موفتی پێنجوێنی، منەوەرێكی گەورەی سەردەمی خۆی
شوان ئەحمەد
مەلا عەبدوڵڵای توتنچی ناسراو بە موفتی پێنجوێنی (1881- 1952)، یەكێكە لەو دەنگە شیعرییانەی لە قۆناغێكی تایبەتی سەدەی بیستەمدا دێنەگۆ كە بۆ كورد، سەدەی خەون و سەردەمی ڕابوون و قۆناغی دۆزینەوەی مێژووە.
لەسەرەتاكانی ئەو سەدەیەدا، گواستنەوە لە دۆخێكی تاریك و داخراو و دواكەوتو و پەژموردەوە، بۆ قۆناغێكی پێشكەوتر و لیبرالانەتر، بەچەكی پەروەردە و زانست و (بەكەرەستەی عیلم و عیرفان)، دەبێتە بزوێنەر و داینامۆی سەرەكی، لای منەوەر و ڕۆشنگەرە تەمەن كورتەكانی كۆمەڵگەی كوردی.
لەوپێناوەدا موفتی پێنجوێنی، بەپیتی درشت دەنوسێت:
(لەڕێی مەكتەب سەرم دانێم ڕەوایە.. من خاسی ئینگلیز ناچێ لەبیرم.. عالەم بەسنعەت چون بۆ ئاسمان.. من ئەزانم سێبەری مەكتەب ئەساسی ژینمە.. گەرخودا حەزكا لەمەولا، ڕوو بە ڕوناكی دەچین.. لەكوێ سەركەوتنی غەربی، بەدووعا و كردنی نوێژە؟.. عیلمی عەسری تازە، ڕۆحم بێ بە قوربانی شوكور…. بخوێنە برا، خوێندنە پشت و قوەتی تۆ و… هتد).
لەڕاستیدا چاپكردنەوەی دیوانە شیعری شاعیرانی ئەو قۆناغە و قسە لەسەركردنیان، بۆخاتری بەهاو گرنگی ئەزمونی شیعرییان نییە، هێندەی لەبەر ئەو ڕۆڵە منەوەرەیانە كە لەپێناو گۆڕان و پێشخستنی كۆمەڵگەدا گێڕاویانە.
لەتەمەنێكی زۆر زووەوە، خوێنەرێكی باشی شیعرەكانی (موفتی و بێكەس و زێوەر و قانیع و….. هتد) بووم، بەڵام بەهیچ جۆرێك چەشەی ئەو جۆرە شیعرە ناكەم. شیعرێك كە بارگاوییە بەهەمووشت، شیعر و شیعرییەت نەبێت.
شیعر لای ئەم پۆلە شاعیرە، ئامراز و دەسوێژ و دروشم و بەیداخێك بووە، بۆ ئامانج گەلێك لەدەرەوەی كایەی شیعر خۆیدا. ئەمانە زیاتر ترۆقی گەل و نەتەوەیان مەبەست بووە.بێداركردنەوەی خەڵك و خوا لەپێش بووە. گەیشتن بەكاروانی شارستانی و چوونە ناو مێژووەوە، خۆزگەو ئاواتی لەپێشینە بووە نەک شیعر وەک خۆی یاخود ئەفراندن و داهێنانی ئەدەبی.
ئاشكرایە بەپشت و پەنای حاجی قادری كۆیی، لە بەراییەكانی سەدەی ڕابردووەوە تا چركەساتی گۆران و بگرە دوای گۆران و ئێستاشی لەگەڵدابێت، پێڕێ لەو شاعیرانە دێنە ئارا كە هەوڵدەدەن، نوسین (بەتایبەت شیعر) بكەنە كەرەستە و ئامرازێك، بۆ گوزارشتكردن لەخواست و ویست و هۆشیاری گشتی. لەوپێناوەشدا تا ئەوپەڕی، دەست دەكەن بەسادە كردنەوەی زمانی نوسین، تا سنوری دابەزاندنی بۆ سەر ئاستی قسەی ڕۆژانە.
موفتی پێنجوێنی و شیعر و ئەدەبیاتی ئەو، لەو لیستەدا پۆلێن دەكرێت و كوڕی ئەو سەردەم و زەمانەیە شیعر دەكاتە، هەڵگری پەیام و ئامانجێك كە كۆمەڵگە بەرەو ئاسۆیەكی ڕوناك بەرێت.
موفتی پێنجوێنی شاعیرێكی داهێنەر نییە، وەلێ منەوەرێكی گەورەو شۆڕشگێڕێكی پشودرێژی سەردەمی خۆی بووە. ڕابەرێكی كۆمەڵایەتی ژیر و دوربین بووە. ژیری بەمانای هەست كردن بەو هەموو كەلێن و خوار و خێچی و داهێزرانەی كۆمەڵگەی كوردی.. دوربینی بەو مانایەی سنعەت و عیلم و عیرفان و خوێندن، دەبنەمایەی ڕاگەیشتن بە دنیای تازەو بەدوانەكەوتن لە كاروانی شارستانیەت.
