شارستانیــــــەتەكان لە نــێــوان دیالـــــۆگ و مـلـملانێدا

شارستانیــــــەتەكان لە نــێــوان دیالـــــۆگ و مـلـملانێدا
نووسه‌ر : بەهات حەسیب قەرەداخی
چەمكی دیالۆگی نێوان شارستانیەتەكان، زۆر كۆن نییە . لەدایك بوون و سەرهەڵدانی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ساڵانی حەفتای سەدەی بیستەم و تا ماوەیەكی زۆر بەكاربردنی ئەم چەمكە سنووردارو تایبەت بوو بە دەستەبژێری سیاسی و رۆشنبیری و هەندێ لەو دامەزراوە جیهانیانەی كە خەریكی برەودان بوون بە پرۆسەی ئاوێتەبوون و كارلێكردنی نێوان فەرهەنگە جیاوازەكانی میللەتان .

لەحەفتاكانی سەدەی رابردوودا، نووسەر و فەیلەسووفی فەرەنسایی (روژێ گارودی) كتێبێكی بەناونیشانی (دایالۆگی شارستانیەتەكان) بڵاوكردەوە . تێیدا پەردەی لەرووی شاراوەی مێژووی شارستانیەتی خۆرئاوا هەڵماڵی و ئەو وەهمەی رەواندەوە گوایا بەتەنیا خۆرئاوایە كە داهێنەری بەها مرۆییەكانە لەمێژووی مرۆڤایەتیدا . بەوەشەوە نەوەستاو پەنجەی تاوانیشی بۆ چەندین بڕگەی رەشی ئەو مێژووە خوێناوییە راكێشا و تاوانی كۆمەڵكوژی و بێ ویژدانیشیی خستە پاڵ . بۆ یەكەمجار بوو كەسێك لە ناوجەرگەی خۆرئاواوە بەو توندییە وبەو زەقییە مێژووی ئەو شارستانیەتە تاوانباربكات بە لەناوبردنی ملیۆنەها مرۆڤی بێ تاوانی خەڵكی ئەسڵیی ئەمێریكایی و راگواستن وبەكۆیلەكردنی زیاتر لەسەد ملیۆن نیگرۆی ئەفریكایی و دروستكردنی گاپێكی بەربڵاوی سامناك لەنێوان باكوور و باشوور و خۆرهەڵات وخۆرئاوادا !

ئەم چەمكە لەسەرەتای ساڵانی نەوەدی سەدەی رابردوودا واتا نزیكەی بیست ساڵێك لەمەوبەر، بەدوای رووداوە دراماتیكیەكانی هەرەسهێنانی دەوڵەتی سۆڤیەت و رووخانی دیواری بەرلین و سەرهەڵدانی پرسیارگەلێكی بێ شوماری پێشبینینەكراو لەبارەی پاشەرۆژی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكان وبەڵانسی زلهێزەكان و سیستمی نوێی جیهانی و میكانزمی ململانێكانەوە، ئیدی بەتەواوی دەرفەتی گەشەسەندنی بۆ رەخسا .

لەو هەلومەرجە مێژووییە زۆر تازەیەدا، كەسێكی زۆر نەناسراوی دنیای سیاسەت وفیكر، لەئەمێریكادا بەناوی (فرانسیس فۆكۆیاما) كتێبێكی لەژێر ناونیشانی ( كۆتایی مێژوو) خستە بازاریشەوە و وەك بۆمبێكی فیكری تەقییەوە و دەنگ وسەدایەكی یەكجار بەربڵاوی لێكەوتەوە و لەماوەیەكی كەمدا بەملیۆنەها دانەی لێفرۆشراو بەوەش فۆكۆیاما لە نووسەرێكی نەناسراوەوە بوو بە ناودارترین بیریاری سیاسی لە ئەمریكاو بگرە لە دنیاشدا.

