ماكیاڤیللی رابەری فەلسەفەی سیاسەت

ماكیاڤیللی رابەری فەلسەفەی سیاسەت

 
نوسینی : زریان احمد
قوتابی ماستەر

پێشەكی
ماكیاڤیللی بە یەكێك لە دیارترین بیرمەندی سەردەمی بوژانەوە دادەنرێت . كە شاعیرو مێژوونوس و سیاسەت مەداربووە ,وە كاتێك سیستەمی كۆماری لە فلۆرەنسا هاتە كایەوە زۆر بە پەرۆش وبە دڵسۆزیەوە هاوكاری حكوومەتی فلۆرەنسای كردووە ,وە دە وڵەمەند یەكەی ماكیاڤیللی لە سەروو بوو لە زانستی و قوڵی لە تاقیكردنەوە كانیدا وە دووربینی لە بڕیارەكانیدا بۆ بەخشینی ڕەسەنایەتی و كارامەی بە نووسینەكانی ,ئەگەر ماكیاڤیللی بایەخی تەواوی بەئەدەب بدایە سەركەوتنێكی زۆر لەوە زیاتری بەدی دەهێنا كە خۆی چاوەروانی دەكرد چونكە هاتنە بەر مەیدان و سەركەوتنەكەی لە وبابەتە بووكە بە دەگمەن بلیمەتێكی تری ئیتاڵیایی لە م ڕوە وەپێشی كەوتن , وە بەو كتێبانە ناسراو بوو برتی بوو لە :((كتێبی میر,مێژووی فەرەنسا,هونەری جەنگ)) كە ناوبانگی پێ دەركردبوو .
بەشی یەكەم
تەوەرەی یەكەم :
أ‌. كورتەیەك لە ژیانی ماكیاڤیللی :-

نیكۆلۆدی بینادۆ ماكیاڤیللی ,لە 3ی مایسی ساڵی (1469)دا لە شاری فلۆرەنسا كەدەكەوێتە ناوەڕاستی ئیتالیاوە لە دایك بووە بەڕەچەڵەك ئۆسكانیای سەرداری ڕەسەن بووە كە زۆر كەسیان بە درێژایی دەیەها ساڵ پایە وپلەی گرینگیان داگیر دەكرد و لە ئاكامیدا چرژابووبە كۆڕی ژیانی سیاسی پڕ لە چست و چالاكی فلۆرەنسا وە ,تەنانەت خاوخێزانی پاپیرە گەورە لە ئەنجامیدا لە ساڵی (1260)دا توشی دەركردن لە شار بووبوون ,كەوابێ مەكیاڤیللی اە باوەشی سیاسەت ورۆشەنبیری و پەروەردەبووە,باوكی پارێزەرێكی ناسراو بوەو دایكیشی شیعری داناوە.
نیقۆڵۆ ماكیاڤیللی لە تەمەنی 29 ساڵی ئەو تەمەنە بوو كە ئەو كات تاك دەیتوانی دەنگدان بە دەست بهێنێ كە ئەم تەمەنەش ئەوكات تەمەنێكی یەكجار گەورە بووبۆ ئەوەی پێگەی وا گرینگ بە دەست بهێنێ لەو كاتەدا زۆرێك لە گەنجەكانی فلۆرەنسا لە ژێر وەسیەتی باوكەكانیان تا تەمەنی 24ساڵی نەیدەتوانی پلەی وابەرز وەربگرن دەبوایە تەمەنیان 288سالی تەواو بكردبایە , بەڵام ماكیاڤیللی قەرەبووی تەمەنەبچووكەكەی كردەوە لە گەڵ ناشارەزای خۆی بە زیرەكی و ئەو زانستەی كە پێشتر بەدەستی هێنابوو ببووەپاڵپشتێك بۆ ئەوەی ئەو تواناو ئارەزووەی كە هەی بووبە دەستی بهێنێ.
ماكیاڤیللی لە ماوەی چەند ساڵێك زانستی حسابی دەخوێند وە زمانی لاتینی دەنووسی لە ژێر سەرپەرشتی مامۆستاكەی زۆرتر بە ناوبانگ بووبە ناوی (باولودارنسیلیونی) مكیاڤیللی پاشان پەوەندی بە دامەزراوێكی فێركاری كرد كە پێشتر (لاندینیۆ فیورنتینو)ئەوناوەی لە خۆی نابوو كە ناوی زانكۆیە كە دامەزراوە ژیانی ماكیاڤیللی خوێندنی دیارنیە وە دەتوانین بلێین سەركەوتنی ماكیاڤیللی لە خوێندن بۆ ئەو زانكۆ سەرەەكە ناومان هێنا سەركەوتووكەلەم زانكۆیە سەركەوتنی بەدەست هێنان.
كە لە ساڵی 1498 سیستمی جومهوری دادەمەزرێ (ماكیاڤیللی )بەدڵ بە گیان لە تەك رژێمی نوێدا هاوكاری دەكا پایەی سكرتێری ئەنجومەنی دە ئەندام ((مجلس العشرە)) ی دەدر ێتێ كە ئەركی سەرپەرشتی كردنی كاروباری بەرگری سیاسەتی دەرەوەی جەمهووریەتی (فلۆرەنسا) ی پێسپێردرا بوو,ڕاستە ماكیاڤیللی ((یە كێك لە گەورە لێپرسراوانی رژێَم نەبوو, بەڵام بە زیرەكی جموجۆڵی خۆی توانی لەو سەردەمەدا كارلە ژیانی سیاسی فلۆرەنسا بكات.
ماكیاڤیللی یەكێك بوو لەو كەسانەی بە توندی بەبەرەكانەی سیاسەتی دەرەبەگایەتی وپاپایەتی دەكرد ولای وابوو ئەوانە گەورەترین كۆسپ لەبەردەم یەكگرتنی ئیتاڵیادا,هەرچی بیروڕای كلێسە شە هەست ونەستی ئادەمیزاد ئیفیج دەكەن و ماوەی داهێنان بۆئادەمیزاد ناهێڵێتەوە ,بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێ ماكیاڤیللی دژی باوەری كلێسە بووە,بە پێچەوانەوە باوەڕی وابووكە دەیتوانرێ ئاین بكرێتە ئامرازێكی كاریگەر بۆ خزمەتی سیاسەت بە كاربهێنرێ , ماكیاڤیللی بە توندی ڕەخنەی لە سیستەمی سووپای وڵاتەكەی دەگرت ,چونكە پشتی بە كۆمەڵە خەڵكێكی بە كرێگیراو دەبەستیوە ماكیاڤیللی بە بیروڕایەكانی تەعبیری لە ئایدۆلۆژیای چینی بورژوای (تازە پێگەیشتوو دەكرد لە بەرهەمەكانیدا بە شان و شكۆی بازرگان و پیشەگەری شارەكانی ئیتاڵیا دا هەڵیداوە و هەر ئەوانەی بە میللەت دەزانی.
