مەلای خەتێ‌ … لەنێوان هەقیقەت و خیانەتدا

مەلای خەتێ‌ … لەنێوان هەقیقەت و خیانەتدا

نوسینی:حیدر عبدالله‌

 

 

ئاخۆ دەبێ‌ مەلای خەتێ‌ كێ بێ‌؟

ئەم خیانەتە چیە كردوویەتی؟

بۆچی كردوویەتی؟

بەدوا داچوونی ئەم باسە مێژساڵە لەناخم دا جۆشی سەندوە بۆیە  بەڵێنم دا بەدوای ئەم باسەدا بچم و بەبنج و بناوانی  بگەم، ڕۆژان هاتن و ڕۆژان ڕۆیشتن من هەر خەریكی كۆكردنەوەی سەرچاوە و سۆراغ كردنبووم لەمەلای خەتێ‌، تاكو قۆناغی چوارەمی زانكۆ هاتەپێش، بڕیارم دا باسی (تەخەروج)م لەسەر كێشەی مەلای خەتێ‌ وفتواكەی بێت، دوای مشت ومڕێكی زۆر لەلایەن عەمادەوە بەناوی( العلامە محمد الختی بین الحقیقە والإفتراْ ) قەبووڵ كرا، لێرەدا كورتەێك لەم توێژینەوە دەخەمەڕوو، بەو هێوایەی ڕاستیەكان وەك مانگ بدرەوشێنەوە وناڕاستیەكانیش بپووكێنەوە.

باسی یەكەم:

 

پوختەیەك لە ژیانی .یەكەم: نا و و نازناو لەدایك بوونی.ناوی محمدی كوڕی أحمدی كوڕی عبدالرحمن كوڕی ئیسماعیلی كوڕی سلێمانە.لەساڵی 1785 زاینی لە گوندی (خەتێ‌) ی ناوچەی خۆشناوەتی لە دایك بووە “كە دەكەوێتە نێوان بالیسان و خەلیفان” مەلای خەتێ‌ بە (شێخ سلێمانی) نازناو كراوە، لەنێوان كوردەكان بە (مەلای خەتێ‌) ناوزەد كراوە، لەلای زانایان بە (محمد الخگی اڵافندی) ناسراوە،  لە خێزانێكی زانست دۆست و عیرفان پەروەر گەشەی كردووە، باپیری بە درێژایی تەمەنی خەریكی وانە وتنەوە بووە.

دووەم: خوێندن و مامۆستاكانی:مەلای خەتێ‌ هەر لەمنداڵی یەوە بە خوێندن سەرقاڵ بووە، لەلای زانایانی ناوچەی (ڕەواندوز) و ناوچەكانی تری كوردستان خوێندویەتی، لە ناودارترین مامۆستاكانی ئەمانەی خوارەوەن:-1

– عبدالرحمن ڕۆژبەیانی فورقانی،(فورقان) گوندێكە لە (قەرەحسن) لە دەوروبەری كەركووك، ناوی دەركردووە بە (شیخ علماْ  العراق) لە ساڵی 1207 كۆچی، وەفاتی فەرمووە، مەلای خەتێ‌ لەسەر دەستی ئەو ئیجازەی زانستی وەرگرتووە.2- محمد ئادەم باڵەكی لەگوندی (ڕوستە) لەناوچەی (باڵەكان) لەدایك بووە، لە سی ساڵی دا هەموو زانستەكانی تەواو كردوە، كۆمەڵێك دانراوی هەیە لە زانستەكانی عەقڵی و نەقڵی دا، مەولانا خالیدی نەقشبەندی و مەلا عبدالله ی گەڵاڵی و زۆر لە زانا ناودارەكان دیكە لای ئەویان خوێندوە، لەساڵی 1237ی زاینی كۆچی دوایی كردوە.3- ئەبوبەكر میر ڕۆستەمی لە گوندی (میر ڕۆستەم) لە دایك بووە، ئەم گوندە دەكەوێتە نێوان شەقڵاوە و هەریر كۆمەڵەێك لێكۆڵینەوەی هەیە لەسەر كتێبە زانستیەكان، لە ساڵی 1230 كۆچی، مردووە.