ئەو پیاوەی تەنها لە حوجرە و مزگەوت و خاناقاكاندا خوێندبووی، پەروشی مەكتەب و خوێندنی مۆدێرن بوو. ئەوێك كە مەلا بوو، بەحەسرەتەوەبوو كچانی میللەتەكەی ناو چوار دیواری ماڵ جێبهێڵن و بخوێنن و بەهرەمەندبن (لە عیلم و عیرفان) و چاو و هۆشیان بكەنەوە.
لەوپێناوەشدا هەر قسەناكات و هەر لاف لێنادات و دروشم بازی ناكاتە بەرنامە، بەڵكو دێت لەخۆی و لەخانەوەداكەی و لە كچەکانی خۆیەوە، دەست پێدەكات و دەیانێرێتە بەر خوێندن و دوكاندارییان پێدەكات . لەو پێناوەشدا (سەرچڵ و بوێرانە)، ڕووبەڕووی تانەو تەشەری كۆنەپەرستان و ئەقڵ دۆگماكان دەبێتەوە.
ناحەز و نەیارە داخ لەدڵەكانی گەیاندویانەتە ئەوەی، بە بەكرێ گیراوی ئیستعیماری بزانن و فتوای كوشتنیان داوە.
من ئەزانم سێبەری مەكتەب ئەساسی ژینمە
حورمەتی خاكی وەتەن، ڕوكن و حەساری دینمە
*
میللەتی غەربی بە حیكمەت چوونە سەرقەسری هەوا
تازە كەی ڕۆژی دەف و زرك و خرۆشی هوو هووە
*
هەربەتیفلی فێری سنعەتیان نەكردین پێی بژین
تەقنە و سواڵیان نیشان داین، بۆیە ماڵوێرانە كورد
نوێژ و ڕۆژ و بوو بەكارمان فیكری عیلمی بێسەمەر
بۆیە ئێستەش هەر خەریكی سواڵی ناو كوچانە كورد
*
موفتی شەست و پێنچ ساڵە بەجێهێشتوین و لە (15 حوزەیرانی 1952)وە لە گۆڕستانی حاجی شێخ لە پێنجوێن لەژێر خاكدایە. گەر لەپاش خۆی وەرگۆڕان و نوێ بوونەوە و كرانەوەیەك لەسەر ئاستی (كۆمەڵایەتی) لەنێو كۆمەڵگەی كوردیدا دروست بووبێت، ئەوا بەشدارە تێیداو ناكرێت ڕۆڵی ئەو نادیدە بگیرێت.
دوپاتی دەكەمەوە، وەك زۆرێك لە شاعیرانی ئەو قۆناغە كە خەریكی سادەكردنەوەی زمانی نوسین بوون، ڕەنگە شیعرەكانی موفتی وەك شیعر ئەو سەنگ و قورساییەیان نەبێت و شاعیرێكی گەورە و داهێنەر نەبووبێت، بەڵام ڕۆشنگەرێكی گەورە و بوێری سەردەم و زەمانی خۆی بووە.
هەموو جار كە چاوم دەچێتە سەر دیوانەكەی یان لەبەر كتێبخانەی گشتی پێنجوێندا، پەیكەرەكەی دەبینم و بەلای گۆڕستانی حاجی شێخدا ڕەت دەبم و لەودیوو گوڵەباخە زەرد و سورەكانی گۆڕستانەكەوە، دیقەت لە گۆڕەكەی دەدەم، بەخۆم دەڵێم: (ئەبێت لەنیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم و لە شارۆچكەیەكی بچكۆلانەی وەك پێنجوێنی بەرچراو فتیلە و پڕ لە نەریت و دابی كۆنی كۆمەڵایەتی و عەیبە عەیبە و تانەو تەشەری دۆست و دوژمندا، ڕۆژەكانی چۆن بەڕێ كردبێ و چۆنی گوزەراندبێ؟).
هەرچۆن و بەهەر كلۆجێك بووبێت، ڕێ لەوەناگرێت كە ئەو دەنگێكی دلێر و لیبرال و بزۆز و منەوەرێكی گەورەی، سەردەم و ڕۆژگاری خۆی بووە. ڕێ پیشاندەر و چراوگی ڕێگەی تاریكی، ئێمە و مانانیشە.
هەرئەوەش وامان لێدەكات، لەئێستادا لەبیرمان بێت و بەڕێز و نەوازشەوە ناوی بێنین و لەبارەیەوە بنوسین.