مەكیاڤیللی لە ساڵی 1512ڕوبەروی تۆری دەسەڵاتیداری سیاسی بووەوە ناچاربوو دەست لە كار بكێشێتەوە , لەسەردەمی خانەنیشینی ناچارییە , وە ماكیاڤیللی یەكێك لەبەرهەڵستكارانیدەمارگرژی دەسەڵاتی سیاسی پاپا بوو ئەو دەیووت دەبێ ئێمەی ئیتاڵیەكان جیا لەوەی كە دەبێ لە بواری خواناسیەوە سوپایسی كەنیسە بكەین دەبێ لە بواری لەبەریەك هەڵوەشاندنەوەی ئیتاڵیاش سوپاسی بكەین ))ماكیاڤیللی لە ڕەخنە گرتن لە دەست تێوەردانی كەنیسە لە دەسەڵاتی سیاسی پشتی بە (مارسیلیۆس )دەبەستو دەیووت دەبێ سیاسەت بە تەواوی لە بیروباوەڕی ئاینی جیاوازبێت.
ب . كارو بەرهەمەكانی ماكیاڤیللی
1- لە ساڵی مانبەر 1527 لە فەرەنسا وەك فەركاری دەكرد وەچەندین ساڵیش ئەركی دبلۆماتیكی لە ئەستۆبووە.
2- مە كیاڤیللی لە تەمەنی 29 ساڵیجا چووە ناوسیاسەت ولە پۆستەكانی سكرتێری دیوان ,دیبلۆمات وبەڕێوە بردنی كاروباری سەرباز ی فلۆرەنسا اە ئیش و كاری حكومییەوە خەریك بووە بۆ ماوەی 14ساڵ وەك بەرپرسێكی بەرزی حكوومی ودیبلۆمات گەلێك ئەزموونی كۆكردەوە.
3- كتێبی میر وچەندكتێبی گرینگی دیكە وەك تزەكان لە بارەی كتێبی یەكەم تیۆس لیۆسی نووسی و لە ساڵی 1513 چاپ كراو بڵاو كرایەوە لەهەمان كاتدا كتێبی میر ناسیۆنالیزم ونیشتمان پەروەری ئیتاڵیا شەوە.
4- مەكیاڤیللی پانزە ساڵ مایەوە لەو ماوەیە دا بیست وچوار جار كرایە نێردراوی دیبلۆماسی كە ئەوە هەڵی پەیوەندی كردنی ڕاستەوخۆی لە گەڵ گرینگترین كەسانی ئەو سای ئیتاڵیاو ئەوروپا بۆ سازاند وەك پاپاو پادشای فەرەنسا و ئیمپراتۆری رۆمانی.
ج. كتێبە بەناوبانگەكەی ماكیاڤیللی (میر) :-

كتێبی میر یەكێكە لە كتێبەكانی مەكیاڤیللی كە لە بیست وشەش بەش پێك هاتووە كە هەمووی باس لە مەسەلەی دامەزراندنی دەسەڵاتی فەرمانڕەواو پاراستنی دەكەن لەم كتێبەدا ستایشی هیچ فەرمانڕەوایەك نەكراوە,بە ڵكو نوسەر هەوڵدەدات لە سەرچاوە و هەڵ ومەرج و سنوری دەوڵەت و دەسەڵاتی فەرمانڕەواو بكۆلێتەوە هەر لەبەر ئەوەشە ئەو ناونیشانەی كە لە بنەڕەتدا بۆ كتێبە كەی هەڵی بژاردووە , بریتیە لە حكوومەتە پادشایەتیەكان نەك میر,بەڵام ناونیشانی كتێبەكە دوای مردنی مەكیاڤیللی وە لە كاتی بڵاوكردنەوەیدا گۆڕا.
ئەوسەركردانەی سوودیان لە لە بیرو باوەڕەكانی مەكیاڤیللی وەرگرتووە بە تایبەتی لە كتێبی میرئەمانەن :-
1- فرەدریكی دووەم ی پادشای پروسیا ناوبراو كتێبێكی سەربەخۆی سەبارەت بە بیرو ڕاكانی مەكیاڤیللی داناوە .
2- سەركردەی بەناوبانگی فەرەنسا ریشیلیۆ 1585-1643كەلە مەیدانی سیاسیدا سەركەوتنی گەورەی بەدەست هێناوە ز
3- (هیتلەر) هەمیشە كتێبی میری لەسەر مێزەكەی بووە ,
4- (مۆسۆلۆنیش )لەو لێكۆلینەویەیداكە لەبارەی هەمان كتێبەوە ئامادەی كردو پلەی دكتۆرای پێ وەرگرت .
5- هەوەرها زاناو فەیلەسوف وەك (ماركس –دیكارت –بیكۆن……هتد )
6- ئەلیزابێتی یەكەم پادشای ئینگلتەرا .
7- ناپلیۆن پۆناپارت كە بەوردی كتێبی میری خوێندۆتەوە.
تەورەی دووەم :-
أ‌. بیرو ڕاسیا سیەكانی ماكیاڤیللی
مەكیاڤیللی لەسەرەتادا جەمهووریەتی بۆ حكومڕانی كردن بەرژێمیكی نموونەی دادەنا, بەڵام دوا ی ئەوەی كەوتە شیكردنەوەی بارودۆخی ئیتاڵیا دابەش كراو ە بەسەر پێنج دەوڵەتدا لە سەردەمی ئەودا كە برتی بوو نلە مەملەكەتی ناپۆلی لە باشوورداو ,دۆقیەتی میلان لە باكوە ڕوژئاوا داو جومهوریەتی ڤینسیای ئەریستۆكراتی لە باكوری رۆژهەڵاتدا , جومهوریەتی فلۆرەنسا ودەوڵەتی پاپایەتی لە ناوەڕاستدا ,دوای ئەوەی مەكیاڤیللی لە((میر)) داگەیشتە ئەو ئەنجامەی كە باشترین رژێمێك بتوانێ یەكێتی ئیتاڵیاو پارێزگاری لێكردن بە دی بێنێ ,ئەو جۆرە رژێمەبە شان دابداتەوە سەر دەسەڵاتێكی دكتاتۆری (موتڵەق )ی بە هێزی ئەو تۆ كە گوێی نەداتە لێكدانەوەی دینی و دونیایی و ڕەوشت خوازی ,چونكە سوودو بەرژەوەندی باڵای دەوڵەت و بە شێوەیەكی تایبەتی یەكێتی ووڵات.
