خەواریج کێن ؟
ئایا گروپى خەوارج بوونى هەیە لەمڕۆدا ؟
ئا: باوکى محمد
بسم الله،والحمد لله،والصلاة والسلام على رسول الله ،وعلى اله واصحابه ومن والاه،وبعد:
هەڵبەت هیچ کەس و گروپێک بە ئەنجامدانى تاوانى گەورە بە جگە لە ( مُکفر) کافر نابێت مەگەر حەلاڵى بکات . ئەوەى لە ڕابردوودا موسڵمانانى بە ئەنجامدانى تاوانى گەورە بە ڕەهایى تەکفیر دەکرد گروپى ( خوارج) بوون . بێگومان تاوان هەر تاوانە ، ستەم هەر ستەمە ، دەستدرێژى هەر دەستدرێژییە ، جا کافرێک بیکات یان موسڵمانێک هیچ لە مەسەلەکە ناگۆڕێت .
هەموو ئەوە ئەزانین کە موسڵمانان لە بنچینەدا یەک ئوممەت و یەک کۆمەڵ بوون ،وە دواتر لە سەردەمى خیلافەتى ( على ) خەلیفەى چوارەم و بە دیاریکردن دواى جەنگى ( ێفین) لە ێەفەرى ساڵى (37) ى کۆچى خەواریج بە دیار کەوتن ، ئەمە لە سەردەمى صەحابەدا ،وە لە دواى ڕوخانى دەوڵەتى (عثمانی) یشەوە بە تایبەتى لە نیوەى دووەمى بیستەکانى سەدەى ڕابردوو بەدواوە تا ئەمڕۆى خۆمان چەندین گروپى ئیسلامى دیکە سەریان هەڵدا .
جا بۆ حوکم دان بەسەر هەر گروپێکدا سەرەتا دەبێ سەیرى مەنهەجى ئەو گروپە بکرێ ، پاشان بە بەراورد بە مەنهەجى ئەهلى سوننەت و جەماعەت حوکم بەسەریدا بدرێ .
وەئەمن بۆخۆم چاوم بە مەنهەجى زۆرێک لە گروپەکان کەوتووە ، وە بە بەراورد کردن بە مەنهەجى ئەهلى سوننەت و جەماعەت بە تایبەتى لە مەسەلەى ئیمان و کوفردا ، وە لە بابەتەکانى عەقیدە و مەنهەجدا بەگشتى ئەوەم بۆ ڕوون بووەتەوە کە لەناو هەندێک لە گروپ و کۆمەڵدا تێکەڵەیەک لە عەقیدە و بیرو باوەڕى ئەهلى سوننەت و هەندێک لە گروپەکانى دیکە هەیە کە بە ئەهلى بیدەع و گومڕایى ناسراوبوون هەروەک ئەوەى کەسانێکیشیان تێدایە هەندێک لە عەقیدە و بیرو باوەڕى ئەو گروپانەى هەڵگرتووە.
وەلەناو هەندێ گروپیشدا سیماتى ( مورجئە) هەست پێدەکەیت ، وە دەشبینیت هەندێک گروپ لەسەر مەنهەجى سەلەف و ئەهلى سوننەیە ، بەڵام هیچ گروپ و کۆمەڵێکیشیان بێ هەڵەو کەم و کورتى نیە .
جا حوکم دان بەسەر گروپێکدا ، یان بەسەر ئیسلامیەکاندا بەگشتى لەبەر دەرچوون ( خروج) لەسەر ( حاکم) ێک کە ئەوان ڕایان تێیدا جیاواز بێ لە تۆ ، لەبەر ئەوە بە ( خوارج) ناوزەدیان بکەیت ئەوە بێ ئینسافیە، چونکە خوا جل جلالە فەرمویەتى : [ يا أيها الذينَ آمنوا اتقوا الله وقُولوا قَولاً سَديدَا ](سورة الأحزاب : 70)، وە پێغەمبەرى خواش(ص) فەرمویەتى ( ومن قال في مؤمِنٍ ماليسَ فيهِ أسكَنَهُ الله رَدغة الخبال حتى يأتي بالمَخرَجِ مِما قال ) رواه أبوداود و غير. ئەمەیەکەم …
دووەم : هیچ زەمان و رۆژگارێک نیە خاڵى بێـت لە تائیفەیەک لە ئوممەتى ئیسلامى کە جەنگ و کوشتار بکات لەسەر هەق تا رۆژى قیامەت وەک ئەوەى پێغەمبەری خوا (ص) لە چەندین فەرمودەى راست و دروستدا ئاماژەى پێکردووە ، لەوانە : پێغەمبەرى خوا (ص) فەرموویەتى : ( لاَ تَزالُ طَائِفَةٌ مِن أمَتي يُقاتِلونَ عَلىَ الحَقِ ظاهِرينَ إلى يَومِ القيَامَة ) رواه مسلم(4931).
