سیاسەتی دەولەتی توركیا لە كوتاییەكانی ژیانی ئەتاتورك تا 1945:-

 

 

سیاسەتی دەولەتی توركیا لە كوتاییەكانی ژیانی ئەتاتورك تا 1945:-

 

نوسینی :د.سروە ئەرشەد

1- دەركەوتنی چەند هیزیك لە جیهاندا لە سایەی چەند ئایدیولوجیایەكی جیاوازدا وەك ئیتالیای فاشی وئەلمانیای نازی كە لەسەر تاك حزبی ورەگەزپەرستی دروستكرابوو,وە یەكیتی سوڤیەت كەخاوەن ئایدیولوژیایەكی كومونیستی وبنیادنراوە لەسەر تاكرەوی وتاك حزبی لە سایەی سیستەمیكی سوشیال واممی.وە بەرەی روژاوای دیموكراتی سەرمایەداری كە سیستەمی فرەحزبی ولیبرال و بازاری ئازاد پەیرەو دەكرد.

وە دەكری توركیا سیاسەتیكی هاوسەنگی پەیرەوكرد لە نیوان ئەم جەمسەرانەدا.

2- پەیوەندی توركیا لەگەل ئەم جەمسەرانەدا دەگەریتەوە بو مەترسیەكانی لە بواری دەرەوەدا لە هەلویستی هەركام لەم وولاتانەدا.ئەمەش كاری دەكردە سەر سیاسەتی ناوخویی,وە ئەم بوچونانەی لە ئەستو دەگرت بو سیاسەتی ناوخویی كە لەگەل پەیوەندیەكانی دەرەوەی بگونجی.

بو نموونە لە سەرەتا پەیوەندی سیاسی وئابووری بە هیزی لەگەل موسكو هەبوو.وە لە سەرەتای سییەكاندا فلسەفەی فاشی ئیتالی لە ئەستوگرت چونكە فرەحزبی لە توركیا(اب –ت 1930) بە هەرەشە زانی لەسەر مانەوەی.بەلام پاش 1936 مەترسی فراوانخوازی ئیتالیای فاشی وهەرەشە بو سەر گەروەكانی هاتنە ئاراوە,بویە لە سیاسەتی ئاسایشی گشتی وكومەلەی نەتەوەكان نزیكبووە.واتا پشتی بە لندن وپاریس بەست وهەولیدا ئەم جوانكاریەبە پەیرەوكردنی ئازادی ئابووری وگورینی شیوازی فاشی لە دەسەلاتەكەی,ئەگەر بە رووكەشیش بیت.

3-هەرچەندە ئەنكەرە مەترسی هەبوو لە فراوانخوازی ئیتالیا بەلام سەركەوتنەكانی ئیتالیا لە سییەكانی ئەو سەدەدا كاری كردبووە سەر هەندی بال لەناو پارتەكەی گەلی كوماری,كە پشتیوانیان لە سەرمایەداری دەولەت دەكرد ودژایەتی سەرمایەداری لیبرالیان كرد.لەوانەرجب بكر كە لە دەولەتیە توندرەوەكان بوو وە باوەری بە كوتاییهاتنی لیبرالیەت هەبوو لە ئەوروپا وسەركەوتنی دەولەتیی(دەولانی).

4-لە ئەنجامی تەشەنەكردنی ناكوكی نیوان هەردوو بال,ئەتاتورك خوی ئەم ناكوكیەی راگرت بە ناچاركردنی بكرلە 15/6/1936 لە دەست لە كار كیشانەوە.ئەمەش بەكارتیكردنی سیاسەتی دەرەوە بوو,نەك لایەنگیری ئەتاتورك بو لیبرالەكان.

5-لە كارتیكردنەكانی دەرەوەش,گفتوگوكانی گریبەستی مونترو (كە دەسەلات درا بە توركیا بو ریخستن وبەریوەبردنی گەروەكانی)لە 1936 دەستی پیكرد وە واژووكرا كە رول وهەیبەتی رژیمی توركیای بەخشی و بووە نزیكبوونەوەیەكی توركی-بریتانی.

6- لە دەرەنجامی گوشارخستنە سەر بالی دەولەتی وبەهیزكردنی بالی لیبرالی ناو پ.گ.ك ,لادانی سەروك وەزیران عیسمەت ئینونو بوو لە ئەیلولی 1937 كە لە 1925 وە لەم پوستەدا بووە,كە چەندەها ئەگەری گرتەوە:-

ا-ئایا ئینونو ئەوەندە بەهیزبووە كە پیویست دەكا دووربخریتەوە لە پوستەكەی؟

ب-ئایا ئینونو بەسترابووە بە سیاسەتە سوڤیەتیەكەی ئەنكەرە ئەوەی كە گورا بە ئاراستەی بریتانیا؟ چونكە ئینونو هەردەم لەگەل بەهیزكردنی پەیوەندیەكان بوو لەگەل موسكو.

ج-ئایا ئینونو ناتوانی بگونجی لەگەل ئەو كیشەو بارودوخە نییەی توركیا وجیهان.