بە پێی باوەڕی مەكیاڤیللی ئەمانە حەقیقەتی نەگۆرن و سیاسەت مەداران تەنانەت پادشایەك بە شێوەی دیكتاتۆری وڵاتەكەی بەرێوە دەبات,پێویستە ئەوانە بەرچاو بكات ,ئەو بۆچوونە ئامۆژگاریەكانی بەراستی و مانادارو بە كورتی دەخاتەڕوو بۆ نموونە دەلێن ))پادشا دەتوانێت ڕێگا بدات رەعیەتەكانی بكوژرێن )),بەڵام ناتوانێت ئەوان تاڵان بكات , پادشا بەر لە هەموشتێك دەبێت پێداویستی بۆ رەعیەتەكانی بۆ ئاسایش دابین بكات ودە سەڵات خوازی ئەوان بگۆرێت بە دەسەڵاتخوازی نەتەوەی.
ئامۆژگاری میری وەها دەكرد كە بۆ بە دیهێنانی ئامانج وزیادە خوازیە سیاسیەكانی خۆی ,شەرم لە هەڵبژاردنی هیچ جۆرە ڕێ و شوێنێك نەكا ,چونكە فەرمانڕەوای سەركەوتو ئەو كەسەیە بەپێی بارودۆخ و بە پێی پێویستی پەنا دەباتە بە رهەردووجۆرە ڕێ وشوێنی مرۆڤانە ئاژەڵانە ودەزانێ چۆن لە نگەری نێوان فێڵبازی و ڕێو ی شاڵاوبردنی شێر ڕادەگرێ ,لە بەر ئەوە ی پێوانەو بنچینە بۆ هەڵسەنگاندنی سیاسەت سەركەوتنە.
بە ڕای ماكیاڤیللی ,تاكە ئامانجی سیاسەت ,داڕشتنی چاڵاكییە كۆمەڵایەتیەكا ن نیە ,بەڵكو بایە خ بە ڕێكخستنی هۆكارەكانی بنیاتنانی ژیانی دەوڵەت دەڵەتیش دەدات بە بڕوای ئەو ,چاڵاكی سیاسی بریتی یە لە ڕێكخشتنی بونیادی كومەڵگا لە ڕێی بە ڕێوە بردنی حكوومەتەوە.
ماكیاڤیللی ,بە بیرو ڕاكانی تەعبیری لە ئایدۆلۆژیای چینی بۆرژوای تازە پێگەیشتوی دەكرد,لە بەرهەمەكانیی دا بە شان وشكۆی بازرگان و پیشەگەری شارەكانی ئیتالیادا هەڵیداوەو هەر ئەوانەی بە میللەت دەزانی.
ب.واتای چەمكەكان (زاراوەكان) :-
ماكیاڤیللی هەمیشە ئامۆژگاری دەسەڵاتدارانی ئیتاڵیایی دەكرد شەرم نەكەن وهەر ڕێگایەك بە پەسەند دەزانن بە ناڕەواش پێ بگرتەبەر تاوەكو بەو هۆیەوە خواست وئامانجە سیاسیەكانیان بهێننە دی .چونكە فەرمانڕەوای سەركەوت وئەو كەسەیە بتوانێ بە پێی پێویستی ئارەزووی وڵات پشت بە ڕێگای مرۆڤانەو نا مرۆڤانە ببەستێ وە سەبارەت بەم لێكدانەوەیە دوای ئەوەی زاراوەی “ماكیاڤیللزم “ماكیاڤیللیە”ماكیلڤیللست” هاتنە گۆرێ.
1- زاراوەی ماكیاڤیللزم:- بەو جۆرە سیاسەتە دەوترێ كە هیچ گوێ ناداتە بە های ڕەوشت وڕە فتار .
2- ماكیلڤیللست :- بە و كەسەی پەیڕەوی ئەو جۆرە سیاسەتە دەكات لەسەر بیرو باوەڕی ماكیاڤیللی دەڕوات.
3- ماكیاڤیللیەبەو كەسە دەوترێ كە پەیڕەوی ڕێبازی ماكیاڤیللی دەكات.
ج . ئەوانەی بونە هۆی زڕاندنی ناوی ماكیاڤیللی :-
1- حەسودی پێبردن :- نیكوڵۆ وەك روناكبیرێكی گەورە ژمارەیەكی زۆر حەسودی پێبەرانی هەبوون كە هەوڵیان دەدا بە خراپترین شێوە باسی بكات ڕەخنەی لە هەندێ بیروڕای مەكیاڤیللی وەها دەگرت كە گوایە دڵڕەقانەو بێبەزەییانەلە كاتێكدا لە پەكچونێكی تەواو لە نێوان هەردوو مێژوونوسی گەورەی سەردەمی ڕاچەنین ,مەكیاڤیللی وگوێكاردینیداهەیەو هەرجیاوازیەكیان لە بەیندا هەبێ ,تای تەرازوو بە ئاشكرا بە لای یەكەمیاندا دەشكێتەوە.
2- هەندێ لەو فەرمانڕەوایانەی بە هەڵسو كەوتی سیاسەتی ڕۆژانەیان لە میرەكەی نەوتیان پەڕاندبوو, هێرشێكی زۆریان كردە و سەرلەوانە ((فرەدریكی دووەم ))ی پاشای پروسیا بووناوبراو كتێبێكی سەربەخۆی سەبارەت بە بیرو ڕاكانی (مەكیاڤیللی )داناوە مەبەستی بوو گوایە پووچیان بكاتەوە.
-كلێسە :-
3- هەڵوێستسی كلێسە لە زڕاندنی ناوی مەكیاڤیللی گەلێ كاریگەر بوو ,بەڵام بۆ ئەوەی لە هەموو بارێكی ئەو هەڵوێستەی بگەیت , چاكتر وایە یەكەمجار باسی هەڵویستی ماكیاڤیللی بەرامبەر بە كلیسە و بە رژێمی دەربەگایەتی بە گشتی كە ئەو سا باو بووبكەن,ئەو هەرچەندە زیاترپێی لە سەر كلێسە دادەگرت,بەڵام لە هەمان كاتدا لە هەندێك لایەنی ئەو تۆی كۆمەڵگای دەربەگایەتیش دە دوا كە لەسەردەمی ئەودا گەیشتۆتە ئەو پەڕی لە بەردەمی پێشكەوتنی ئاسایی كۆمەڵگاكانیئەوروپا بوونە كۆسپێكی سەرەكی,ماكیاڤیللی بە توندی دژی ئامۆژگاریەكەی كلێسەی كاسۆلیكش ڕاوەستاوبە بێ بایەخی دەداتە قەڵەم ووەهای بۆ دەچوو بەر لە داهێنانی چاڵاكیەكانی مرۆڤ دەگرن كە ئەم ڕایە بە ئەمانە تەوە گیانی سەردەمەكە ئەو ئەركانەی دەنواند كەلە ئەستۆیدا بوون.
