History Of Kurdistan مالپهرێكی تایبهته به مێژووی كورد و جیهان
چەمکی شورا لە مێژووی ئیسلامدا
گفتوگۆ: شۆڕش ئهنوهر
لهم گفتوگۆیهدا مامۆستا كامهران بابانزاده بیرمهندى ئیسلامى پێی وایە زانایان و فهرمانڕهوایان له مامهڵه لهگهڵ وردهكارییهكانی (شوورا) سهركهوتوو نهبوون، پێشى وایه كه شوورا بنچینهیه بۆ پێشكهوتن و قووڵكردنهوهی پایهكانی پێكهوهژیان، جهختیش لهوه دهكاتهوه كه دهبێ شوورا لهو چهقهوه دهست پێ بكات كه داماڵینی چهمكی (سیۆكراتی)یه له مومارهسهی تاكی موسڵمان له ههموو ئاستهكاندا و ئهگهر شوورا نهبێ ئازادی له مهترسیدایه، بابانزاده پێشى وایه كه گرفتى بهردهم مومارهسهكرانى شوورا له مێژووى دونیاى موسڵماندا حاكمه موستهبیدهكان و زانایانی (ترسنۆك) و (بهرژهوهندیخواز) بوون، كامهران بابانزاده پێشى وایه پهیوهندیى نێوان شوورا و دیموكراسی ئاڕاسته سهلهفی و نهیار به كۆمهڵگای مهدهنی ئاڵۆزیان كردووه!
– ئایا له دونیاى موسڵماناندا پێناسێكى ڕوون و دیاریكراومان ههیه بۆ شوورا؟
كامهران بابانزاده: دهكرێ بڵێین بهڵێ چوارچێوهیهكی ڕوونمان ههیه و دهشكرێ بڵێین نهخێر له وردهكارییهكاندا ڕاجیایی زۆرمان ههیه، ئهمهش به مانا سهلبییهكهی نایهت، بهڵكو ئیجابییه، مهبهستمه بڵێم له ئهحكامی گۆڕاو له ئیسلامدا واته ئهو بابهتانهی به بهردهوامی له كۆمهڵگای موسڵمانان و غهیری ئهوانیش له گۆڕاندان، بهتایبهت ئهحكامهكانی تایبهت به دهوڵهتداری لهو جۆرهن، چونكه له ئیسلامدا ئهساسییات ههیه و وردهكاری باس نهكراوه، واتا باس نهكراوه له قورئان و سوننهت، بهڵام له دوای ئهوه ههم له دونیای مومارهسه و ههم له بهرههمی زانایان به نووسراو زۆر باس كراوه، دهبێ به بهردهوامییش باس بكرێ و لهگهڵ گۆڕانكارییهكان ئهو باسه دانهخرێ.
ئینجا دهقهكانی ناو قورئان و سوننهت دهبێ ئهوه بزانین كه (گشتی)یه، دهبێ واشبێ، چونكه كۆی بابهكاتی تایبهت به حوكمڕانی وایه، ئهوه زانایان و فهرمانڕهوایانن له مامهڵه لهگهڵ وردهكارییهكانی (شوورا) سهركهوتوو نهبوون.
من لێرهدا هیچ پیناسهیهك بۆ شوورا ناخهمهڕوو، بهڵام له ڕوانگهی ئهو دهقانهی لهبهر دهستمدان له قورئان و سوننهت و مومارهسهی سهحابه لهگهڵ شوورا دهگهمه ئهو قهناعهتهی:
یهكهم/ شوورا: بابهتێكی گرنگی ژیانی مرۆڤی موسڵمانه له بواری تاكهكهسییهوه تا دهگاته لوتكهی حوكمڕانی، به فهرامۆشكردنی پاشكهوتن و قۆرغكاری و ئیستیبداد و نادادگهری و فهرامۆشكردنی تواناكان و… هتد، چی خراپه بۆ سرووشتی پێكهوهژیان و كاری ههرهوهزی و پێكهوهبوونی مرۆڤهكان به دوای خۆیدا دههێنێ. به پێچهوانهشهوه شوورا بنچینهیه بۆ پێشكهوتن و قووڵكردنهوهی پایهكانی پێكهوهژیان و پێشكهوتن.