ئیمامى موسلیم رەحمەتى خواى لێبیت بەو فەرموودەیەوە نۆفەرمودەى گێڕاوەتەوە ،جا لەهەنێکیاندا باسى (قتال) هاتوەو لەهەندێکیشیاندا نەهاتووە ،وەلەوانەیاندا کەباسى نەهاتووە ئیمامى نەوەوى نەقڵى کردووە لە ئیمامى بوخارى یەوە کە لەو تائیفەیەدا فەرموویەتى :(هم ڕهل العلم)،وە ئیمامى (احمد)یش فەرموویەتى: (ان لم یکونوا اهل الحدیث فلا ادری من هم) ،پاشان ئیمامى نەوەوى بۆخۆیشى فەرموویەتى:(قلت :ويحتمل ان هذه الطائفة مفرقة بين انواع المؤمنين منهم شجعان مقاتلون ومنهم فقهاء ومنهم محدثون ومنهم زهاد وامرون بالمعروف وناهون عن المنكر.ومنهم أهل انواع اخرى من الخير،ولايلزم ان يكونوا مجتمعين بل قد يكونون متفرقين فى اقطار الأرض.وفى هذا الحديث معجزة ظاهرة فان هذا الوصف مازال بحمد الله تعالى من زمن النبي صلى الله عليه وسلم الى الان .ولا يزال حتى يأتى أمر الله المذكور فى الحديث…)،بروانە راڤەى فەرموودەکان لە شەرحى ێەحیحى موسلیمدا. بۆیە هەڵەیە هەرچى گروپ و کۆمەڵێکى ئیسلامى هەیە بە ( خوارج) و ( مُبتَدِع) ناوەزەد بکەیت . وە لەوە مەبەستم ئەوە نیە خەڵک هان بدەم بڕوا بۆ شەڕ لە سوریا یان لە جێگەیەکى دیکە ، نەخێر بەڵکو مەبەستم بەیان و ڕونکردنەوەی هەق و ڕاستى یە .. شایەد ئەو تائیفەیە لەمڕۆشدا هەبێ بەڵام ئێمە نەیناسین .
سێیەم : زانایان خوا پاداشتیان بداتەوە بنەماکانى بیرو باوەڕ و سیفات و سمات و نەزەعاتى خەواریجیان ڕوون کردوەتەوە،هەروەک ئەوەى وتەکان وبۆچونەکانیشیان ڕونکردوەتەوە لە تەوحید و قورئان و قەدەر و شمشێر و خەلیفەکان و ئیمامەت و وەعید و تاوانى گەورە و بکەرەکەیدا و…. هتد.
شێخى ئەهلى سوننەت و جەماعەت ئیمام ( ڕبو الحسن بن إسماعیل الڕشعری) لە کتێبى ( مقالات اڵاسلامیین) دا وتەکانى خەواریجى ڕون کردوەتەوەو لەو کاتدا فەرمویەتى:
1- وتەیان لە ( توحید) دا 🙁 فڕما التوحید فإن قول الخوارج فیه کقول المعتزلە )، پاشان فەرمویەتى: ( ڕڵاباچیە تخالف المعتزلە فی التوحید فی اڵارادە فقگ) .
2- وتەیان لە قورئاندا : ( الخوارج جمیعا یقولون بخلق القرآن) .
3- وتەیان لە ( قەدەر ) دا: ( فڕما القَدَر فـقد ژکرنا من یژهب فیه إلى قول المعتزلە و منهم من یمیل إلى اڵاپبات).
4- وتەیان لە ( وعِید) و بکەرى تاوانى گەورەدا 🙁 و ڕما الۆعِید فقول المعتزلە فیه وقول الخوارج قول واحد لڕنهم یقولون : إن ڕهل الکبائر الژین یموتون على کبائرهم فی النار خالدین فیها مخلدین ، غیر ڕن الخوارج یقولون : إن مرتکبی الکبائر ممن ینتحل الاسلام یعژبون عژاب الکافرین ، و المعتزلە یقولون : إن عژابهم لیس کعژاب الکافرین ).