ئەوەی كە ناوو شۆڕەتی (ماكیاڤیللی )ی وبیروڕایەكانی ئەوەندە ی ترزڕاند,هەڵوێستەی دوژمنانەی كلێسە وئەو بڕیارەی بوو كە سەبارەت بە قەدەغەكردنی كتێبەكانی ئەو دەریكرد ,ئەمە لەكاتێكدا (مەكیاڤیللی)لەسەرخواستی پاپا مێژووی (فلۆرەنسا)نووسیوەوە.
كەوابێ هۆی سەرەكی دوژمنایەتی كردنی (ماكیاڤیللی) ,لە گەڵ كلێسەی كاسۆلیكدا لەوەی دابووكو كلێسە بووە كۆسپێك لە ڕێگای بەدیهاتنی خەونە گەورە كەیدا وبینینی نیشتمتنەكەی بە یەكگرتووی وسەربەرزی.
4- مژوونووسە بۆرژواكان وبە تایبەتی سۆسیۆلۆجیستەكانی فاشیزم ئەوەندەی ترناو شۆڕەتی (ماكیاڤیللی ) یان شێواند وچونكە ئەمانەیش بەتەنها لەسەرئەو تیۆری سورن كە پەیوەندی بەسیستەمی دیكتاتۆریەتی موتڵەقەوە هەیە،بئ ئەوەی نزیكی ئەو بیرو رایانەی بكەون كە باسی خاسیەتەكانی رژێمی جمهوری دەكاو بە چاكترین سیستەمی دادەنێ‌ ماوە نادا دەسەلات بەر میران بكەوێتەوە دەست فەرمان ڕەواو لای وایە پێویستە تواناو لێهاتووی بكرێنە هەڵبژاردنی حكومڕانیان سەرباری ئەمانەش نازیەكان و فاشستەكان بە ڕادەیەك ڕێنمایی بیرو رای ماكیاڤیللیان دەكرد كە سیچكی وەكو هیتلر هەمیشە كتێبی میری لە سەر مێزە كەی بووە.
5- شانۆی ئینگلیزی :-
6- لە سەردەمی ئەلیزابێستدا دەورێكی گەورەی لە زڕاندنی ناوی ماكیاڤیللی دا گێرا ،كۆمەلگای ئنگلیزی یەكەم باری سەرنجی دەرباروی كتێبەكانی لەنیوان ئەو نوسینە دشكارانە والا دروست بوو كە بە شێوەیەكی تایبەتی گەمارۆی بیرو راكانی دوو توێی میریان دەدا، گومانی تێدانیە كەڕای ناشایستەی ئنگلیزەكان بەرامبەر بە( ماكیاڤیللی )جێی پەنجەیەكی ئاشكرای بەروخساری ئەو بیرو رایەوە جێ‌ هێشت كە سەبارەت بەو بوو.
مەكیا ڤیللیستەكان :-
7- حكومرانە مكیاڤللیستەكان دەورێكی ئەو تۆیان لەزڕاندنی ناوی ماكیاڤللی گێڕاوە ،چونكە ئەوان ئەو بابەتەیان لە بیروڕاكانی ماكیاڤللی هەڵدەبژارد كە بۆیان دەگونجاو،ئیتر بەزۆری ئەومەرجانەیان پشت گوێ‌ دەخست كە بۆ كردارو رفتاری حكومڕانانی دانابوون،بۆ نموونە :- ژنە پاشای فەرەنسای وبەنەژاد ئیتالی (كاترین میدیتچی ) میری بەكتێبی پیرۆزی خۆی دادەنا،بەبێ‌ ئەوەی لە هەلسوكەوتی خودی خۆی سیاسەتە گشتیەكەی دا دەردەكەوێ‌ ، بیرو باوەرەكانی بگرێتە خۆی ،وە (گانتێ‌) كتێبەكەی خۆی دژی ماكیاڤیللی دەركرد تیایدا نەك تەنیا تاوانی قەسابخانەكەی خستە ئەستۆی ئەو ، بەڵكو بەرامبەر هەموو خراپەكاریەكانی پاشاكانی فەرەنسا و،هنری دووەم شاری نۆیەم ، هنری سێەم،بەرپرسیاری كرد.
ْ . ئەخڵاقی سیاسی لە تیوڕی مەكیاڤیللی :-
دەتوانین چوار ڕاڤە دەربارەی تیۆری ئەخڵاقی ماكیاڤیللی جیا بكەینەوە :
1- باوەڕ نەبونی ماكیاڤیللی بە ئەخلاق
ئەم تێگەیشتنە لە ڕابردوو پاش بڵاو بوونەوەی كتێبی میر تا ماوەیەك ڕاڤەكردن باوبوو ,بە پێی ئەم لێكدانەوەیە ,ماكیاڤیللی باوەڕ ی بە هبچ پرنسیپێكی ئەخڵاقی نەبوو , پاشاشی فَێردەكردكە چۆن باوەڕی بە هیچ برنسیپێكی ئەخلاقی نەبێ و هەموو كۆت و بەندە ئەخلاقیەكان پشتگوێ بخات .
2-سیاسەت لە گەڵ ئەخلاقدا سازگارنی یە :-
ئەم ڕاڤە كردنە بۆ((بێندیتۆ كرۆچە )) فە یلە سوفی بە ناو بانگی ئیتالی دەگەرێتەوە , كرۆچە لەو باوە ڕە دایە (ماكیاڤیللی) نكۆڵی لە بەهای ئەخلاقی مەسیحی نەكردووە و ,نەیگوتووە ئەو تاوانەی كە زەرووڕەتی سیاسی ,دەیخوازێ لە ڕاستیدا بە تاوان ناژمێردرێ ,ماكیاڤیللی تەنیا دەیەوێ ئەم خاڵە دەربڕێ ئەخڵاق لە سیاسەتدا جێگای نیە وهەر سیاسەتێكیش كە پشت بە گریمانەكانی بەهای ئەخڵاقی ببەستێت بە كارەسات كۆتای دێت ,ئەم وتەیە كە سیاسەت لە گەڵ بنەمای ئەخلاقیەكان یەك ناگرێتەوە وتەیەیەكی باوەو ئێمە زۆرجار گوێمان لێدەبێت كە دەڵێن ((سیاسەت دایك و باوكی نیە )).