سێ‌ یەم قوتابیەكانی:1- مەلا عمر ئەفەندی خەیلانی، لە ساڵی 1814ی زاینی لەدایك بووە، دەستێكی باڵای هەبووە لە فیقهی شافعی مامۆستا عەبدولكەریمی مودەریس دەڵێ‌: وای بۆدەچم لە هەموو زاناكانی سەردەمی خۆی زاناتر بووبێت لە زانستە فیقهدا .2- مەلا عبدالله جەلی، لە ساڵی 1300ی كۆچی لە (كۆیە) لە دایك بووە، لە ساڵی 1952ی زاینی، مردووە.3- مەلا ئەحمەد نودشەیی، بەباب و باپیرەوە موفتی بوون لە سلێمانی لە لەساڵی 1884ی زاینی، وەفاتی كردووە.4- مەلا ئەبوبەكر هەرشەمی، مورشیدێكی گەورەی ئایینی بووە، لە ساڵی 1329ی كۆچی، مردووە .5- شاعیری گەورەی كورد حاجی قادری كۆیی، لە ساڵی 1817ی زاینی لەدایك بووە، لەساڵی 1897ی زاینی كۆچی دوایی كردووە.چوارەم: كۆچی دوایی.مەلای خەتێ‌ لە ڕواندز كۆچی دوایی كردووە لە گۆڕستانی (گەردەگرد) بەخاك سپێردراوە، دكتۆر محمد گەزنەیی ساڵی وەفاتی دیاری كردووە، ئەم ساڵەش هاوكاتە لەگەڵ دەركردنی فەرمانی گرتنی میر لەساڵی 1831ی زایینی. ئەمەش هاودژە لەگەڵ بۆچوونی (مسعود محمد) كە پێی وایە مەلای خەتێ‌ پاش شەش ساڵا دوای مردنی (پاشای كۆرە) دەگەڕێتەوە بۆ گوندەكەی خۆی خەتێ‌.

 

باسی دووەم: پلەو پایەی زانستی.وەك ئاشكرایە مەلای خەتێ‌ زاناێكی بلیمەت و لێهاتووێكی گەورەی سەردەمی خۆی بووە، بەتایبەت لەزانستە عەقڵیەكان پایەێكی مەزنی هەبووە، مەلائەفەندی هەولێری بەم شێوە بەرزە وەسفی كردوە:(إمام اڵافاق بالإتفاق أستاژ الكل فی الكل علی الإگلاق غگریف المتأخرین وأكمل المتبحرین، ناقد السابقین وقائد اللاحقین العالم الربانی محمد اڵافندی الخگی) مامۆستای بیریار مسعود محمد لەباسی مەلای خەتێ‌ دا بەم شێوە دەدوێت:(إنه واحد من أعلم أهل زمانه بعلوم الإسلام، وإنه حبر عڤیم فی مراتب الإجتهاد، أخژالعلم من أفژا الكرد وإن پقل علمه لا ینهڤ به الا میزان یزن فگاحل علماْ‌و الإسلام وتخرج علی یدیه علما‌و أجلا‌و من الكرد والعرب وغیرهما علی مدی عشرات السنین)لەلاێكی تر (إبڕاهیم فصیح الحیدری) لەگەورەیی ئەودا دۆش دادەمێنێنت و دەڵێت ) العلامە المحقق، والفهامە المدقق، صاحب الژهن الوقاد، وشیخ العلما‌و، والورع الصالح،(محمد الخگی وكان من أعڤم علما‌و العراق وقد إنتفع به خلق كپیر). وەك لەسەرچاوەكان ئاماژەی بۆكراوە مەلا محمدی خەتی (مەرجەع)ێكی گەورە وگشتی ناوچەكە بووە، بۆهەموو گرفت و كێشە كۆمەڵایەتیەكان گەڕانەوەی بۆ لای ئەو .