5- وتەیان لە ( شمشێر ) دا: ( و ڕما السیف فإن الخوارج جمیعاً تقول به و تراه ، إلا ڕن الاباچیە لا یرى إعتراچ الناس بالسیف و کلهم یرون إزالە ڕئمە الجور… )
6- وتەیان لە خەلیفەکان و ئیمامەتیان و ێەحابەدا 🙁 و الخوارج بڕسرها یپبتون إمامە ڕبی بکر و عمر و ینکرون إمامە عپمان – رچوان الله علیهم- فی وقت الاحداپ التی نقم علیه من ڕجلها و یقولون بإمامە علی قبل ڕن یحکم ، و ینکرون إمامته لما ڕجاب إلى التحکیم ، و یکفرون معاویە و عمرو بن العاێ و ابا موسى الڕشعری و یرون ڕن الڕمامە فی قریش و غیرهم إژا کان القائم بها مستحقاً لژلک ، ولایرون إمامە الجائر…).
واتە : خەواریج هەمان وتەو بیرو باوەڕى ( موعتەزیلە) یان هەبووە لە ( توحید) و ( قورئان) و قەدەردا ، ئەوە نەبێ هەندێکیان مەیلى ئیسپاتیان دەکرد لە قەدەردا . وە لە ( وعید) و بکەرى تاوانى گەورەشدا هەمان قسەى موعتەزیلەیان دەکرد ، ئەوەنەبێ ئەوان دەیانوت : ئەوەى موسڵمان بێ لە بکەرى تاوانى گەورە ،ئەوە ئەگەر بە بێ تەوبە بمرێ بە سزاى کافران سزا ئەدرێ ، وە موعتەزیلە دەیانوت سزاکەى چەشنى سزاى کافران نیە . وە شمشێریشیان بە دژى هەموو ئیمامێکى ستەمکار بە ڕەوا دەبینى و یەک قسە بوون لەوەدا ، وەواشیان دەبینى دەبێ لاببردرێن . وە پێکڕا ئیمامەتى (ڕبوبکر) و ( عمر ) یان ئیسپات دەکرد و دەسەلماند ،بەڵام ئینکارى ئیمامەتى( عثمان) یان دەکرد خوایان لێ ڕازى بێت لە کاتى ئەو ڕوداوانەى بە هۆیەوە روبەروى گلەیى و گازندەو سەرکۆنەکردن بویەوە . وە ئیسباتى ئیمامەتى ( على ) یشیاندەکرد پێش ئەوەى( تحکیم) بکات ، وە دواى ئەوە ئینکارى ئیمامەتى ئەویشیان دەکرد، وە هەر یەک لە ( معاویە)و( عمرو بن العاێ)و( ابو موسى الڕشعری) یشیان کافر دەکرد ،وەوایان دەبینى کە ئیمامەت لە قورەیش و بەدەر لە قورەیشیشدا دروست بێ بە مەرجى ئەوەى شایستەى ئیمامەت بێت . هەندێکى دیکە لە زانایان جگە لە ( ڕبو الحسن الڕشعری) باسى ئەوەیان کردووە کە (علی)یشیان تەکفیر دەکرد ، وە ( إبن عباس) و( گلحە) و( زوبیر ) ئەوەى بە ( تحکیم) ڕازى بوو لە(اصحاب الجمل) و (اهل الصفین) و هاوەڵان پێکڕایان تەکفیریان دەکرد ، وە تانەیان لێیان دەدا بە تایبەت لە ( ڕبو هریرە) خوایان لێ ڕازى بێت.
هۆکارى ناونانیان بە خەوارج وەک ئەوەى شێخ ( ابو الحسن الڕشعری) لە ( مقالات اڵاسلامیین) (1/207)دا، وە غەیرى ئەویش باسیان کردووە بەهۆى ( خروج) و دەرچونیان بوو لەسەر ئیمامى ( علی ) خوا لێى ڕازى بێت کە ئیمامێکى حەق و دادپەروەر بوو .
پێناسەى زانایانى ئەهلى سوننەت بۆخەوارج:
با پێکەوە پێناسەى زانایانى ئەهلى سوننەت بۆ خەواریج بخوێنینەوە و بزانین ئەوان چۆن پێناسەیان بۆ ( خوارج) کردووە .