بیرۆكەی ( كۆتایی مێژوو ) لەسەر بنەمای گریمانەیەك بونیادنراوە كە پێی وایە : هەرەسهێنانی مۆدێلی بەناو سۆسیالیستیی خۆرهەڵاتی و پاشەكشەی دواجاری ئەو سستمە سیاسی وكۆمەڵایەتییە لە مەیدانی ململانێ و كێبەركێدا لەهەمبەر سستمی سەرمایەداریی لیبرالیدا، باشترین پاساوە بۆ ئەو راستییەی ئیدی میللەتانی دنیا بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی بوون ونەبوونیان،جگە لە رێچكە و رێبازی سیستمی دیموكراسیی خۆرئاواو مۆدێلی ژیانی خۆرئاوا، پەنا بۆ هیچ رێگەچارەیەكی تر نابەن و بەوەش كۆتایی مێژووی ململانێی نێوان سیستم و دژە مۆدێلەكانی راگەیاند . فۆكۆیاما بەو كارەی، هات و مۆدێلی دیموكراسیی سەرمایەداریی رووبەڕوی گشت (جیهانبینیەكانی) تر، قوتكردەوە و وتی : ئێوە زۆر لەوە گچكەو بێ تواناترن كە مەیدانسازی لەتەك شارستانییەتی خۆرئاوادا بكەن، چارەنووسی هەمووتان بەم سستم ومۆدێلەی ژیانی ئێمەوە گرێدراوە، بەخۆشی یان بە ململانێ، دوا وێستگەی مێژووتان هەر ئەمەیە كە ئێمە دامانهێناوە ! . . ئەوەندەی نەبرد، لە ساڵی 1993دا یەكێ لە مامۆستایانی هارڤێرد بە تیۆرییەكی سەرچڵانە و بوێرەوە خۆی هاویشتە نیوەندی مەیدانی فیكری سیاسییەوە و ئەویش بەچەشنی فۆكۆیاما لەماوەیەكی زۆر كورتدا ناووناوبانگێكی جیهانیی بۆخۆیو بۆ تیۆرییەكەی پچڕی . ( هانتنگتۆن) بەپێچەوانەی فۆكۆیاماوە، هات و كۆتایی مێژووی دواخست تا ئەوكاتەی بەیەكجاری ململانێی نێوان شارستانیەتەكان یەكلایی دەبێتەوە . هانتنگتۆن پێی وایە لەدوایین جاردا، تەنیا سیان لەم شارستانیەتیانەی دنیا دەمێننەوەو دواین ململانێی مێژوو لەنێوانیاندا كۆتایی بە مێژوو دێنێ، ئەو سێ شارستانیەتەیش بریتین لە : خۆرئاوایی و ئیسلامی وكۆنفۆشیۆسیەت، چونكە هەر ئەم سیانە مەرج وفاكتەرەكانی مانەوە و بەردەوامییان تا دوایین نەفەس تێدایە .

لەناوەڕاستی ساڵانی نەوەدی سەدەی رابردوودا، سەرلەنوێ چەمكی (دیالۆگی نێوان شارستانیەتەكان ) لەسەر زاری ( د. موحەممەد خاتەمی) ی سەرۆك كۆماری ئەوسای ئێران، سەریهەڵدایەوە . خاتەمی بانگەشەی بۆ ئەودەكرد كە دامەزراوە نێودەوڵەتیەكانی وەك ( نەتەوەیەكگرتووەكان و رێكخراوی دەوڵەتانی بێلایەن) لەتوانایاندا هەیەو دەشبێ رۆڵی ناوبژیوان ونزیكخەرەوە لەنێوان شارستانیەتە جیاوازەكاندا بگێڕن و دایالۆگێكی لێبڕاوانەو دڵسۆزانە لەنێوان ئەم جیهانبینیە دژانەدا بەرپابكا و بیگەێنێ بە ئەنجامێك كە تێگەیشتن و بەیەكگەیشتن لەنێوان میللەتان و كولتوور وشارستانیەتە جیاوازەكاندا بەدیبهێنێ . لەومیانەشدا زۆر بەگرنگییەوە ئاماژەی بە رۆڵی یونسكۆ دەكرد و بایەخێكی زۆری بۆ رۆڵی رەوەندی میللەتان لە خۆرئاواو خۆرهەڵات دادەنا لە گواستەوەی وێنەیەكی راستەقینەی شارستانیەتەكان بۆ میللەتەكانی خۆیان . هەروەها بەگرنگییەوە باسی لە دیموكراسیی نێودەوڵەتی دەكرد و جەختی لەسەر دیالۆگی نێوان بیرمەند و رۆشنبیران و هونەرمەندانی میللەتە جیاوازەكان دەكردەوە . بەڵام بەهۆی هەندێ فاكتەری سیاسیی نێودەوڵەتییەوە ئەو دەسپێشخەرییە فیكیرییە گرنگەی خاتەمی دەرفەتی تەواوی خۆی پێ نەدراو زوو بە زوو لەجێگەی خۆی دامركایەوە .