بەرهەم و دانراوەكانی مەلای خەتێ‌.ئەوەی ئێمە لەدەرەنجامی لێكۆڵێنەوەكان بەدەستمان گەیشتوە ئەوەیە كەمەلای خەتێ‌، كۆمەڵێك دانراو و نووسراوی لەدوای خۆی بەجێ هێشتوون بەداخەوە تەنها نووسراوێكی ماوە ئەوانی تر هەموو فەوتاون، لێرەدا بەگوێرەی سەچاوەكانی مێژوو دەیان خەینە ڕوو:1-حواش علی تفسیر البیچاوی.2- حاشیە علی شرح جمع الجوامع.3-حاشیە علی تحفە إبن حجر.4- حاشیە علی تعلیقات عبدالحكیم الهندی علی (المگول).5-رسالە العلم فی علم الكلام.  ئەم كتێبە كاتی خۆی مەلای خەتێ‌ بەدیاری بۆ والی بغدا (داود پاشا)ی دەنێرێت، ئەم پەرتووكە لە یەكێك لە مەتحەفەكانی بەغدا دەپارێزرێ. لەم ساڵانەی دوایی مەلا تاهیر بەحركەیی (تحقیق)ی دەكات و بەچاپی دەگەێنێنت، ئەم كتێبە تاكە بەرهەمی مەلا محمدی خەتێ‌ یە لە لە ناوچوون ڕزگاری بووە.باسی سێ‌ یەم: مەلا محمدی خەتێ‌ لەنێوان تۆمەت و حەقیقەتدا.یەكەم: ڕوِوخانی میرنشینی (سۆران)لەكاتێكدا بزاڤی(محمد پاشا) بزوتنەوەیەكی سەركەوتوو بەهێز بووە بۆ بنیاتنانی دەوڵەتێكی كوردی تۆكمە، ئەمە لەدڵی بەشێك لە ڕۆشنبیرە لاڕێكان جێگەی داخ بووە، كەبەم شێوە ناخۆشەیە هەرەسی هێنابێت، لەهۆكارە ناوەكیەكانی لەبەین چوونی ئەم میرنشینە ورد نەبوونەتەوە، ڕووخانی ئەم میرنشینە لە هەڵوێست و فەتواكەی مەلای خەتێ‌ كورت هەڵدێنن.بەگوێرەی بۆچوونی زۆربەی مێژوونووس و لێكۆڵەران ڕووخان و هەرەسهێنانی شۆڕشەكانی كوردی بەپلەی یەكەم بۆ حاڵ و ڕەوشی  كۆمەڵگەی كوردی دەگێڕێتەوە.گەر لەهۆكارەكانی ڕووخانی ئەم شۆڕشانە وردبینەوە، سێ‌ خاڵی گرنگمان دە ست دەكەوێت كە بونەتە مایەی لە نێوچونیان، ئەم خاڵانەش  بریتین:یەكەم: گرنگی نەدان بەیەكگرتن بۆ پڕۆژە وكارەكانیان.دووەم: ڕكەبەرایەتی لەنێوان ئەمیرەكانی (بابان) و جەزیرەی (بۆتان).سێ یەم: بڵاو بوونەوەی نەزانی و نەفامی لە نێو خەڵكی كوردو و پشت گوێخستنی فێڵ و تەڵەكاتی دوژمنان.سەبارەت بە ڕووخانی ئیمارەتی سۆرانیش كەم و زۆر ئەم خاڵانە ڕەنگی داوەتەوە، هێندێك بۆ هۆكاری ناوەكی و هێندێكی تر بۆ هۆكاری دەرەكی دەیگڕێنەوە.دووەم: شیكردنەوەی دەقی فەتواكەی مەلای خەتی.