یەکەم : پێناسەى ( ابو الحسن الڕشعری) بۆیان:
شێخ (ابو الحسن الڕشعری) ئەوەى ڕوونى کردوەتەوە لە پێناسەیاندا ناوە بۆ ئەو ( گائفە) یەى کە لەسەر ئیمامى ( علی) دەرچوون وجەنگیان لەگەڵ کرد کاتێ کە تەحکیمى کرد ، وە لە دواى ئەوە پێکڕا کافریان کرد ، وە پێشیان وابوو کە هەموو تاوانێکى گەورە کوفرە ، وە پێکڕاشیان پێیان وابوو کە خوا سزاى بکەرى تاوانى گەورە بە هەمیشەیى دەدات ، بەڵام ( نەجدیە) کانیان لەوەدا ڕایان جیاواز بوو …. هتد .
دووەم : پێناسەى ( إبن حزم) بۆیان :
ئیبن حەزم ڕەحمەتى خواى لێ بێت ئەوەى ڕون کردوەتەوە کە هەر کۆمەڵێک هاوشێوەى ئەو کۆمەڵە بێت لە بیرو باوەڕیاندا کە لەسەر ئیمامى عەلى دەرچوون و جەنگیان لەگەڵ کرد ئەو ناوە دەیانگرێتەوە ، جا لە ( الفێل فی الملل و الاهواء و النحل) (2/113) دا فەرمویەتى : ( ومن وافق الخوارج فی إنکار التحکیم ، وتکفیر ڕێحاب الکبائر ، و القول بالخروج على ڕئمە الجور، وڕن ڕێحاب الکبائر مخلدون فی النار ، و ڕن الڕمامە جائزە فی غیر قریش فهو خارجی ، و إن خالفهم فیما عدا ژلک مما اختلف فیه المسلمون ، و خالفهم فیما ژکرنا فلیس خارجیاً ) .
واتە : ئەوەى موافەقەى خەواریج بکات لە ئینکار کردنى تەحکیم و تەکفیرى بکەرانى تاوانە گەورەکان و گوفت بە خروج و دەرچوون لەسەر پێشەوایانى ستەمکار (لە موسڵمانان) و بکەرانى تاوانە گەورەکان بە مانەوەیان لە ئاگردا بە هەمیشەیى و بەوەى کە ئیمامەت ڕەوایە لە غەیرى قورەیشدابکات ئەوە خارجى یە … هتد .
سێیەم : پێناسەى ( شهرستانى ) بۆیان :
وەئەگەر پێناسەى ( شهرستانى) وەرگرین،ئەوا دەبینین ئەویش پێناسەى خەواریجى بە پێناسەیەکى گشتگیر کردووە و تێیدا ( خروج) و دەرچوونى بە دژى ئیمامێکى هەق بەنادروست زانیوە کەوا موسڵمانان لەسەر ئیمامەتى پێکهاتبن ، جا لە هەر زەمان و ڕۆژگارێکدا بێ ، وەک ئەوەى لە پێناسەیاندا فەرمویەتى: ( وکل من خرج على الامام الحق الژی اتفقت الجماعە علیه یسمى خارجیاً ، سواء کان الخروج فی ڕیام الێحابە على الڕئمە الراشدین ڕم کان بعدهم .. ) .
چوارەم:پیناسەى (ابن حجر) بۆیان:
وه( إبن حجر) یش فەرموویەتى ( و الخوارج هم الژین ڕنکرواعلى علی التحکیم ، وتبَرَۆا منه و من عپمان و ژریته و قاتلوهم ، فإن ڕگلقوا تکفیرهم فهم الغلاە ) ( هدى الساری فی مقدمە البخاری ) ل459.
وە لە پێناسەیەکى دیکەدا بۆیان فەرمویەتى : ( و ڕما الخوارج فهم جماعە خارجە : ڕی : گائفە ، وهم قوم مبتدعون سُموا بژلک ، لخروجهم على الدین و خروجهم على خیار المسلمین ) ( فتح الباری) (2/283).
واتە : ئەوانە بوون ئینکارى تەحکیمیان لەسەر عەلى کرد ، وە بەرائەتى خۆیشیان هەم لە (علی) و هەم لە (عثمان) کرد ، وە لەسەر ئاین و باشتیرنى موسڵمانان ( واتە : عەلى و هاوەڵان) دەرچوون .
پێنجەم :پێناسەى ( ابو الحسن الملگی ) بۆیان :
ئەویش واى ئەبینێ کە سەرەتاى ( خوارج) ( محکِمە ) بوون ، ئەوانەى بانگیان دەکرد : ( لا حُکمَ إلا لِله)، وە دەیانوت: ( على ) کافر بووە . چونکە(ابو موسى الڕشعری) کردبوو بە حەکەم و حوکمى بەو سپاردبوو.
