هەموو شتێك دەربارەی میسر بزانە

ئا: شڤان مەغدید

كورتەیەك لەمێژووی وڵاتی میسر

میســــر وڵاتی شارستانیەتەو شارستانی لەوێوەوە سەری هەڵداوە كەخەڵكی لەشوێنانی تر كۆچیان بۆ كردووەو لێی نیشتەجێبوون، كەبەكشتوكاڵو ئاژەڵداری خەریك بوون هەر لەوێــــــوە پیشەسازیو وردو پیشەســــازی ساكار سەریان هەڵداوە .

دانیشتوانەكانی وردە وردە لێك نزیك كەوتوونەتەوە یەكێتیەكی باشــــــــیان دروست كردووە كــــــەبوونەتە كۆمەڵگەیەكی یەكانگیر.

 

یەكێك لە گرنگترین شوێنەوارە كۆنەكانی میسر (ئەهرام)ەكانە

میسریە كۆنەكان بۆ مردووەكانیان لەكاهنو پیاوە گەورەكانی دەوڵەت لەكاتی مردنیان هەرەمیان دروست كرد، ئەویش بەپێێ دەسەڵاتیان، بۆیە بۆ مەلیكەكان هەرەمیان گەورەیان دروست كردو لەدەورو بەریش پەرستگایان دروست دەكرد،

هەرەمەكان پێك دێن لەدیوار لەخشتو قور دروستكراو وە لەناوەوە چەند تاتێكی چوار گۆشەی پێكهاتووە كەلە (6) ریز پێك دێ، مردوەكانی لەسەر دادەنرێ.

بەرزایی هەرەم (17م) لەسەر رووی زەوییەو یەكەم كەس هەڕەمی دروستكرد ملك (سنفرو)بوو.

گرنگترین هەڕەمەكان هەرەمی (جیزە) كە لەسەردەمی ملكە (خوفو) كەبەهەرەمی (مەلیك خۆفۆی گەورە) ناودەبڕێ دەكەوێتە سەحرای رۆژهەڵاتی جیزە وەهەروەها ملك (خفرع) كوری (خوفو).

 

ناوی میسر لەچی هاتووە

گوایە ناوی میسر لە ناوی مصرایم كوری صام كوری نوح هاتـــــووە، ووشەی میصر وەك لەزمـــــــانی عەرەبیو زمانە سامیەكانی وەك ئارامیو سریانی پێی دەڵێن (مصرین) هەندێك لەزانایان دەڵێن لەرەگێكی سامی كۆن هاتووە.

عەرەبەكان دەلێن مصر یانی (زەوی رەش) (ارچ اكنـــــانە) وەنـــــــاوی (جیتوس) لەسەر بەرەیەكی رۆمانی نووسراوە كەلەزمانەكانی ئەوروپی پێی دەناسرێ.

 

پێكهاتەی ئاڵای میسر

بەپێی گۆڕانكاری رووداواكانی سیستەمی سیاسی، بەتایبەتی لەسەردەمی نوێ لەنێوا سەردەمی (الخدیویە بۆ السلتنە بۆ المملكە دوای جمهوری)تاكو جێگیربوو، ئاڵاكە لە 4 ی ئۆكتۆبەری ساڵی 1984 جێگربوو.

پێكهاتەی ئاڵاكە

پێك دێی لەسێ لاكێشەی وەك یەك هەرلاكێشەیەك درێژیەكەی لەپانیەكەی زیاترە.بەپێی ریزبەندی رەنگەكان لەسەرەوە بۆ خوارەوە

رەنگی سور لەسەرەوە بەمانای (تیشكدەر – هیوا – هێز) سپی بەمانای (پاكی – ئاشتی)

رەش بەمانای (رزگاربوونی میللەتی میسر لەدەسەڵاتی ئیستعمار) لاكێشەكەی ناوەڕاست كەسپییە داڵێكی تێدایە كەپێی دەگوترێ (دالی صلاح الدین) وەدالیش یەكێكە لەباڵندە بەهێزەكان، وەروی دالەكە لەلای راستەو بەمانای هێزە.