3-ئەخڵاقی سیاسی پێویستی بە دوور بینییە :-
(سیكنر) بەم جۆرە تیۆری ئەخڵاقی ماكیاڤیللی لێكدەداتەوە :
سروشت بەهرە یەكی تایبەتی بەهە ریەك لە ئێمە بەخشیوە و هەڵس وكەوتی ئێمە لە ژێر دەستی ئەم بەهرە تایبەتە دایە ,بەڵام زەمەن بەردەوام لە گۆران دایە و ئەگەر ئێمەش نەتوانین كاری خۆمان بگۆڕین ,بەناچاری سەردەمێك لە گەڵ بەختێكی باش و سەردەمێكی تر لە گەڵ بەختێكی خراپ بەرەو ڕوودەبینەوە ,بۆ ئەوەی بتوانین هەمیشە كەڵك لە بەختی باش وەربگرین ….دەبێ بتوانین خۆمان لە گەڵ هەڵ مەرج وزەمەندا بگونجێنین ,وە پاشایەك كە نەتوانێ خۆی لە گەڵ زەمەن وپێداویستیەكاندا بگونجێنێت ئەوا ناتوانێت بەسەر بارو دۆخەكە دا زاڵ بێت .
4-تا گەیشتن بە كۆمەڵگایەكی ئیدیاڵ , ناتوانێ بە شێوەیەكی ڕەها ملكەچی ئەخڵاقی باوبێت .
بە ڕای ئێمە دەكرێ تیۆری ئەخڵاقی مەكیاڤیللی بە شێوەیەكی دیكەش لێكبد رێتەوە ,وا دێتە بەر چاو مەكیاڤیللی وێڕای ئەوەی كە هێلێكی جیاكەرەوەی لە نێوان ئە خڵاق و سیاسەتدارانە كێشاوە و لە هەمان كاتدا نكۆڵی لە ئەخڵاقی باونەكردووە ,هەندێ پرنسیپی ئەخڵاقی تایبەتی بۆ سیاسەت لە بەر چاوگرتووە ,ئامانجی ژیانی سیاسی ئەوەیە ، كە بۆ بەدیهێنانی ئارەزوو بنچینە ییەكانی پاراستنی نەفس هەوڵبدات نائاسایش و سەقامگیری و ڕێك وپێكی لە كۆمەڵگادا جێگیر بكات.
بەشی دووەم
تەوەرەی یەكەم :
أ-شێوازی نوێ لە توێژینەوە سیاسیەكان و ئەشكەنجەدانی :
لەو سەردەم و بارودۆخەدا كە ماكیاڤیللی تیۆرە سیاسیەكەی خۆی دەنووسی , بی َنەزونییەكی یەكجار زۆر وڵاتی ئیتاڵیای گرتبووە كۆمەڵگای سیاسی ئیتالیا لە سەردەمی (ماكیاڤیللی )دا بەگشتی پیشاندەری بێ هێزبێ هێز بونی دەزگا كۆمەڵایەتیەكان بوو كاتێك بنەماڵەی ((میدینچی ))لە ساڵی( 1512) لە فلۆرەنسا دەسەڵاتی گرتە دەست (ماكیاڤیللی )بێ كارمایەوە ئەو هەلەی بۆ ڕەخسا كە بەقووڵی بیر لە بارو دۆخی سیاسی بكاتەوە.
دەستی لە كاركێشایەوە ,ئینجا لە سەرەتای ساڵی (1512)دا, بە تۆمەتی بەشداری بوونی پیلانێك دژی رژێمی می مدینچی تاوانباركرا وگیرا لە ماوەی بەندیەكەیدا شەش جار توشی ئازاردان بوو, تا دوجار بڕیاری دو خستنەوەی بۆ گوندی سانتاكرۆسی نزیك شاری فلۆرەنسا درا كە شوێنی لە دایك بوونی خۆی بوو..
بە كورتی ماكیاڤیللی وەك سیاسەتوانێكی بە ئەزمونی ناسرابوو, تا كۆتای ژیانی كارگێری خۆی دڵسۆزی بۆ بەڵێنەكانی خۆی لە بەرامبەر كۆماری فلۆرەنسا دا نیشان دا هەر لە بەر ئەم دڵسۆزی و وەفاداریەش بوو كە خانە نشینی وزیندانی وئەشكەنجەو دورخستنەوەی بینی , بە ڵام دەركرانی لە دونیا سیاسەتدا زیاتر زیانی پێ گەیاند لەو سێ هەفتەیەی كە رەوانەی زیندان كراو ئەشكەنجەو ئازاردانەی چەشتی.
ماكیاڤیللی لە نامەكەیدا لە 13ی ئاداری 1513 دا بۆ فرانچسكۆ ڤیتۆری دەنوسێت ,باس لە ئازایەتی خۆی لە بەرامبەر مەینەتییا نەدەكات وگاڵتە بە ئەشكەنجەدان دەكات ,ئەو دەنووسێت (من ئەشكەنجەم بەو ئازا یەتییە وە تەحەمول كردكە پێویستە دەستخۆشی لە خۆم بكەم ,پێم وایە بەنرخترم لەوەی كە پێشت بۆی دەچووم )).
وەزعی ماكیاڤیللی لەدورخستنەوە كەیدا ئاسای نەبوو بە تایبەتی لە ڕووی سایكۆلۆژیەوە كەلە ئەنجامی دایڕكردنیدا لە خزمەت كردنی و بەشداری بوون لە ژیانی رۆژانەدا خۆی باوەڕی وابوو زیاتر لە هەر شتێكی تربۆنەوەو بۆنوسین دەربارەی سیاسەت خوڵقاوە ,هەژار بوو,ماكیاڤیللی خۆی ڕایەكی جیاوازی هەبوو.

ب .ماكیاڤیللی لە مەیدانی ئەدەبدا:
شایانی باسە” ماكیاڤیللی ” لە مەیدانی ئەدەبیشدا دەستێكی باڵای هەبووە وچەند سروودو شیعرو نامە وپەخشانی لە دوابەجێماوە ولە ناوەڕۆكیدا بەتوندی رەخنە لە نەریتی كۆنی كۆمەڵایەتی و هەڵوێستی ناڕەوای كلێسە دەگرێ وبە هۆی روونیی مەبەست وڕوانینی زمان ودەربڕینی قووڵ ودووركەوتەوە لە درێژ دادڕی ,سامانێكی زۆری خستە سەر گەنجینە ی ئەدەبیاتی ئیتاڵیای .وابزانم ئەوەندە بەسە بلێین !