لە ساڵی 2004 دا، سەرۆك وەزیرانی وڵاتی ئیسپانیا ( خوسێ لویس سەباتیرۆ ) بیرۆكەی ( هاوپەیمانیی شارستانیەتەكان) ی هێنایە ئاراوە و لەماوەیەكە كورتدا بەناو بەشێكی بەرفراوانی كۆمەڵگەی جیهانیدا تەشەنەی سەند، تا گەیشت بەوەی ئەمینداری گشتیی نەتەوەیەكگرتووەكان پاڵپشتیی خۆی بۆ دەربڕی و تیمێكی 18 كەسیی لە گەورە رۆشنبیران و بیرمەندانی جیهانیی پێكهێنا بۆ لێكۆلینەوە لە واقعییەتی ئەو بیرۆكەیە و داوای لێكردن تا كۆتایی ساڵی 2006 لەوبارەیەوە، راپۆرتێكی زانستیی تێروتەسەل و گشتگیری بخەنە بەردەس . ئەوەبوو راپۆرتە چاوەڕوانكراوەكە لەكاتی خۆیدا بەتایتڵی ( جیهانێكی پتر دڵنیا : بەرپرسیارێتیەكی هاوبەشمانە ) ئامادەبوو، تێیدا كۆی ئەو مەترسیانە دیاریكرابوون كە رووبەڕووی ئاشتی و دڵنیاییەكی سەرتاسەری دەبنەوە لەجیهاندا ( جەنگی نێوان وڵاتان، توندوتیژیی ناوخۆی وڵاتان و شەڕەناوخۆییەكان، جینۆساید و پێشیلكارییە بەرفراوانەكانی مافی مرۆڤ و كەمینەكان، هەژاری و پەتا و نەخۆشییە درمەكان و داڕزان و وێرانبوونی ژینگە بەهۆی تیشكە ئەتۆمی و ژەهرە كیمیایی و بایۆلۆجییەكانەوە ، تیرۆر و مافیا نێودەوڵەتیەكان ) .

دەرەنجام پێویستە بوترێ ( دیالۆگی نێوان شارستانیەتەكان ) لەوە دەرچووە قسەی سەرمێزی كۆنگرەو ناوهۆڵی سیمینارەكان بێ. دیالۆگ، بۆتە پێویستییەكی ناچاری، نەتەنیا هەر بۆ چارەسەركردنی دەرهاویشتە خراپەكانی ئەو كێشەو ململانێ توندەی، مێژوویەكی دوورو درێژی خوێناویی بۆ جێهێشتووین، بگرە بۆ بەرگرتنیش لەهەر روبەڕووبوونەوەیەكی سەختی (چاوەڕوانكراو یان نەكراوی) نێوان جیهانبینیە جیاوازەكان، لە ئایندەدا.

بۆ نووسینی ئەم بابەتە سوود لەم سەرچاوانە بینراوە :
1ـ حوار الحضارات، روجیه غارودی .
2 ـ نهایە التأریخ، فرانسیس فوكویاما .
3 ـ صدام الحضارات، صامویل هانتنجتون .
4ـ الموقع الألكترونی للأمم المتحدة الخاص بتحالف الحضارات :
http://nexosalianza.com/ar/content/secti و http://www.un.org/secureworld