بۆ ڕوونكردنەوەی ئەم باسە پێوستە ئاماژە  بەسێ‌ خاڵی سەرەكی بكەین:خاڵی یەكەم: ئەم فەتوا هەڵبەستراوە بە مەلای خەتی، هاودژە لەگەڵ شەریعەتی ئیسلام و بەهیچ شێوەیەك لەگەڵ بنەماكانی ئیسلام یەكناگرێتەوە، هەروەها  لەپلەو پایەی ئەم زانایەش ناوەشێتەوە كە بڵێ( هەركەسێك جەنگ لەگەڵ سوڵتان دا بكات، بە بێ‌ ئیمانی دەمرێت و، تەڵاقی دەكەوێت).خاڵی دووەم :ڕەخنەگر ناتوانێ‌ پشت بەم تۆمەتە هەڵبەستراوە ببەستێ لەبەر دوو هۆ: ئەم زانایە دەیتوانی لەساڵی 1830ز. فتوایەك دەربكات “كاتێك  ئەمیر بانگەشەی ئیستقلالی كرد”  بڵێت ئەم دابەش بوونە دژ بەدینەو خەڵك لەم بارەوە هان بدات.یاخود لە ساڵی 1831كاتێك ئەمیر داوای لە وتاربێژان كرد ناوی ئەو لەجێگەی (سوڵتان) دابنێن ، هەروەها فەرمانی دا سكەی پارە لێبدەن، دەی دەبوا مەلای خەتی فتوای دەركردباو گوتبای ئەم جۆرە كارانە لەگەڵ شەریعەتی ئیسلام ناگونجێن… ئەی بۆچی فتوای نەدا؟خاڵی سێ یەم: یەكەم: پچڕ پچڕی لەگێڕانەوە فتواكەدا هەیە.هیچ كەسێك نەبووە لەگێڕانەوەی ئەم فتوایە بڵێ‌ من ڕاستەوخۆ لەمەلای خەتێم بیستووە، یاخود بەنووسراو بینیوومە بەبێ زیادە وكەمی.دووەم: ناكۆكێكی زۆر لە مەتنی دەقەكەدا هەیە، حوسین حوزنی جارێك دەڵێت(جەنگان دژ بە سولتانەكان زیان بەدین و تەڵاق و عەقیدە دەگەێنێت) جارێكی تر دەڵێت(هەركەسێك لەگەڵ جەیشی عوسمانیەكان بجەنگێت، بەبێ‌ ئیمانی  دەمرێت، تەڵاقی ژنەكەشی دەكەوێت).لەلاێكی دیكە دكتۆر قاسملو دەڵێت: ( پاشای كۆرە خۆی دا بەدەستەوە بەهۆی تەحریكی مەلای خەتی كەپێ ی وابوو شەڕ دژی سوڵتان لەگونەهەگەورەكانە). بەهیچ شێوەیەك باسی دەركردنی فتوای نەكردوە.. ئەمین زەگیش پێ وایە لە بەر نەڕژانی  خوێن پاشا خۆی تەسلیم كردووە.سێ یەم: تۆمەتی مەلای خەتی لەتەرازووی ژیری دا .مامۆستا علائەدین سوجادی دەڵێت: مەلای خەتی بەردەوام بۆ بەرژەوەندی  میر كاری كردوە، لەهەموو كارو باروەكانی دا هاوكاری بووە، هیچ فتواێكی  دژ بە میر دەرنەكردووە، ئەم  بووختانەش دووژمنانی مەلای خەتێ‌ هەڵیان بەستووە و بەس. ئەوەی كەر بۆچوونی مامۆستا پشت ڕاست دەكاتەوە چەند بەڵگەێكی یەكلاكەرەوەن:1-پاشای كۆرە پیاوێكی بەهێزو حوكمێكی توندو تۆڵی هەبووە، هەركەسێك كەمترین زیانی بە دەستەڵاتی ئەو گەیاندبی لە نێوی بردووە، گەورەترین شاهیدیش لەسەر ئەم باسە كوشتنی مامەكانی خۆی بوو پێش هەموو كەسێك، دەی ئەگەر ئەمە ڕاست بوایە بۆچی پاشا لەسەر ئەم هەڵوێستەی خەتی چورتەی نەكردو هیچ  بڕیارێكی لەدژ دەرنەكرد؟ باشە بۆچی مەلای خەتێ‌ بۆ شوێنێكی  ئارام  هەڵنەهات؟2- وەك باسمان كرد (ملا عبداللەی جلی) و شاعیری ناوداری كورد(حاجی قادری كۆیی) لەلای مەلای خەتێ‌ لەگوندی (خەتێ‌) فەقێ بوون و دەرسیان لەلا خوێندوە، ئەمەش دوای ڕووخانی میرنشینی سۆران بووە، هەریەك لەمانە ئەگەر بچوكترین خیانەتیان لەم مەلایە هەست پێ كردبا بۆ ئێمەیان دەگێڕایەوە، كەچی بەپیچەوانەوە  شیعرەكانی حاجی خاڵی و بەتاڵن لەم بارە.3- ئەم بووختانە تەنها لەدوای دەركەوتنی فیكرەی قەومی بڵاوبۆوە، خەڵك بەپێوەری ئایندە بۆ رابردوو گەڕانەوە، پێشترئەم بووختانە بەخەیاڵی هیچ كەسێ‌ گوزەری نەكردبوو، بەڵام لەسەرەتاكانی ئەم چاخە ئەم گێرە شێوێنییە لەسەر زمان و قەڵەمی بەشێك لەكین لە دڵان دەركەوت. 4- لەم ڕەوش و حاڵەی كەگوایە مەلای خەتی  فەتواكەی لێدەركردوە، كۆمەڵێك شەڕی خوێناوی پێشتر لەگەڵ جەیشی توركان لەنزیك (ڕەواندوز) ڕوویان داوە، كەچی مەلای خەتی هیچ فەتواێكی لەم بارە دەرنەكردووە بۆچی؟ 5- وەك سەرچاوەكانی مێژوو ئاماژەی بۆ دەكەن یەكەم كەس كە ئەو تۆمەتەی هەڵبەستووە حوسێن حوزنی موكریانی بووە، ئەمەش لەبەر بوونی كێشەێك لەنێوان موكریانی و بنەماڵەی خەتی لەسەر پارچە ئەرزێك. مامۆستا( محمد تەها بالیسانی) دەڵێت: سوێند دەخۆم بەخوای مەزن ئەمە هەڵبەستراو و ناڕاستەو  هیچ پەیوەندیێكی بەحەقیقەتەوە نییە، بۆ یەكەم جاریش حوزنی مكریانی ئەمەی  هەڵبەستوە. هەروەها (عزدین ملا ئەفەندی) “كە لە دایكیەوە ڕەچەڵەكی بۆ میر محمد دەگەڕێتەوە” دەڵێت: حوسین حوزنی موكریانی دانەیەك لەكتێبەكەی (میرانی سۆران)ی  بەدیاری بۆ مەلا عیزەدین نارد، دوای خوێندنەوەی بە سەرزنشتەوە بە حوزنی دەڵێت: تۆ چاك دەزانی ئەگەر مەلا محمدی خەتی فتواێكی وای دەر كردبێت بە ڕەزامەندی پاشا بووە، ئەی بۆچی لەكتێبەكەتدا لەم هەقیقەتە بێ‌  دەنگ بووی؟ هەڵوێستی بەشێك لەزانا و مێژوونووسانی هاوچەرخ سەبارەت بەفەتواكەی مەلاخەتی:بۆ ڕوونكردنەوەی ئەم باسە بەتەلەفۆن پەیوەندیم بە هێندێك لە رۆشنبیران و شارەزایانی بواری مێژووكرد، سەرەتا (د. عزدین مستەفا رسول)م دواند،لەبارەی ئەوەی ئایا ئەم فەتوایە ڕاستە یان نا؟ گەر ڕاست نیە كێ‌ بۆ یەكەم جار هەڵی بەستووە؟  