مێژوونووسی گەورەی سەردەمی ڕێنسانس بەڕاستی لایەقی ئەو چەند وشەیەیە كە لەسەر مەزارەكەی نووسراوەو دەڵێ :هیچ ستایشێك نییە شایەنی ئەو ناوە بێت نیكۆڵۆ ماكیاڤیللی هەر ئەم درێرەش بەسە بۆ ئەوەی ناووشوڕەتی هەتاهەتایە بە ئەمری بهێڵێتەوە.
وە ئەدەبیاتی باوی ئەم سەردەمە ,ئەدەبیاتی دبلۆماتیكی رەواڵەتی بوو زۆربەی كاتیش كتێبی میر یەكێك لەو نوسراوانە دێتە ئەژمار ,بەڵام هەندێ لە ڕاڤە گەڕانی بۆچوونی ئەو لە باوەڕدان كە دەبێ ئەم كتێبە وەك هەرلێكی ئەدەبی لە نێوان ئەدەبیاتە دا بینیە ئەژمار.
ج. پاشگەزبوونەوە :
ئەوروپاییەكان كەوتنە تێگەیشتنی ,ئەو ئامانجە پاكانەی كە ماكیاڤیللی لە نێوان بیرو باوەڕو بە هاكانیەوە پێشكەشی دەركردن بە دوایدا سەری سەرئەنجیان دەربارەی گۆردرا, یۆیە سەرەڕای ئەو شێواندنە بەدەوامەش كارێكی زۆر زەحمەت نەبوو درك بەوە بكرێ ,كە ماكیاڤیللی نەك تەنیا ئیتاڵیابەڵكولە سنوری گشت كێشوەری ئەوروپادا سەردەستەی بانگ ڕاهێلەران و ڕابەرانی یەكگرتنی نەتەوایەتی بووە بۆ نمونە/كافوڕی سەركردەی یەكگرتنی ئیتاڵیا خۆی لە ژێر تەئسیری بیروباوەڕەكان بووە)).
ئیتاڵیەكان قەت ئەو ڕاستیەیان لە یاد نەچووە ولە زمانی یەكێك لە شاعیرە كانیەوە بەم شێوەیە نوسراوە : (من ئیتاڵیەكی مەزنی یەكگرتوم و نیكۆلۆ ماكیاڤیللی ئەمەی فێر كردووم ) , وە لە خۆڕایش نیە خانوەكەی لە گوندەكەیدا لە نزیك فلۆرەنسایە ,كە كراوە بە مۆزەخانەیە كی نیشتمانی , ئەو سا كلێیە ش ناچنربوو بچێتە ژێر بارو لەساڵی 1890 داناوی كتێبەكانی ماكیاڤیللی لە لیستی كتێبە قەدەغە كراوەكان دەركێشاو ئەمەش تەنیا بریتی بوو لە باش گەزبوونەوەیەكی ئاسایی.

تەوەرەی دووەم :
أ.جۆرەكانی حكوومەت :
ماكیا ڤیللی لەسەر بنەمای دووپێوەر حكووموتوكان دەستەبەندی دەكات ,پێوەری یەكەم لەسەر بنەمای ژمارەی دەسەڵاتدارانە ,ئەم گروپە دا دەتوانین دووجۆرە حكوومەتلە یەكتری جیابكەنەوە , یەكەم كۆماری ,دووەم پاشایەتی ‌كوماریش دەتوانێ كۆماریەكی جەماوەری بێت وەك وەك ئەسینا یان كۆمارییەكی هوسەنگ بێت وەكوكۆماری ڕۆم.
وە پاشا ییەتیش یان بە میراتگری دەبێ كەبە درێژایی ساڵانێكی ,دوورودرێژ, حوكم كردن اە ناو كەسانی یەك بنەماڵە دا ئەم دەست وئەو دەستی پێدەكرێ ,یاخود تازە دروست بوەش ,یالە هەمووشتێكدا نوێ دەبێ ,یاخود پاشكۆیەكی نوێ دەبێ ودەدرێتە پاڵ مەملەكەتی مێرێكی میراتگر.
پێوەرێكی دیكە ماكیاڤیللی لە دەستە بەندی حكووموتدا شێوازی بە دەستهێنانی و پاراستنی دەسەڵاتەكە رەنگە لە سەر بنەمای زێدەخوازی بێت وەك ئیمپڕاتۆری ڕۆم یان گەندەڵی بێت (ڤێنیسا ).
ب. بەراوردی نێوان بیرو بۆچوونی ماكیاڤیللی لەگەڵ ئیبن خەلدوون :
هەریەكێ لە ئیبن خەلدوون وماكیاڤیللی لە ئەزموونی كاری خۆیانەوە ,شارەزاییان سەبارەت بە كاری دەوڵەتەوە هەبووە ,ئەم ئەزموونەش بووكە پاڵی بە ئیبن خلدوون ,نابۆئەوەی (موقەدیمەكەی )بنوسێت ,”ماكیاڤیللی” یش بەرەو ئەوە بووكتێبێكی میر(الامیر)) بنوسێ.
دەگونجێت لەم ڕوەوە ئیبن خادون وماكیاڤیللی بەراورد بكەن ,ئەو هزرڤانە ئیتاڵیە بەناوبانگەی كەنزیكەی سەدەیەك لەدوای ئیبن خلدوون ژیاوە ,توێژەران لە زۆر ڕوەوە لێكچونیان دیوە تەوە لەنێوان بۆچوونەكانی ماكیاڤیللی وئیبن خەلدوون ))….لێرەدا پرسیارێك سەرهەڵدەدات :تۆبلێی ماكیاڤیللی “موقەدیمەكە” ی گئیبن خەلدوون”ی خوێندبێتەوە ڕاویۆچوونەكانی خۆی لێوەرگرتبیتێویاخود لە ئەنجامی لێكۆلینەوە و لێزانی خۆیەوە گەیشتوە بەو ڕایانە ؟
لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا هەریەكە لە مامۆستایان : ( ژومبیلاوتز و محمد عبداللە عەدنان )ڕایان وایە ماكیاڤیللی (مەقەدیمەكەی ) ئیبن خەلدوونی نەبینیوە و میچیشی لێوەرنەگرتوە ……مامۆستا ( ژومبیلاوتز) دەڵێت : فەزڵ ورێزی پێشینەی دەگەرێتەوە بۆ ئیبن خەلدوون ولە بابەتی ئە ئامۆژگاریانەدا كە ماكیاڤیللی لە پەرتوكەكەیدا لە دوای سەدەیەك پێشكەشی كردن ,بێ ئەوەی ئاشنایەكی پێشوەختی لە گەڵ ئیبن خەلدوون هەبووبێت.

