئەنجامیدا لە سۆنگەی زیرەكی و توانا و ئاگابوونی تەواوی لەسەر ئەم وڵاتە و حاڵ و باری دانیشتووانی و لە ماوەی دە مانگدا راپۆرتێكی گشتگیری دانا لە دە بەشدا و ناوی نا (پێداچوونەوەیەك بە بەڕێوەبردنی مەدەنیی میسۆپۆتامیادا)، پاشان راپۆرتەكە بەرز كرایەوە بۆ دەزگا تایبەت و پەیوەندیدارەكان و (وەزارەتی هندستان) لە 3 ی دیسەمبەری 1920 چاپی كرد و بە فەرمانی خاوەن شكۆ مەلیكی بەریتانیا درایە هەردوو ئەنجومەنی پەرلەمان و «فەرمانگەی پەڕاوگەی خاوەن شكۆ» ژمارە (سی. ئێم. دی 1016) ی دایە. لە نامەیەكی میس بێڵ خۆیدا (17 ی كانوونی دووەمی 1921) باسی ئەوە هاتووە كەوا راپۆرتەكە بە كتێبی سپی ناونراوە و رۆژنامەكانی لەندەن بە ستایشێكی زۆرەوە پێشوازییان لێكردووە كاتێ كە خراوەتە بەردەمی پەرلەمانی ئینگلیزی. میس بێڵ خۆی دەڵێ كەوا حكوومەتی هندستان، كە بەرپرس بووە لە ئیدارەی مەدەنی لە عیراقدا لەو دەمەدا، داوای كردووە كە ئەم (واتە میس بێڵ) خۆی بینووسێت، نەك مستەر ویڵسنی بریكاری حاكمی مەلەكیی گشتی و ئەمیش پێی لەسەر ئەوە داگرتووە كە بە شێوازی تایبەتی خۆی بینووسێت و هەرواش كەوتەوە».

About زريان احمد

Check Also

ژنانی قاجار

طارق احمد علی ، خویندكاری ماستەر لەبەشی مێژوو پێشەكی           بەشێكی گرنگی مێژووی هەموو كۆمەڵگاكانن …