ئایین و زانست
نووسهر : : د. عیمادەدین ئیبراهیم عەبدولڕەزاق(*)
وهرگێڕ : تاریق كارێزی
گومانی تێدا نییە، كە گرفتی پەیوەندیی نێوان زانست و ئایین، یەكێكە لە گرفتە زەحمەت و ئاڵۆزەكانی هزر، كە گفتوگۆ و مشتومڕی سەخت و ئاڵۆزی لە بارەوە كراوە. هەندێ پێیان وایە، كە رۆژاوا سەرچاوەی ئەم گرفت یان ئەم ململانێیەی نێوانی ئایین و زانستە. ئەم ململانێیەی نێوان ئایین و زانست، بێ لە ئەوروپای سەردەمی رێنیسانس، لە هیچ شوێنێكی دیكەی دنیا بەرپا نەبووە.
یەكێ لە خەسڵەتەكانی ئەم شەڕە ئەوەیە،زانست كرایە بت و كرایە ئایینێكی نوێ، كە هەوادارانی زانست بە پیرۆزییەوە لێیان روانی، بەوەی كە ئەو هێزەیە، باڵادەستیی ئەوروپا بەرهەم و زادەی ئەوە. لە ئاكامی ئەو بۆچوون و بە پیرۆز روانینەیان بۆ زانست، ئەوروپایی گەیشتنە ئەو باوەڕەی، كە لە ئاییندەیەكی نزیكدا زانست جێی ئایینەكان دەگرێتەوە.
هەندێكیش هەوڵیان دا، پەیوەندیی نێوان ئایین و زانست بەو جۆرە روون بكەنەوە، لە رێی كێشانی سنوورێك بۆ ئەو پەیوەندییە، ئەویش بە روون كردنەوەی بابەتەكە بەو چەشنەی كە هەر یەك لە زانست و ئایین، رێڕەوی تایبەت بە خۆیان نەك دژ بە یەكیان هەیە. بەڵگەو سەلماندنی ئایین وابەستەیە بە دەسەڵاتی دەقەوە.
كەچی هەندێكی دیكەش، گوتیان پێویستە ئایین و زانست لەگەڵ یەكدا كۆك بن، ئەوان تەواوكەری یەك و یەكدی لە ئامێز دەگرن، نەك ئەوەی ململانێ و بەریەك كەوتنیان لە نێواندا بێت. ئەوان كۆك و تەبان نەك ناساز و ناتەبا، ئایین زانستە، زانسیتیش ئایینە. ئیدی ململانێیەك لە نێوانیان نەهاتووەتە ئاراوە، زانست و ئایین زۆر جار لە دامەزراندنی شارستانیەتدا،هاوكار یەك بوون و گرفتەكانی ژیانیشیان چارەسەر كردووە.
دەبێ ئاماژە بەوەش بكەین، كە دیالیكتیكی پەیوەندیی نێوان ئایین و زانست، زادەی ئەم سەردەمە نییە، بەڵكوو دێرینە بە ئەندازەی دێرینایەتیی ئایین و زانست. ئەو پرسیارەی كە زۆر بە گوڕ و تینەوە دێتە پێش، ئاخۆ پەیوەندیی نێوان ئایین و زانست پەیوەندییەكە لە سەر بنەمای هاوكاری و تەواوكاری یان لە سەر بنەمای ململانێی و ناتەبایی؟
رەنگە لە بەرایی وڵام دانەوەی ئەم پرسیارەدا بگوترێ، كە پەیوەندیی نێوان ئایین و زانست پەیوەندییەكی ناتەبا و ناكۆك و پڕ لە ململانێیە، باشترین نموونەش تیۆرییەكانی (كۆبەر نیكۆس)ـە لە گەردووناسی، (داروین) لە گەشەدا، (هارڤی) لە سووڕی خوێندا، تیۆریی ئەو زانایانە لە لایەن بەشێكی زۆر لە پیاوانی لاهووت لە ئەوروپا دژایەتی كران. پاشان، دوای دەرباز بوونی ماوەیەك، پیاوانی ئایین دۆزینەوە و راگەیاندنی ئەو تیۆرییانەیان ئەرێ و پەسند كرد، هەرچەندە نێوانی ئایین و زانست لە سەرەتادا دژایەتیی یەكتر بوو، هەڵبەت لە هەرە بەراییدا، نەمازە لە ئەوروپا، پەیوەندیی نێوان زانست و پیاوانی ئایینی كریستیان بەریەك كەوتن بوو.