دەتوانین بەراوردی بیروبۆچونی ئیبن خەلدوون وماكیاڤیللی لە چەند خاڵێك كورت بكەینەوە :-
1- هەردووكیان گرینگیان بە شیكردنەوە وڕاڤەكردنی سیفەتەكانی حوكمڕانی , چ پەسەندەو چ ناپەسەندە ,بۆ نمونە :بەڕای ماكیاڤیللی میر یان حوكمڕانی سیاسەتمەدارنموونەی ئەم مرۆڤە ستەمكارو دیكتاتۆرەیە كەلە پێناو مانەوەی لەسەر حوكم پەنا بۆ ڕێگەو شێوازی توند وتیژ دەبات.
2- ماكیاڤیللی لە نووسینەكانیدا زۆربەی جارمەبەستی ئەوە بووە كۆمەڵی ئامۆژگاری كردەیی پێشكەشی میر بكات تاكوسوودی لێوەربگرێت لە بەرێوەبردنی ڕەعیەتەكانیدا …..بە دەربڕینێكی ترماكیاڤیللی نەی دەویست زانستێك لە كۆمەڵناسی دابنیات بنێت ,زانستێك كە بنەماو بناغەی خۆی هەبێت وەك ئیبن خەلدوون كردی.
ئیبن خەلدوون زۆر بەڕوونی لایەنە كۆمەڵایەتیەكەی دەرخستوە خوێنەر دەتوانێ نوسراوەكانی هەست بە چەمكەكانی كۆمەڵناسی بكات.
3- جەختیان لەسەریەك پارچەی و یەكێتی سیلسی كردۆتەوە وەك سەرچاوەیەك وهۆكارێك كە ناتوانرێ پشتگوێ بخرێ لە حوكمرانیكردن وسەركەوتن لە جەنگەكان وژیانی سیاسیدا تا رادەیەك دەمارگیری لای” ئیبن خەلدوون “هاوواتای نزیكە لە چەمكی “ماكیاڤیللی”.

بەشی سێیەم
تەوەرەی یەكەم :
أ.ڕاڕەوی ماكیاڤیللی :-
ماكیاڤیللی كە خاوەن كتێبی میروهونەری جەنگ ومێژووی فلۆرەنسایە ,ناوبانگێكی خراپی هەیە لە بارە ی ڕاڕەوی سیاسەت هەرچەندە بەشێكی تریش بە جۆرێكی جیاتر بۆی دەچن هەر لەو كاتیش ئەو نوسینانە ی كە لە خزمەت دەسەڵات دارە دیكتاتۆرەكان نووسیوە ,كە چۆن پارێزگاری لە دەسەڵات بكە نو خەڵكی هەڵخەڵەتێنن .تا ئەو دواییەش نوسینەكانی لە گەلێ شوێن قەدەغەكرابوون ,دەتوانین دەتوانین لستێكی بەراوردی بكەین لە نێوان سیاسەت و ڕەواو سیاسەتی ماكیاڤیللی كە بەكورتیەكەی ئێستا دوو پێناسەی دژبە یەكی سەرەكی هەیە :-
1- سیاسەتی ڕەوا بریتیە لە (ئیسلام +بیناكردن +مەبادئی +…..بۆ مەبەستی گشتی )
2- سیاسەتی ماكیاڤیللی :بریتیە لە (درۆو هەڵخەڵەتاندن و خۆگۆڕین بۆ مەبەستی گشتی )
لە ڕاستیدا ڕاڕەوەی ماكیاڤیللی وەك ناو نوێیە ,بەڵام وەك ناوەڕۆك كۆنە دەتوانین ڕەگ و ڕیشەی لە كتێبەكانی ئەرستۆش بدۆزێتەوە.
لستێكی جیاوازی نێوان سیاسەتی ڕەواو ماكیاڤیللی
سیاسەتی ڕەوا-زانستی سیاسەتی ماكیاڤیللی -نەفامی
1. مەبادئی و رەوشتە                                                                                1. بێ مەبدەئی و ڕەوشتە
2. سیاسەت ئامرازە.                                                                                  2. سیاسەت مەبەستەو خۆشی تێدایە
3. بەڵێن ,ڕاستگۆی ,سپاردەیی,                                                                   3. بێ بەڵێنی ,درۆ ,خیانەت ,بێ بەزەیی ,
بە زەیی ,گشت وسیتی , خزمەت خۆویستی , دڕاندنیەتی,خودپەرستی
مرۆڤایەتی ,چەسپاوی گۆڕاوی
4. یەكێتی گۆتەو كردە .                                                                               4. ناكۆكی نێوان گۆتە كردە .
5. بەرژەوەندی گشتی                                                                                 5. بەرژەوەندی تایبەت .
6. یەكێتی ومتمانە .                                                                                    6. پارچەیی وبێ متمانەیی .
7. ڕاستی وتەرازوو.                                                                                     7. بەرژەوەندی شەخسی تەرازووە .
8. پەروەردەو بیناكردن و دامەزراندنی چارەنووس                                                  8. تێكدان وگوێ پێ نەدان ونانیەت .

ب.هەندێك وتەی ماكیاڤیللی :-
• لەسەر سەرۆك و ئەمیرەكان پێویستە كە سوودی كۆمەڵگە دوا تەمەن بۆ ئەو كاتانەی كە خۆیان ناچاردەبن ئەو سودە بەدەستی خۆیان بۆ كۆمەڵ دابین بكەن .
• زۆرینەی ئەو كەسانەی دەسەڵاتێكی بەرز بەدەست دەهێنێت ڕێگەی فێڵ وتەڵەكە بە كاردەهێنرێت وەك ئەوەی تواناو هێزو بازووی خۆیان بەكاردبهێنرێت .
• ئەو ژەومەی بە تەنها دەیخۆیت ,تامی ئەو ژەمە نادات كە لە گەڵ هاوڕێیانتدا دەیخۆیت , كەواتە ژیانیش هەربەو شێوەیە یە.