دووهم/ له كێبهركێی نێوان خواستی شهریعهت (المقاصد الشرعیه) و خواستی مرۆڤهكان بۆ بهرژهوهندییهكانیان یان ههندێ جار بۆ ئیجتیهادهكانیان وای كردووه پێناسهی درووست و مومارهسهی درووست بۆ شوورا بكهوێته ئاڵۆزیهكی زۆرهوه. بۆ نموونه شوورا واته پرسوڕا ئایا ئهم پرسوڕایه سنوورهكهی له ڕووی ئهو بابهتهی شوورای لهسهر دهكرێ و ئهوانهی شوورایان پێ دهكرێ تا كوێیه؟ واته له چی شوورا دهكرێ و شوورا به كێ دهكرێ؟ ئینجا ڕادهی ئیلزامییهتی شوورا بۆ خاوهنهكهی چهنده؟ ئهمانهیه چهمكی خواستی شهرعیان (مفهوم المقاصد الشرعی) بۆ شوورا شێواندووه.
سێیهم/ بهبڕوای من دهبێ شوورا له چهقهوه دهست پێ بكات، كهداماڵینی چهمكی (سیوكراتی)یه لهمومارهسهی تاكی موسڵمان له ههموو ئاستهكاندا. شوورا دهبێ بهرامبهر خواستهكانی تاك بوهستێتهوه بۆ خوسهپاندن، مرۆڤی خاوهن بیرۆكهی (سیوكراتی) و (ئیستیبدادی) ناتوانێ بهها بداته چهمكی شوورا.. ههر كاتێ شوورا بووه خێروچاكهی ههڵگرانی ئهو دوو چهمكه بۆ غهیری خۆیان ئهوه لهباربردنی چهمكی شوورایه. دهبێ شوورا ههموو تاك وهكو ماف و وهكو ئهركی شهرعی سهیری بكات، ئهوه شوورا نییه كه مرۆڤی سیوكراتی شوورا وهكو قووڵكردنهوهی پایهی خۆی بهكار بهێنێ. یان مرۆڤی موستهبید شوورا بخاته چوارچێوهی پرسورا به حاشیهكانی و لێرهوه پێمان وا بێ شوورا بهرجهسته بووه!
به كورتی شوورا بهرامبهر زامنی ئازادییه بۆ قهوارهیهكی ئیسلامی له ڕووی سیاسی و كۆمهڵایهتی و كۆی كایهكانی ژیانكردنی دهستهجهمعی. ئهگهر شوورا نهبێ ئازادی له مهترسیدایه.
ئهگهر شوورا نهبوو ههستی بهرپرسیاریهتی له مهترسیدایه و پایهكانی قۆرغكاری قووڵتر دهبێتهوه و ههمیشه ئهو وڵاته كاندیده بۆ ئاژاوهیهكی سیاسی و كۆمهڵایهتیی گهوره.
– له بوارى كرداری و ئهزموونكردنهوه، ئهزموونى موسڵمانان له قۆناغه جیاوازجیاوازهكاندا لهگهڵ شوورا چۆن بووه؟
كامهران بابانزاده: شوورا له مومارهسهی ئیسلامیدا (سێ) جۆر بووه، تێكهڵاوكردنی جۆرهكانیشی بهشێكه له قهیرانی تێنهگهیشتن له شوورا.. جۆرهكانی بهم شێوهن:
یهكهم/ شوورا بۆ دانانی بهرپرسیارهتی له حوكمڕانی.
دووهم/ شوورا بۆ كارێكی پسپۆڕی و كارامهیی، كه كهسێك تێیدا پسپۆڕه و له ئهوانی دیكهی باشتر لێ دهزانێ.
سێیهم/ شوورا بۆ ئاشتهوایی و گرفتی كۆمهڵایهتی.