لەوەڵام دا گوتی: ئەمە هەڵبەستراوە و هیچ بنچینەیەكی ڕاستی نییە، بۆ یەكەم جاریش( حوسین حوزنی موكریانی) هەڵی بەستوە، بەدەر لەو  هیچ كەسێك لە جەماعەتی پاشا نەیگوتووە، بۆیە من پشتگیری تەواوی بۆچوونی مامۆستا (مسعود محمد)  دەكەم. هەروەها (ممتاز حەیدەری) كەلەو بارە لێدوان و نووسینی خۆی هەیە، گوتی: هەر هەڵبەستراوێكی وا، هەر بۆ چونێكی وا، كەبڵاو كرایەوە، پێویستە بەشێنەیی شی بكرێتەوە، ڕەوشی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و سەربازی  ئەو سەردەمەی مەلای خەتی لێكبدرێتەوە، پەیوەندی مەلای خەتی لەگەڵ دەوروبەری چۆن بووە؟ دوای لێكۆلێنەوەیەكی خەستی مێژوویی بگەینە دەرەنجام، ناكرێ‌ بەبێ‌ زانیاری مەلای خەتی بەشۆڕشگێر لەقەڵەم بدەین یان بە (خیانەتكار)، بەڵكوو دوای توێژینەوە دەبێ‌ بگەینە بڕیارێكی تەواو.م: تاهیر بەحركەیی كە كتێبێكی شیكاری لەسەر ئەم باسە هەیە، زۆر بە توندی دژی ئەو كەسانە وەستاوە كە ئەم بوختانەیان هەڵبەستووە، گوتی: لەم بارە زۆر پرسیارم لە گەورە پیاوانی ڕواندوز كردووە دەڵێن: كاتی خۆی حوسێن حوزنی ویستوویەتی چاپخانەیەك لەسەرپارچە زەویێكی بنەماڵەی مەلای خەتێ‌ دابنێت بەڵام ئەوان نەیان هێشتوە، بۆیە مشتومڕ لەنێوانیان دا پەیدا بووە، حوزنی ئەم بوختانەی بۆ مەلای خەتێ‌ هەڵبەستووە!. پڕۆفیسۆری یاری دەدەر سەلام ناوخۆش: گوتی: منیش بۆچوونم تەواو لەگەڵ ئەو مێژوو نووسانەیە كەدەڵێن: ئەم قتوایە هەڵبەستراوە، ئەو كەسەی قەناعەتی بەمیری سۆران كرد كەشەڕی عوسمانیەكان نەكات سیخوڕێكی بەریتانی بوو بەناوی (ریچارد ونچ)،  نەك مەلای خەتێ‌. باشە ئەگەر مەلای خەتێ‌ فتواێكی وەهای دابا چۆن خزم و كەس و كاری پاشای كۆرە دوای ئەم ڕووداوە لەمەلای خەتی ڕازی دەبوون؟ نووسەر و شارەزا لەبواری مێژوو مامۆستا (عبداللە حسن زادە)، لەم بارەوە جەنابیان گوتی: من لەو  سەرچاوانەی خوێندومەتەوە رە بۆچوونەكە م. مسعود محمدم لەهەموویان زیاتر بە دڵە كەدەڵێت- ئەم فتوایە هەڵبەستراوە-  چوونكە مامۆستا كاتێك شتێكی دەنووسی كاری بەمە نەبوو داخۆ كێ لێ‌ ی ڕازی دەبێت وە كێ دژی دەوستێتەوە، هەروەها رەئیەكەی ئەو إستیدلالیشی تێدایە، سەبارەت بەحوسێن حوزنی موكریانی  دەیان گوت كاتێ‌ خۆی كە شتێكی دەنووسی لێ یان  دەپرسی سەرچاوەت چی یە؟ دەیگوت گرنگ نیە، بەڵكو ئێمە دەبینە سەرچاوە بۆ خەڵك!.