7- لەلایەكی دیكەوە جلال بایار ی سەرمایەدار ولیپرسراوی بانك و یەكەم كەسایەتی مدنی كە پوستی سەروكوەزیرانی وەرگری,جی گرتەوە.بەلام نەیتوانی كارەكانی ئەنجامبدات لەبەر:-

ا-ماوەی مانەوەی بەیار كەمبوو كە فریای گورانكاری نەكەوت.

ب-بیروكراتیەتی دەولەت ئەوەندە بەهیز وخوی قایم كردبوو كە ئەستەم بوو چاكسازی تیا بكری.

ج-ئالوزبوون وبەرزبوونەوەی قەیرانەكەی ئەوروپا و تەشەنەكردنی هیزو هەیبەتی ئەلمانیای نازی كە لە بەرژەوەندی بالی لیبرال نەبوو.

8-لەگەل بەدواداچوونی بریتانیا,بەلام سیاسەتی ئابووری ئەلمانیا سەرنجی توركیای رادەكیشا ئەمەش دووبارە كاردەكاتە سەر ئایدیولوجیای حكومەت كە لە 1938 بەرەو حكومەتیكی زیاتر ئوتوكراتی چەوسینەر بەتایبەت دژ بە چەپ و كریكار.كوچی دوایی ئەتاتوركیش لە 10/11/1938 ئەم كردارەی خیراتركرد,بەتایبەت كە خوشی لەم دواییەدا كەمتر كونترولی بارودوخی سیاسی پی دەكرا لەبەر خراپی بارودوخی تەندروستی كە دووریخستبووە لە كاروباری دەولەت.

9-هەلبژاردنی ئینونو لە11/11/1938 چەند واتایەكی دەدا دەربارەی ئەم دەولەتە:-

ا-بەهیزی حزب لە سەپاندنی دەسەلاتی بەسەر گشت ئەندامانی(لەوانەش لیبرالەكان).

 

ب- هاوپەیمانی ئینونو لەگەل مارشال فوزی چكمك,گەورە پاریزگار وسەروكی ئەركان لەوەتەی 1924 وە تا ئەو كات,بالی جەلال بەیاری گوشوگیر كرد بە تەواوەتی وحەتمییەتی بوونی ئینونو بە سەروك كومار پاش ئەتاتورك سەپاند.

ج-بە پشتبەستن بەسوپا ئینونو بوو بە سەروك كومار.

د-چاككردنی برگەكانی سیستەمی حزب لە كونگرەیەكی تایبەت لە 26/12/1938 بو ئەوەی ئینونو بە «سەروكی هەمیشەیی» پارتەكە پاش ئەتاتورك بە «یەك پارت,یەك گەل,یەك پیشەوا» دوستنیشانكرا.

ه-بە گشتی ئەتاتورك رژیمیكی سەقامگیری جیهیشت لە ریگەی «كتیبیكی نەمر» و «كومەلیك فەرمودە» ی پیروزكراو كە لە ریگەیانەوە ئەم حكومەتەی یئنونو شەرعییەتی دا بە هەموو كردەیەكی سیاسی,ئابووری,كلتوری,كومەلایەتی.ئەمانە گشتی لەپال ناكوكیەكی زوریش.

10- دەرەنجامەكانی بوونی ئینونو بە سەروك كومار:-

ا-لادانی چەند كەسایەتیەك لە پارتەكە ,ئەوانەی كە لە ئەتاتورك نزیكبوون.

ب-لادانی جلال بەیار لە سەروكایەتی وەزیران.

ج-ریگرتن لە خو پالاوتن بو هەلبژاردنەكانی پەرلەمان بو هەندی لە ئەندامەكان.

د-فرەوانكردنی قاعیدەی سیاسی بو ریخوشكردن وئاسانكاری هەلبژاردن بو ئەو كەسانەی كە دوورخرابوونەوە لە سەردەمی ئەتاتورك لە 1926 وەك كازم قرەبكر وعلی فۆاد وچەند روژنامەنووسیكیش كە هەلبژیردران لە پەرلەمانی 1939 وەك نوینەری پ.گ.ك .

ه-ریگادەدرا بە دروستكردنی پارتیكی بەرهەلستكار,بەلام وەك جوانكاریەك,ریگادرا بە دروستكردنی «كومەلیكی سەربەخو» كە وەك رەخنەگر رولی خوی ببینی,بەلام سەركەوتوو و نزیە نەبوو.

و-كونترولی حزب بەسەر دەولەت كەمكرایەوە لە ریگای ریگەنەدان بە ئەندامانی حزب بو ئەوەی وەزیفەی دەولەتی دەرگرن.

12-لە سالانی جەنگیش كومەلیك خاسیەتی ناوخویی ودەرەوە بەدی دەكری لە میژووی توركیا.لەوانە هەندی سیاسەتی ناوخویی وەك خزانی دەسەلاتی حكومەت زیاتر لە جاران بو ناو كاروباری ژیانی توركی.وەك دەركردنی یاسای «بەرگری نیشتمانی» لە 18/1/1940 كە دەسەلاتی تایبەت وفراوانی دا بە دەولەت بو كونترولی نرخەكان وبازار ورژیمی سوخرە.