بە درێژایی مێژوو، ئەو ململانێیە نەهاتووەتە گۆڕێ، چونكە لە زۆر سەردەمدا، باڵادەستی بۆ ئایین و بەها و رێنماییەكانی ئەو بووە، هەنگاوەكانی گەشە كردنی زانست سست بوون، هەندێ لەو هەنگاوانەش تەنیا بە دەوری گرێژەنەی پێویستیی مرۆڤەوە دەخولانەوە، هەندێ بواری زانستیش تێكەڵ بە بت پەرستی و ئەفسانە بووبوون، تەنانەت لە ئایینی جوو (یەهوودی)شدا ئەم ململانێیە نەهاتە ئاراوە. بەڵكوو لە چاخی باڵادەستیی كڵیسەدا، لە پاش پەیدا بوونی كریستیان بە پتر لە نۆ سەدە، ئەو ململانێیە زەق بووەوە.
پرسی ئەو ململانێیە، بە دروستی لەگەڵ پەیدا بوونی سەردەمی رۆشنگەری یان چاخی رێنیسانسی ئەوروپادا، هاتە مەیدانەوە، هەروەها لە سەرەتای بە دلێرانە وەستانەوەی زانا و زانیاران دژ بە باڵادەستیی رەهایانەی كڵیسە. یەكێ لەو چەوتییانەی رۆژاوا تێی كەوت، وەلاوە نانی ئایین و شكاندنی فەرمانەكانی و یاخی بوون لە بڕیار و رێنماییەكانی بوو.
گومانی تێدا نییە، هەڵوێست و كرداری پیاوانی كڵیسە، هۆی سەرەكیی ئەو بەریەك كەوتنە بوو لەگەڵ ئاییندا. خۆ ئەگەر كڵیسە دژایەتیی ئەو تیۆری و دۆرزینەوە زانستیانەی نەكردبا، كە لەگەڵ ئاییندا ناتەبا و هاودژ نین، ئەگەر ئەوانی پەسند بكردبا، ئیدی كار لە كاران نەدەترازا، كە زانست رەت بكرێتەوە و بە چاوی ناحەزانەوە لێی بڕواندرێ.
ئەو راستییەی وەك تیشكی خۆر روون و رەوان دیارە و هیچ عاقڵێك نكووڵیی لێ ناكات، ئەوەیە كە پەیوەندیی نێوان ئایین و زانست پەیوەندییەكی پتەوە، پەیوەندییەكی تەواوكارانەیە، پڕ لە هاوكاری و دەستگرۆییە، هەرچەندە بواری هەر یەكەشیان جودایە، لە خەسڵەتیشدا جودان، وێڕای ئەوە، هەر یەكەیان ئەوی دیكەیان تەواو دەكات، بۆ گەیشتن بە راستیش، هاوكار و پشتیوانی یەك دەبن. ئایین بانگەشە بۆ زانست دەكات و هاندەریەتی، خەڵكیش هان دەدات كە عەقڵی خۆیان بخەنە گەڕ و لە نێو گەردووندا، راستی هەڵهێنجن.
(*)ئەم بابەتە لە 22/1/2016دا لە ماڵپەڕی ئیلاف (ایلاف)دا بڵاو بووەتەوە. نووسەری بابەتەكەش، ئەكادیمییەكی میسرییە.