دهقهكان و مومارهسهی پێغهمبهری خوا لهگهڵ شوورا ئهوهمان پێ دهڵێ كه ههر یهك لهم سێ جۆره ئیلزامییهتی جیاوازی ههیه لهگهڵ ئهوهی دیكه بهتایبهت جۆری یهكهم لهگهڵ دوو جۆرهكهی دیكه.
له یهكهم پرس به خوارێ دهكرێ بۆ دانانی ههیكهلیهتی سهرهوه. بهڵام له دوو جۆرهكهی دیكه ههیكهلییهتێك (دهسهڵات)ێك ههیه و پرسوڕا به غهیری خۆی دهكات..
له یهكهم شوورا ئیلزامییهتی ههیه و ئهنجامهكهی به پێی ئهنجامی زۆرینهی ئهوانه دهبێ كه پرسورایان پێ دهكرێ، بهڵام له دوو جۆرهكهی دیكه وا نییه.
جۆری یهكهم دێین و لهگهڵ چهمكی ههڵبژاردنی هاوچهرخ و پڕۆسهی دیموكراسی لهمهڕ ههڵبژاردن بهراوردی دهكهین. بهڵام بۆ دوو جۆرهكهی تر وانییه، تێكهڵكردنی جۆرهكانیش زیانی گهوره له چهمكی شوورا دهدات.
– زیانى وهك چى؟
كامهران بابانزاده: بۆ نموونه له جۆری دووهم بهرپرس دێت و پرس بهكهسانی شارهزا دهكات بهڵام مهرج نییه قسهكهیان وهكو خۆی وهربگرێ، ئهم دیده بۆ ئهو جۆره شوورایه تێكهڵ به جۆری یهكهم بكرێ، كه (كهسهكان) له ئاستی گرووپێكی بچووكهوه ههتا دهگاته ئاستی ههره گهوره بۆ دانانی (ئهمیر) بۆ دانانی بهرپرس. كه تێیدا له خوارهوه پرسوڕا دهكرێ و ئهنجامهكهی پابهندی و ئیلزامییه، ئهمهیه دهستبردن بۆ شوورا به ههڵه و لێرهوه شرۆڤهی خراپ بۆ شوورای لێ پهیدا دهبێ. له خوێندنهوهی زۆر لهو سهرچاوانهی دهیانهوێ جیاوازی بكهن له نێوان شوورا و دیموكراسی ئهو دیده ههڵهیه وهكو بهڵگه هێنراوهتهوه بهوهى دیموكراسی پابهندییه به دهنگی دهنگدهران بهڵام له شوورا جیاوازه تهنیا پرس دهكرێ و ئیلزامی نییه. ئیتر ئهمه و دهیان نموونهی دیكه لهو تێكهڵكردنه، لهو سهرچاوانهی باس له شوورا دهكهن دهبینرێ كه دواجار قهیرانی بهدووی خۆیدا هێناوه و چهمكی شوورای له مهبهستی شهرعیی خۆی بردووەتە دهرهوه.
بگهڕێنهوه سهر وهڵامی ڕاستهوخۆی پرسیارهكهی تۆ.
بهڵی شوورا له ههموو قۆناغه جیاوازهكان وهكو پهكخستن له ژیانی گشتی پهك نهخراوه، ههروهها زانایانی ئهو بواره (ئیبن تهیمیه) و (الشوكانی) و (الماوردی) و (الجوینی) و چهندانی تر بهشێكی باشیان بۆ ئهو بابهته تهرخان كردووه، به ڕاستهوخۆ یان چهمكهكانی دیكهی وهكو (ئههلی حهلو عهقد) و (سیفهتهكانی بهرپرسیاریهتی) و (چۆنیهتیی دانانی بهرپرسیاریهتی).. هتد.