گروپى خەواریج ناوزەد کراوە بە خەواریج لەبەر خروجیان لەسەر ( على) لە رۆژى دوو حەکەمەکەدا ، کاتێ کە حەزیان بە تەحکیم نەکرد ووتیان ( لا حُکم إلا لله) ( التنبیه و الرد على ڕهل الڕهواء و البدع ) ێ47 .
کەوابوو خەواریج ئەو ( گائفە) و کۆمەڵە بوون کە خروجیان لەسەر (علی) کرد ،لەسەر راى ( راجح) لەسەرەتاى پەیدابوون و سەرهەڵدانیان ، هەرچەندە هەندێکیش لە زانایان ئەوانەشیان بە ( خوارج) ناوزەد کردووە کە لەسەر ئیمامى (عپمان) کەئیمامێکى حەق بوو خروجیان کرد و دوا جاریش شەهیدیان کرد ، بەڵام یەکەم خارجى کە لە ئیسلامدا خروجى کرد ( ژو الخویێرە التمیمی ) بوو ، کاتێک بە پێغەمبەرى وت 🙁 إعدِل) ، پێغەمبەریش () فەرمووى: ( ۆیڵک ، ۆمَن ێعدِل إژا ڵم ڕعدِل ؟!) ڕخرجه مسلم .
وە شوێنکەوتوانى ئەو پیاوەش بوون جەنگیان لەگەڵ (علی)کرد.بڕوانە ( تلبیس إبلیس)ل90.
وە بۆ زانیارى : هیچ یەکێک لە (علی) و ێەحابە تەکفیرى خەواریجیان نەکردووە وەک ئەوەی هەندێک رئوسی جوههال تەکفیری هەرچی کۆمەلێکی ئیسلامی چەکدار هەیە لەئێستادا دەکەن!!
سیفەتەکانى خەواریج:
پێغەمبەرى خوا () لەو فەرمودانەدا کە سەرزەنشتى ئەو کۆمەڵەیان لە نێو خۆ گرتووە ، باسى سیفەتەکانیانى کردووە ، لەوانە :
1- تەمەنیان بچوکە .
2- ئەقڵ و ژیرییان لاوازە .
3- قورئان ئەخوێنن و ئیمان و باوەڕیان لە گەرویان تێناپەڕێت .
4- لە ئاین دەردەچن وەک ئەوە تیر لە نێچیر دەردەچێت دواى لێدانى ، واتە لە ئاین دەردەچن وەک دەرچوونى تیر لە نێچیر.
5- پەى بە هەق و ڕاستى نابەن و نایدۆزنەوە .
6- جەنگ لەگەڵ موسڵمانان لە ئەهلى توحید دەکەن و واز لە کافران دێنن لە بتپەرستان و ئاگرپەرستان و خۆرپەرستان و شەیتانپەرستان و خاچپەرستان و … هتد. هەر بۆیە پێغەمبەرى خوا () لە بارەیانەوە فەرمویەتى: ( ڵئِنْ ڕدرَکتهم لڕقتلنَهم قَتل عَاد) رواه البخاری و مسلم
7- .بەرازێکى ئەهلى کتابیان لە خوێنى موسڵمانێک بەلاوە بەنرخ تر بوو .
ئەگێڕنەوە لە کۆندا چەند کەسێک لە خەواریج بەلاى بەرازێکى کابرایەکى ( ژمی) دا تێدەپەڕن، جا یەکێکیان بەرازەکە دەکوژێت و ئەوانى دیکەیان لەسەر ئەوە سەرکۆنەى دەکەن و دەڵێن بڕۆ خاوەنەکەى بدۆزەرەوەو ڕازى بکە !!
8_سەریان دەتاشن.واتە سفرى دەکەن،وەئەوەبەتە واوى تەوبەو پەرستش دەزانن .
ئەوانەى باسمان کردن دیارترینى سیفەتە کانیان بوون لە فەرموودەکاندا.
وە ئەوەى لە مێژووى گروپى خەواریج بکۆڵێتەوە تێبینى ژماریەک سیفاتى دیکە دەکات لە شویبَنکەوتوانى ئەو گروپەدا ، لەوانە :
1- زێدەڕەوى لە ئایندا .
2- جەهل بە ئاین ، یاخود کەمى زانستى شەرعى .