13-سالانی جەنگ بەتایبەت 1942 زور ئەستەمبوو بو توركیا لەبەر بەرزبوونەوەی نرخەكان وە بەرزبوونەوەی هەلاوسانی دراوی.

14-دەركردنی یاسا بەدناوەكەی «باجی سەرمایە» كە بە رووكەش لەسەر ئەو كەسانە بوو كە لە كاتی قەیرانی جەنگ دەولەمەند بوون وبە تایبەت ناموسولمانەكان و مەللاكەكان.بەلام لە ناوەروكدا:-

ا-بو ناموسولمانەكان دەبوایە باجی زیاتر بدەن لە هی موسولمانەكان كە تەنها چارەگیكی ئەو ژمارەیان پیك دەهینا(61,637) وبە مەرجی سووكتروتایبەتتر بیت بویان.

ب-شكاندنی بالادەستی بازرگانی كەمایەتیەكان لە توركیاوە كە بە شیوەیەكی سەرەكی دژی ئەرمەنیەكان ویونانی وجووەكان بوو,وە بو بەهیزكردنی بورجوازی توركی.

ج-ئامانجی یاسایەكەشی هیوركردنەوەی جەماوەر بە گویرایەلی بو داخوازیەكانیان لە ریگای سزادان و چەوسانەوەی زور دەولەمەندەكان وە خو دوورخستنەوە لە تەقینەوەیەكی جەماوەری دژ بە حكومەت.

د-رولی سیاسەتی رەگەزپەرستی نازی ,كە ئەزموونیكی زەقی هەیە,كە لەو كاتەدا بالادەستیشی نواند لەبەرەكانی شەر بەتایبەت دژ بە یەكیتی سەڤیەت.

ه-ئەم یاسایە شیوەی چاوەرواننەكراوو ملهور و وەحشیگەرانەی پیوەدیاربوو.كە باوەری هاوولاتی بە حكومەت وحزبی بالا دەست كەمكردەوە بەتایبەت لای چینی بورجوازی موسولمان وناموسولمان ولەسەر گەورە مەلاكەكانیش.

و-لە ئەنجامی بارودوخی شەر,ئەم هاوپەیمانیە سیاسیە لاوازەی نیوان بورجوازیەكان ومەللاكەكان ونیوان بیروكراتیەتی عەسكەری ومدنی ئەوەی لە سەردەمی شەری سەربەخویی دروستبوو,بەرەو تیكشكان چوو.

15-لە سەرەتای جەنگدا توركیا وە سیاسەتی ئینونو ناچاربوو بە ووریایی وبە بیلایەنی هەلسوكەوت بكات لەگەل چاودیریكردنی هەلسان وداكشانەكانی هیزە جوراوجورەكان.

16-موركردنی كومەلیك پەیماننامە لەوانە:-

ا- پەیماننامەیەك لەگەل بریتانیا وفرنسا موركرا بو بەرگری هاوبەش ئەگەر جەنگ گەیشتە دەریای سپی.

ب-پەیماننامەی دوستایەتی لەگەل مەسكو 24 ئادار 1941.

ج-لە حوزەیرانی1941 ئەنكەرەئاراستەی خوی گوری چونكە ئەلمانیا هیرشی ناكاوی كردەسەر یەكیتی سوڤیەت.وە پەیماننامەی «دوستایەتی ودەست دریژی نەكردن» لەگەل ئەلمانیا موركرد لە ت2 1941.كە ئومیدی توركیا بە زیندووبوونەوەی بیروكەی داگیركردنی ناوەراستی ئاسا وپانتورانیزم كە لە كاتی مستەفا كەمال گرنگی خوی لەدەستدابوو.ئەم بیروكەیە بە هیوای تیكشكاندنی سوڤیەتەوە بوو لەلایەن توركیا لەسەر دەستی نازیزم.بەلام ئینونو نەیگەیاندە رادەی شكاندنی بیلایەنی لەبە ئەو ئەزموون و وانانەی جەنگی یەكەم كە بە هاوپەیمانی دەولەتی عوسمانی و ئەلمانیا زەرەرمەندبوون .

17-لە 1943 ئەلمانیا پاشەكشی كرد لە ستالینگراد كە بە شكست لەقەلەمدرا ,ئەمەش توركیای تووشی شوككرد.

18-لە ئەنجام توركیا پاشەكشیكرد لە هەلویستەكانی.وە بو نیشاندانی نیازپاكی بو هاوپەیمانان لە 2 اب 1944 پەیوەندیەكانی لەگەل ئەلمانیا بری.

19-روژانی كوتایی جەنگ وبەتایبەت لە 23 شەبات 1945 وازی لە سیاسەتی بیلایەنی هینا وجەنگی دژ بە ئەلمانیا راگەیاند.

20-بە گشتی جەنگ لە 14 اب 1945 كوتایی هات