واته به دوو ئاڕاسته له ئهزموونی سیاسی و كۆمهڵایهتیی مێژووی ئیسلامی شوورا باسی ههیه، له مومارهسه و له دیراسه و بهرههمی زانایان. یان با بڵێین له ئهزموونی مومارهسهی كرداری و له دهق و نهزهریات بهڵام ئهوهی تێبینی دهكرێ:
یهكهم: له ڕووی مومارهسهوه له قۆناغێكهوه بۆ قۆناغێكى تر لهو ڕووهوه جیاوازی ههیه، بۆ نموونه شوورا له دانانی بهرپرسیاری یهكهمی كاروباری موسڵمانان له سهردهمی ڕاشیدی نموونهیهكی مومارهسه و بهعهمهلیكردن ههبووه بهڵام له سهردهمی فهرمانڕهوایهتیی ئهمهوی و عهباسی نهك پشتگوێ خرا بهڵكو دژایهتیی ئهو چهمكهش كرا و سڕایهوه.
دووهم/ له ڕووه نهزهرییهكهیهوه بۆ ڕووه عهمهلییهكهی دووباره جیاوازی ههیه. بۆ نموونه زانایان شتی زۆر باشیان لهسهر شوورا نووسیوه، لهسهر شهرعییهت و مكانیزمهكانی بهتێگهیشتنی ئهوكات بهڵام لهمهیدانی مومارهسه خهلیفه و بهرپرسهكان له دونیایهكی زۆر جیاواز ئهو چهمكهیان واز لێ هێنا.
سێیهم/ شوورا داری دهستی مرۆڤه ئازادهكانه و مافی ئهوانه بیپارێزن. كاتێ ئهو توێژه لاواز بوو له كۆمهڵگای ئیسلامی شوورا بهرهو ڕووی دوو تهوژم بۆوه، یهكیان حاكمه موستهبیدهكان بوو، دووهمیان زانایانی (ترسنۆك) و (بهرژهوهندیخواز).. یهكهمیان پایهكانی ئیستبیدادی قووڵكردهوه و دووهمیان ئهركی شهرعاندنی گرته ئهستۆی خۆی، ئهمه له ڕووی پراكتیكهوه پانتایهكی گهورهی له مێژووی ئیسلامی داگیركردووه.
بۆ نمونه له دانانی چوار خهلیفهكهی ڕاشیدی شوورا كراوه بۆ دانانی خهلیفه، (موعاویهی كوڕی ئهبوسوفیان)یش شوورای كردووه بۆ دانانی (یزید) كوڕی به خهلیفه!
خاڵێكی تر به پێویست دهزانم لێره ئاماژهی پێ بدهم، ئێمه له بهردهم سێ جۆر له مومارهسهی جیاوازداین بۆ شوورا.. یهكهمیان شوورایهك له سهردهمی پێغبهری خوا و چوار خهلیفهی ڕاشیدی باس كراوه و مومارهسه كراوه، جۆری دووهم هی سهردهمی دوای چوار خهلیفهی ڕاشید و قۆناغه جیاجیاكانی مێژووی ئیسلامییه و جۆری سێیهم دیدی ئهم سهردەمهیه بۆ شوورا له جۆری سهردهمی یهكهم شوورا وهكو تیۆری و كرداری پایهكانی خۆی جێگر كرد له قوناغه مێژووییهكانی دواتر لهم مومارهسه پاشهكشهی زۆری كرد و له دونیای تیۆری بایهخی زۆری پێ درا. له ئێستاشدا باسكردن لهو بابهته له قهیرانێكی قووڵدایه.
– دهگوترێت شوورا له مێژووى موسڵماناندا دهرهاویشتهى بارودۆخ و دیدی گرووپ و مهزههبه جیاوازجیاوازهكانى ناو موسڵمانان بووه و لهژێر كاریگهریى ئهو ململانێ ئایدۆلۆجى و مهزههبییانە له فۆرمى جیاوازجیاوازدا دهركهوتووه؟
كامهران بابانزاده: ئهگهر بابهتی شوورا جارێ كورت بكهینهوه له شوورا لهسهر چهمكی حوكمڕانی بهڵێ، مومارهسهی شوورا پهیوهندی زۆری ههبووه لهسهر دیدی گرووپ و جهماعهته ئیسلامییهكانهوه له مێژوو بهڵام دهبێ ئهوه بزانین، ههموویان ڕێك بوون لهسهر پهكخستنی شوورا، بۆ نموونه پهكخستنی شوورا له لایهن ئهو خانهواده و ڕهوتانهی سهر به مهدرهسهی سوننه بوون به پاڵنهری ئستیبداد و حوكمی ویراسییهوه بووه، هی گرووپه شیعهكان لهوه مهترسیدار بووه به پاڵنهری شهرعی و قۆرغكردنی له ئالی بیت ئهو پرسهیان پهكخستووه. واته لێسهندنهوهی مافی هاووڵاتی بۆ بهشداری له پڕۆسهی بهرپرسیاریهتی به پاساوی ئیستبداد بێ وهكو ئهوهی خانهوادهی ئومهوی كردیان یان به پاساوی شهرعی بێت وهكو ئهوهی شیعهكان ئهنجامیان داوه بهپاساوی قۆرغكاری بۆ یهك خانهوادهی دیاریكراو، جیاوازی نییه له ههردووكیان ههر پهكخستنه..