 

 

سەرچاوەكان

 

1- اربيل في أدوارها التأريخية /زبير بيلال/ مطبعة النعمان ـ النجف ـ الطبعة الاولى ـ سنة1971م.

 

2- إسهام علماء كوردستان العراق في الثقافة الإسلامية / محمد حسين أحمد/ مطبعة التربية ـ أربيل  ـ الطبعة الألى ـ عام 1999م.

 

3- إعادة  التوازن إلى ميزان مختل/ مسعود محمد/ مطبعة مجمع العلمي ـ بغدادـ الطبعة الأولى ـ عام 1977م.

 

4- بوژانەوەی مێژووی زانایانی كورد لەڕێی دەسخەتەكانیانەوە  (إحياء تأريخ علماء الكرد من طريق مخطوطاطهم) شيَخ عمر قةرِةداغى مطبعة السالمي ـ بغداد ـ الطبعة الألى ـ عام 1999م.

 

5- بنەماڵانی بەناوبانگی ڕەواندوز/ أسر المشهورة في الرواندز/ ممدوح المزوري/ مطبعة أربيل ـ الطبعة الألى ـ عام 1998م.

 

6- تأريخ الدول والإمارات الكردية/ محمد امين زكي بك ـ مطبعة مصر ـ المطبعة الثانية ـ عام 1948.

 

7- تثنية الحج إلى إعتاب العلامة الخطي / زبير بيلال / مجلة الحكم الذاتي ـ العدد (71) عام 1989.

 

8- جواهر الفتوى / عبدالكريم المدرس / مطبعة الزمان / بغداد ـ الطبعة الألى ـ عام 1976م.

 

9- حاجى قادرى كۆیى / مسعود محمد / به‌رگى يه‌كه‌م/ چاپخانه‌ی (المجمع العلمى) بغداد، چاپی یه‌كه‌م، ساڵى 1976.

 

10- رسالة العلم/ مه‌لا محمد خه‌تى/ چاپخانةى وةزارةتى  په‌روه‌رده‌ / چاپى يةكةم/ سالَى 2007 ز.

 

11- سۆزی نەتەوایەتی/ علی باپیر / چاپخانەی شەهیدان- سلێمانی – چاپی دووەم ساڵی 1991ز.

 

12- شۆڕشەكانی كوردو كۆماری عێڕاق / علاْ   الدین السجادی/ چاپخانەی (معارف)ـ بەغداد ـچاپی یەكەم ـ ساڵی ـ 1959ز.

 

13- عنوان المجد فى تأريخ بغداد والبصرة / إبراهيم فصيح الحيدرى / چاپخانه‌ی(دارلبصرة) مێژووی چاپكردنی نادیاره‌.

 

14- علمائنا فى خدمةالعلم والدين/ عبدالكريم مدرس/ چاپخانه‌ی (دارالحرية)- بغداد- چاپی یه‌كه‌م- ساڵى- ساڵى- 1983ز.

 

15- فەتواكەی مەلای خەتێ‌ / حسن محمود حمەكریم/ چاپخانەی هەولێرـ هەولێرـ ساڵیـ 2006ز.

 

16ـ كوردو كوردستان/ عبدالرحمن قاسملو/ چاپخانه‌ی به‌یروت ـ به‌یروت ـ چاپی یه‌كه‌م ـ سالَى ـ 1930ز.

 

17- محمد پاشا الرواندوزي  والاسباب المؤدية الى سقوط إمارته، مع نبذة من تأريخ العلامة محمد الخطى مفتى إمارة(سؤران)/ طاهر عبدالله سليمان/ مطبعة الثقافة/ أربيل/ الطبعة الأولى  ـ عام- 2002م.

 

18- مشاهر الكرد وكردستان/ محمد أمين زةكى بگ/ بةرگى يةكةم ـ چاپخانةى (التفيض) – بغداد- چاپى يةكةم/ سالَى ـ 1945ز.

 

19- محمد بن عبداللة الجلى (مةلاى گةورة) وجهودة العمية- جواد فقىـ چاپخانةى پةروةردةـ هةولێرـ چاپى يةكةم ـ سالىَ يةكةم ـ 2006ز.

 

20- محمد الختى ونهاية إمارة سؤرانية/ گۆڤارى كاروان ـ ژمارة(4) سالَى ـ 1983ز.

 

21- من هموم الحياة مسعود محمد/ مطبعة/ حسام بغداد/الطبعة  الاولى/عام 1988م

 

22_نظم الحجج لاخراج مهج المنهج/ محمد ابن ادم الروستى/مطبعة جامعة صلاحدين /اربيل / الطبعة الاولى/عام_1999م

 

23_ النجم الزاهر / نكتل الكشمولة / مطبعة الجمهور/ موصل/الطبعة الاولى / عام_ 1988م.

 

24_ الهجوم العثماني على كوردستان/ مجلة(كاروان) الاعداد _52_53_54_عام_1981م

 

25- دواندنی چەند نووسەرو مێژوو نووسێك لەڕیگەی تەلەفۆنەوە كەئیستا دەنگیان لە لام پارێزراوە.