 

شوێنی ئەسترۆنۆمی

زەمیـــــنی میسر دەكەوێتە 22 پلە تــــــا 31 پلە لەباكوری هێلی پانی، لەنێوان هێلی درێژی 24- 37 پلە لەرۆژهەڵاتی هیڵی گرنیج هەڵدەكەوێت.

رووبەرەكــــــــەی دەگاتە (1،002000)كیلۆمەتر دووجا ئەوبەشەی خاكەكەی كەدانیشتــــوانی لێ دەژیت دەگاتە (78990)كیلۆمەتر دووجا بەدرێژایی 78% لەكۆی رووبەرەكە.

 

شوێنی جوگرافی

بەشێكیشی سنوری رۆژهەڵاتی درێژكــــــراوەی دەریای سورە بەدرێـــــــژایی (1941) كم، لەباكوری رۆژهەڵاتیش بەدرێژایی (265) كم سنـــــوردارە لەگەڵ كـــــــەرتی غەزەی فەلەستینی (ئیسرائیل)یش، لەباكوری لەسەر كەناراوەكـــــــانی دەریای سپی ناوەڕاست بەدرێژایی (995)كم، لەرۆژئاوا لەگەڵ لیبا هاوسنورە بەدرێژایی (1115)كم لەبەشی باشوری هاوسنورە لەگەڵ سودان بەدرێژایی 1280كم.

 

كارگێڕی

میسری ئێستا پێك هاتووە لە (7) هەرێم، ئەو حەوت هەرێمەش پێك دێت لە 27 پارێزگا، هەر پارێزگایەكیش پایتەختی خۆی هەیە، لەدوای ئەو ناوەندە بەشیش هەیە، لەوپارێزگایانەی دێهاتیان لەسەرە هەر ناوەندێك دابەش ئەبێ بەسەر چەند یەكەیەكی خۆ جێی.

مەتروح، ئەسكەندەریە، كفرشێخ، دەقهیلە، دەمیات، رۆژهەڵات، رۆژئاوا، منوفیە، قەلیوبیە، قاهرە، ئەلجیزە، بورسەعید، ئیسماعیلیە، سویس، باكوری سینا، باشوری سینا، فیوم، بەنی سویف، ئەلمنیا، ئەسیوت، سوهاج، قەننا، ئەقصەر، ئەسوان، دەریای سوور، وادی نوێ)

 

ناساندنێكی كورتی وڵاتتی میسر

مــــــیسر یـــــەكێكە لەدامەزرێنەرانی (كۆمكاری دەوڵەتانی عەرەب) (جامعە الدولە العربیە) بارەگای كۆمكارەكەش هەر لەمیسرە، هەروا ئەندامە لەنەتەوە یەكگرتووەكـــانی لەساڵی 1945 وە هەروا ئەندامی زۆرێك لەرێكخراوە جیهانیو هەرێمەكانی وەك یەكێتی ئــــــەفریقا، پەیوەندی دیبلۆماسیو بازرگانی هەیە لەزۆربەی وڵاتانی جیهان.

بەرزیو نزمی وڵاتی میسر

میسر بەیەكێك لەو وڵاتانە دادەنرێت كەزۆرترین جیاوازی جوگرافیو ژیاری تیا هەڵكـــــەوتووە كەرێكخراوی (یونسكــــو) هـــــــەڵساوە بەدیـــــاریكردنی (30) شوێن كــــە لە ریزبەندی (كەلەپوری جیهـــــــانی) ناوزەدكراوە كە گرنگترین شوێنیان ئەمانەن:

پارێزراوی (رأس محمد) لەسینا

كـــــە بە كەناراوی مەرجانیو مــاسی رەنگاو رەنگو كیسەلەی دەریایی تیایە كە نزیكن لەناوچوون .

 

دورگەی بتران

نزیكەی 6كم لەكەناری سینای رۆژهەڵاتە كەدورگەیەكی مەرجانی سەركەوتووە لەئاو پێك دێت كەلەبەردە بنكەی گرانیتەكان شاردراوەتەوە لەژێر خۆلی نیشتوو.