شیعهكان به مهزههبه جیاوازهكانییهوه له پرسی دانانی خهلیفه پێیان وایه ئهمه پرسێكی زۆر گرنگه و پێغهمبهری خوا وازی لێنههێناوه بۆ موسڵمانان به شوورا یهكلایی بكهنهوه. له بهرانبهردا ههموو مهزههبهكانی ئههلی سوننه لهوه یهكدهنگن كه ئهم پرسه بهشوورا یهكلایی دهكرێتهوه، كهچی له واقیعدا له قهواره سوننییهكانیش له پرسی دانانی بهرپرسیاریهتی له قهواره شیعهكان باشتر نهبوون، ئهمرۆ له ئێران ولایهتی فهفقیه به دامهزراندنه و سهرۆكی كۆمار و پهرلهمان به ههڵبژاردن دیاری دهكرێ، له زۆربهی وڵاتانی كهنداو پادشایهتی و وهلی عههد بهبێ ههڵبژاردن، كهواته مهسهلهكه زیاتر حهزی ئیستبداد و پهكخستنی شوورایه له لایهن فهرمانڕهواكانهوه نهك گهڕانهوه بۆ مهزههب و گرووپه مێژووییهكان.
– دهگوترێت بابهتى شوورا لهناو دونیاى موسڵماناندا له باشترین دۆخیدا ئهوهندهى وهك تێزێكى تیۆرى قسهى لێ كراوه ئهوهنده ههوڵى جددى لهئارا نهبوون بۆ مومارهسهكردنى به نموونه بابهتى موعلهمبوون یان مولزهمبوونى دهسهڵاتدار به شووراوه!
كامهران بابانزاده: ئهم پرسیاره دوو بابهته یهكهمیان مهسهلهی مومارهسه و تیۆر لهسهر پرسی شوورا، دووهم بابهتی پابهندیهتیی شوورا بۆ ئهو كهسهی شوورا دهكات.
بۆ یهكهم بهڵێ شوورا وهكو بابهتێكی تیۆری له لای زانایان زیاتر قسهی لێ كراوه و له مهیدانی كردهیی بارتهقای ئهوه نییه له سهرچاوهكان باس كراوه. ئهمه بۆ زۆر پرسی تریش ڕاسته.
– بۆچى نهتوانراوه پهره به شوورا بدریت؟
کامەران بابانزادە: چونكه شوورا بهشێكه له چهمكی حوكمڕانی و كاری دهستهجهمعی، شوورا وهكو پراكتیزه سهرهتایهكی باشی هێنا، بۆ نموونه كاتێ شوورا له فهرمانڕهوایهتیی ئیسلامی كراوهته بنهما بۆ دانانی بهرپرسیاریهتی، ئهو مافهی له دیدێكی سیوكراتی كه كهلتووری كهنیسهی مهسیحی بووه گۆڕی بۆ پرسێكی مهدهنی، ههنگاوێكی گهوره بوو، بهڵام كاتێ دیدی هۆز و ڕایهڵه و دهمارگیری پێش ئیسلام كاریگهری لهسهر حوكمڕانی دانا، به دڵنیاییهوه شوورا پاشهكشهی كرد، شووراش له مهیدانی كرده و مومارهسه پهرهی پێ دهدرێ، ئهمه بۆ كۆی فقهی ئیسلامی ڕاسته، مومارهسه پرسیاره تازهكان و وڵامه تازهكان دهكاته داینهمۆی پهرهپێدان، كه شوورا له مومارهسه دابڕا توانای خۆنوێكردنهوهى له دهست دهدا.