ئەو كارەی بە دڵسۆزی وبەخشندەییە وە ئەنجام دەدرێن ,كاریگەری لەو كارە زیاترە لەسەر دەروون جێ دەهێلێت كە بە هێزووبازوو ئەنجام دەدرێ.
تەوەرەی دووەم
~ مردنی ماكیاڤیللی :-
لە ڕێكەوتی 16ی مانگی مایسی 1527 حوكمەتی “مەدیچییەكان “گۆڕاو رژێمی كۆماری سەرلە نوێ دامەزرایەوە ,لەو كاتەدا ماكیاڤیللی تەمەنی 58ساڵ بوو زۆر نەخۆش بوو ,بەڵام وێڕای پیری و نەخۆشیەكەی ,لەبەر خۆشەویست سیاسەت وخواستی خزمەتكردن بە وڵاتەكەی ,تەختە خەوی بەجێهێشت وبەختی خۆی بۆوەرگرتنی پلەی سكرتێری لە دەزگای حكومەتی نوێ لە فەرەنسا دا تاقی كردەوە ,بەڵام شووڕادەكەسییە كە پێشنیازی ئەوەیان پەسەند كرد , ئەمەش لێدانێكی كوشندەبوو لە جەستەی نەخۆشی ماكیاڤیللی.
لە ڕۆژی 21ی حوزەیرانی ساڵی 1527 دڵەكەی لە لێدان كەوت وبۆ ڕۆژی دوای ,لەسانتا كرۆسی گوندەكەی خۆیدا نێژرا.
كۆتاوتەمان لەم باسەدا ((دەرئەنجام))
كە دەتوانین لە چەند خاڵێك كورتی بكەینەوە :-
1- ماكیاڤیللی باس لە سیستەمی كۆماری دەكات پێی وایە كە سیستەمی كۆماری سیستەمێكە كەرێك خستن تییدا باشترین شێوە دێتە ئاراوە لە پێناو بەڕێە بردنی كاروباری گشتی دەوڵەت دا بە لای ماكیاڤیللی كە بوونی سیستەمی كۆماری گرینگە .
2- كاتێك ماكیاڤیللی دەیبینی باردۆ خی ئیتاڵیا توشی گرژی بووە ناكۆكی لە نێوان شارو ناوچەكان لە زیادبوون دایە وڵاتی لاوازكردووە كە پێی وایە ئەم بارودۆخە دەبێتە هۆی ڕەخساندی دەرفەتی دوژمن چاو لە دەوڵەتی ببڕێ بۆیە لە كتێبەكەی میر دا دەگاتە ئەو باوەڕەی كە چاكترین سیستەمی فەرمانڕەوای كە بتوانێ ئیتاڵیا رێك بخات بریتیە لە سیستەمێكی پشت ئەستوور بە سیستەمی مەركەزی واتە بەرتەسك كردنەوەی ئازادی شارو هەرێمەكان .
3- هەمەشتێك لە دەوڵەتی مەركەزی بریاری لەسەر بدرێ ئەمەش لەسلیەی رژێمێكی پاشایەتی كە دەسەڵاتێكی ڕەهای هەیە واتە شتێك نەبێ ببێتە بەردەست لە بەر دەم بڕیار بێ گوێ دانە مەسەلەی دینی و ڕەوشتی بە لای ماكیاڤیللی ئەمە لە بەر ژەوەندی وڵاتەكەیە واتە بەرژەوەندی گشتی و یەكێتی وڵات وا دەخوازێ كە میریان پاشا دەسەڵاتێكی ڕەها پەیرەو بكات .
4- ماكیاڤیللی باس لە دەسەڵاتی دەربە گ وپاپا دەكات پێی وایە ئەمانە كۆسپن لە بەردەم یەكگرتنی ئیتاڵیا .

لیستی سەرچاوەكان
سەرچاوە كوردیەكان:-
1. تۆماس نارتۆر سپراگێنز-تێگەیشتنی تیۆرە سیاسیەكان , و. فرشیدشەریفی ,چاپ /چاپخانەی گارە –سلێمانی ,ب .س .
2. رامین جیهانیەگلۆ- ماكیاڤیللی بیری رینیسانس , و. موسڵح ئیروانی –چاپ/چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە –هەولێر-چاپی یەكەم ,سالی 2001.
3. سڤێن ئەریك لیدمان –مێژووی فەلسەفەی سیاسی (لە ئەفڵاتوونەوە تا هابرماس) – و.عبدوڵڵا رە سولی – چاپ/چاپخانەی چوارچرا-سلێمانی,چاپی یەكەم ,ساڵی 2009.
4. – شاخەوانی كەریم هەژار و رابەری شێخ محمود…كۆمەڵێكی تر ,پەیامی گەورە پیاوانی فەلسەفە ,چاپ /چاپخانەی ئارام ,چاپی دووەم .
5. علی وەردی _لۆژیكی ئیبن خلدون , و/ عەبدولڵا جەبار , چاپ/چاپخانەی گەنج –سلێمانی –چاپی یەكەم ,ساڵی 2006 .
6. فوئاد بە علی –ئیبن خلدو ن وكۆمەڵناسی نۆێ , و/ زیرەك ئەحمەد –سنورعەبدولڵا ,چاپ/چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە –هەولێر ,چاپی یەكەم ,ساڵی 2006 .
7. كەمال یوولادی – مێژووی هزری سیاسی لە ڕۆژئاوا , وەرگێڕانی / ئازاد وەڵەدبەگی –سیروان جە بار زەندی ,چاپ /چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە-هەولێر –چاپی یەكەم –بەرگی دووەم ,ساڵی 2005.
8. كەمال مەزهەر –رێنیسانس (لە گەلً باسێكی تر بەناو نیشانی ئەدیب وئەركەكانی قۆناغ , و. فوئاد مەجید میسری ,چاپ/چاپخانەی دەزگای چاپ وپەخشی حەمدی, چاپی سێیەم ,سلێمانی ,ساڵی2006.
9. مسعود عبدالخالق –موسوعەی جودی بۆ چەمك وزاراوەكانی سەردەم ,چاپ/بڵاوكردنەوەی نوسینگەی تەفسیر –هەولێر ,چاپی یەكەم ,ساڵی 2008.
10. نیكۆڵۆ ماكیاڤیللی – كتێبی میر-و.حسین عارف –چاپ/چاپخانەی گەنج-سلێمانی-چاپی سێیەم ,ساڵی 2011.
سەرچاوە عەرەبیەكان:-
• روس كینج –مكیافیللی –ترجمە:فایقەجرجیس- القاهیرە كلمات عربیە للترجمە والنشر-الگبعە الاولی , سنە2008.