پارێزراوی الزرافیقو سیغەی برودویل

دەكەوێتە باكوری سیناو بەكلیلی سەرەكی كۆچی باڵندەكان لەجیهان دەناسرێ كاتی لەپایزدا باڵندەكان لەئاسیاو ئەوروپا كۆچ دەكەن بۆ ئەفریقا هەندێ لەباڵندەش لەوێ ژیان دەكەنو زۆر دەبن كەزیاتر لە (270) جۆریانی لەو باڵندە پارێزراوانەی لێ دەژین.

ناوچەی دارستانی بەبەرد بوو

ناوچەی دارستانی بەبەرد بوو (معادی) نزیك قاهیرە كەبەیەكێك لەو دارستانانە بەبەردیوانەی دەژمێردرێ كە كۆمەڵێ رەگی داری بەبەردبووی تیا هەڵكەوتووە كەچیایەكی دارینی بەبەردبووی دروست كردووە.

دۆڵی نەهەنگەكان

بریتییە لەدۆڵێك چەندین هەیكەلی بەبەرد بووی نەهەنگی سەرەتاییو قرشی تیایە كەتەمەنیان دەگەڕێتەوە بۆ 40 ملیۆن ساڵ پێش ئێستا

 

ئاوو هەوا

كەشو هەوای میسر كاریگەرە بەكۆمەڵێك هۆكار بریتین لەپێكهاتەی شوێنو جوگرافی بەرزونزمیو خاكەكەیو پاڵەپەستۆی بەرزو نرمەكانی هەوا. ئەمەش وایكردووە میسر بكەوێتە چەند هەرێمێكی كەشو هەوا.

میسر دەكەوێتە نێوان گەرماییەكی وشك لەزستاندا هەوایەكی مام ناوەندو كەمێك باران لەناوچە كەناریەكانی دەبارێ. لەوەرزی زستانانی كاریگەری بای باشوری رۆژهەڵاتو باكور كاریگەری لەسەر كەشو هەوا هەیە. رێژەی شێ (رتوبە) لەزستاندا هەوای شێداری زیاترەو لەهاوینان وشكو برینگ بەتایبەت لەخوارووی ولات. لەزستاندا دەگاتە 80% لەباكور و لەباشوریش دەگاتە نزیكەی 40%.

 

سامانی ئاو

دۆلی نیلو دەلتا دەگاتە نزیكەی (4%) لەرووبەری میسر، كەنزیكەی چارەكێك لە خەڵكی میسر تیایدا نیشتەجێن.

خاكی میسر دەوڵەمەندە بەزۆرێك لەكانە سروشتیەكان لەسامانی ئاوی دەكەوێتە سەرلێواری دەریای سپی ناوەڕاستو دەریای سوور، چەند دەریاچەیەكی سروشتیو دەستكردی تیایە لەوانەی دەریاچەی (قارون)و (منزلە)و (البرس) جگە لەرووباری نیل كەئاوێكی سازگارو چاكی هەیە، لەشاخەكانی حەبەشەوە هەڵدەقوڵێ بەرەو سودان دێتو بەدوولق كەپێی دەڵێن نیلی شینو نیلی سپی دوای یەكگرتنەوەیان دەرژێنە خاكی میسر.

كــــــە بەدرێژایی كەنارەكانی رووبــــــــاری نیل كشتوكاڵو بەرووبوومەكــانی لێدەروێندرێ، كــــــەسودێكی بەرچاوی هەیە لەبوژاندنـەوەو بەرەو پێشچوونی میـــــــسر، لەساڵی 2000و 2001 نزیكەی 68 ملیار مەتر سێ جا ئاویان هەبوو كەنزیكەی 85% بــۆ كشتوكاڵ خواردنەوە 9.5% بــــــۆ پیشـــەسازی بەكاردەهێنرا.

هەروا لەزۆر شوێنی بیابانی میسر (میرگو كانی)هەن كەسوودی بەرچاوی هەیە بۆ بەخێوكردنی مەروماڵاتو بەلەوەرو شتی تر.