– پهیوهندیى نێوان شوورا و دیموكراسى چییه؟
كامهران بابانزاده: له جهوههردا ئهم پرسیاره زۆر بهساناهییه، بهڵام ئاڕاسته سهلهفی و نهیار به كۆمهڵگای مهدهنی ئاڵۆزیان كردووه. ئهو بهشهی شوورا كه پهیوهندیی به دانانی حوكمڕانییهوه ههیه، لهسهر ههمان بنهما بڕیار دهدا كه له دیموكراتییهت و میكانیزمی هاوچهرخ ههیه به ناوی ههڵبژاردن.
ئهگهر دانانی ههر چوار خهلیفهی ڕاشیدی بكهینه نموونه و بنهما بۆ ئهركی شوورا له جێگیركردنی بهرپرسیاریهتی دهبین:
1-دانانی ئهوان دوور بووه له ئیستیبداد.
2-دوور بووه له حوكمی بنهماڵه و پشتاوپشت و وهلی عههد.
3-دوور بووه له بیردۆزهی سیوكراتی.
له بهرامبهردا شهرعییهت له خوارهوه دیاری كراوه كه مرۆڤهكانن، بۆ ههریهك لهو چوار خهلیفه مكانیزی جیاواز ههبووه.
ئهمه بۆ دیموكراتییهت و حوكمڕانی مهدهنیش ڕاسته، ئهمڕۆ ههندێ ئاراستهی دژه دیموكراسی له مهنزومهی ئیسلامی هاتوون بهناوی شهرعی نهبوونی ههندێ له پێكهاتهی كۆمهڵگا له ههڵبژاردنو پرۆسهی سیاسی و ههندێ ناتهواوی كه لهخودی دیموكراتییهتدا ههیه وهكو پهنابردنه بهر تهزویر و كاریگهریی ئابووری و پڕۆپاگهنده و… هتد. دهكرێ ئهمانه بكرێته ڕهخنه له دیموكراتییهت و ئهمه ڕاستییه بهڵام پرۆژهی بهدیلی ههڵبژاردنو دیموكراسییهت چییه؟ دواجار دهبێ له نێوان شوورا و دیموكراسییهت تهوفیق ههبێ بۆ ئیدارهدانی كۆمهڵگا و ئاڵوگۆڕی ئاشتییانهی دهسهڵات. نهك وڵاتێك دیموكراتییهت ڕهفز بكات و شووراشی نهكردبێته بنهما بۆ ئاڵۆگۆڕی ئاشتییانهی دهسهڵات و دواجار به ناوی بێشهرعیبوونی دیموكراتییهت دیكتاتۆرییهت بنهماكانی دهسهڵاتی قووڵ بكاتهوه.
– ئایا له ئێستادا له سۆنگهى ترس له دیموكراسى وهك تێزێكى كوفرئامێز له تێگەیشتنى بهشێك له موسڵمانان ساردوسڕییهك تهنانهت له مامهڵهكردنیش لهگهڵ تێزى شووراشدا نییه؟
کامەران بابانزادە: له لای ئهو گرووپهی تۆ له پرسیارهكهتدا ئاماژهت پێ داوه سهرگهردانییهك ههیه بهوهی دیموكراتییهتی قبووڵ نییه و له چهمكی شوورای ئیسلامی نهگهیشتووه یان داكۆكی لێ ناكات، ئهگینا خۆ شوورای ئیسلامییش ئیستیبداد و حوكمی بنهماڵهیی و پشتاپشتی قبووڵ نییه. ئهمه وای كردووه له ههموو ئهو شوێنانهی جیهانی ئیسلامی ئاڕاستهی دژهدیموكراسی ههبێ شووراش وجوودی نییه.
سەرچاوە: رۆژنامەی ئاژانس