 

تایبەتمەندییەكانی دانیشتوانی میسر

زۆرینــەی دانیشتوانی میســـــــر چڕبوونەتەوە لەدۆڵی دەڵتای نیل، لەبەرئەوەی دانیشتوانی لەمعمورە نیشتەجێن زۆرترین چری دانیشتوانن لەجیهان، بەڵام ناوچە بیابانیەكان كەمترین چڕی دانیشتوانی تێدایە، ژمارەی دانیشتوانی میسر لەناوخۆی وڵات لەساڵی 2014 دەگاتە نزیكەی (87.000.000) هەشتاو حەوت ملیۆن كـــەس. بەڵام لەگەڵ ئەو میسریانەی كــە لــەدەرەوەی وڵات نیشتەجێن دەگاتە 95 ملیۆن كەس ژمارەی دانیشتوانی رۆژانە بەزیادی (5604) كەس دەبێ لە (77%) خاكی میسر زۆربەی دانیشتوانی تێدا نیشتەجێن كەلەدۆڵی نیلو دەلتا دەژین.

میسر یەكەمین وڵاتی عەرەبیە لەزۆری دانیشتوان لەجیهانیش لەریزی (15)یەمین وڵاتدایە، لەزۆری دانیشتوان بەپێی سەرژمێری 2014 هەرێمی قاهیرە زۆرترین خەڵكی تیا نیشتەجێیە كەدەگاتە (9)ملیۆن كەس دوای ئەو پارێزگای جیزە دێ كەنزیكەی (7.5)ملیۆن نیو كەس تیایدا دەژی. پارێزگاكانی باشوری سینا كەمترین خەڵكی تیا نیشتەجێیە كە بریتین لە 172 هەزار كەس قاهیرە چڕترین شوێنی دانیشتنە لەمیسرو هەر كیلۆمەتر دووجایەك (47.285) هەزار كەس لێی دادەنیشن.

ئابووری وڵاتی میسر

ئابووری میسر بریتییە لەئابووریەكی جۆراوجۆر ئابووری لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست كەپێكهاتووە لەكەرتەكــــــــانی كشتوكاڵو پیشەسازیو گەشتوگوزارو خزمەتگوزاری بەرێژەی وەك یەك بەشداربن لەپێكهاتەی ئابووری میسر بەجۆرێك ناوەندی دەستی كار لەمیسر نزیكەی 26 ملیۆن كەس دەبێت بەبێ سەرژمێری 2010 كەدابەش كراون بەسەر كەرتی خزمەت گوزاری.

بەرێژەی (51%) لەكــــەرتی كشتوكاڵیەوە بەرێژەی 32%پیشەســازی بەرێژەی (17%) ئابووری وڵات زیاتر لەسەر كشتوكاڵو داهاتی كەنالی سویسو گەشتوگوزارو باجو بەرهەمە روشنبیریو راگــــــەیاندنەكــــــانوهەروا هەناردەكردنی نەوتە.

ئەم وڵاتە نزیكەی 1.2% لەكۆی بەرهەمی گشتی وڵاتن، ئەمەش كاریگەری كردۆتە سەر دابەزینی ئابووری میسر كەبووەهۆی كەمبوونەوەی گەشەی زۆربەی كەرتەكانی بەتایبەت لەكەرتی پیشەسازیو دەرهێنان و گەشتوگوزار بەهۆی تێكچوونو شلەژانی ژیانی سیاسی وڵاتو كارەكانی دەوڵەت. كەرتی كشتوكاڵی لەهەموو كەرتەكانی تر گەشەسەندوترەو گەشەی چاكی بەخۆی دیوە گەر بەراوردی بكەین بەگەشەی كەرتەكانی تر ئابووری كە ئابووی میسر لەسەر بنیات نراوە.

بۆیە دەبینین كەئابووری میسر ئابووریەكی بەهێزو گەشەكردووە نەبووە نەیتوانیوە بژێوی سەرجەم دانیشتوانی میسر دابین بكات، بۆیە زۆربەی میسریەكان دەچنە دەرەوەی وڵاتو كاردەكەنو لەدوری وڵاتو ئەمەش بووەتە هۆكارێكی باش كەیارمەتی میسریو میسریەكان دەدات بۆهێنانە ناوەوەی (پارەی گران) عملات صعبە بۆ وڵاتەكەیانو وابكات كەهاوسەنگیەكی خۆی هەبێت بۆ پاراستنو هێلانەوەی بژێوی میسریەكان تارادەیەكی باش خزمەت بەئابووری وڵاتیش بگەیەنن.