3- تەکفیر کردن بە تاوان و حەڵاڵکردنى خوێنى موسڵمانان .
4- لەتکرنى عەێاى تاعەت و گۆبەند نانەوەو بەگژا چوونى پێشەوایانى موسڵمانان ، وەک ئەوەى لەسەر ( علی ) خەلیفەى چوارەم خروجیان کرد .
5- بە ڕەوا بینینى ئەوەى لە هەق و مافى پێغەمبەردا() ڕەوا نیە وەک جەورو ستەم ،وەک ئەوەى ( ژو الخویێرە) وتى بە پێغەمبەر() : إعدِل ، پێغەمبەریش() فەرمووى (ۆیڵک ، ۆمَن ێعدِل إژا ڵم ڕعدِل) رواه مسلم.
6- تانە دان لە ( عپمان) و( علی ) و ئەێحابى جەمەل و ێفین و ێەحابە بە شێوەیەکى گشتى ، وە لە ئیمامى هەموان پێغەمبەرى خوا ().
7- توندو تیژى لەگەڵ موسڵمانان و ترساندن و تۆقاندنیان و وازهێنانیان لە دوژمنانى ئیسلام.
ئەمانە هەندێک لە سیفەتەکانیان بوون کە ناوبانگیان پَییان دەرکردبوو .
لێرەدا پرسیارێک بۆ خوێنەر دروست دەبێت ، ئەویش ئەوەیە : ئایا (خوارج) لەمڕۆدا وەک کۆمەڵ و گروپێک بوونى هەیە ؟ وە ئەگەر بوونى هەیە بە دیاریکردن کێ یە ؟
وا نازانین ئەو کۆمەڵ و گروپە بوونى هەبێ بە جگە لە ( اڵاباچیە)،وە ئەوانیش گروپێک بوون لە ( خواریج) و لەمرۆشدا لە هەندێک وڵاتـدا بوونیان هەیە ، بەڵام تا ڕادەیەک گۆڕانکارى بەسەر بیرو باوەڕیاندا هاتووە ، بەڵام دەکرێ بڵیین :
هەندێک لە سیمات و نەزەعاتى خەواریج بوونى هەیە لەناو موسڵماناندا وەک ئەفراد، بەڵام وەک گروپێک کە هەڵگرى ئاراو بیرو باوەڕ و سیمات و سیفاتى خەواریج بێت بوونى نیە ، والله ڕعلم.
وە ئەوەى ئینکارى لەوە دەکات و پێی وایە بە جگە لە ( اڵاباچیە) گروپى ( خوارج) بوونى هەیە ، دەبا مەنهەجى ئەو گروپەمان نیشان بدات کە لە بیرو باوەڕ و سیمات و سیفات و بۆچونەکانیان و ووتەکانیاندا هاوشێوەى ( خوارج) بن .
ئایا بۆ حوکم دان بەسەر گروپ و کۆمەڵێکدا بە خەواریج بە هۆى ( خروج) و دەرچوونى بە دژى ئیمامێکى ستەمکار ، یان حاکمێکى فاسق ، بەتەنها ( خروج) لەسەرى دەبێ حوکمى ( خوارج) بدرێت بەسەریدا ؟ وەئایائەوە راستە ؟بێگومان نەخێر ، ئەگەرچى ئێمە لەگەڵ خروج نین تەنانەت لەسەر ئیمامێکى موسڵمانى ستەمکار، یان حاکمێکى موسڵمانى فاسق ، بەڵکو ێەبرگرتنمان لەسەرى بەلاوە باشترە وەک ئەوەى پێغەمبەرى خوا () لە چەندین فەرموودەى دروستى خۆیدا ئاماژەى پێکردووە ، ئەمە ڕاو بۆچوونى کۆمەلێک لە زانایانى ئەهلی سوننەیە،ئەمە لەلایەک،وە لە لایەکى دیکەوە هەندێک لە زانایان بە پاڵپشت بە چەند فەرمودەیەک و دەرچوونى هەندێک لە ێەحابە بە دژى ( یەزید) وەک ئیمامى ( حسین) و ( إبن الزبیر) و هاوەڵانیان و هەندێک لە زانایانى وەک ( سەعیدى کوڕى جوبەیر ) و هەندێکى دیکە بە دژى ( حەجاج) بە جائیزیان زانیوە.
کۆمەڵى سێیەمیش لە زانایان تەفێیلیان داوە لە مەسەلەکەدا بەوەى کە هێشتنەوەى حاکمى ستەمکار ، یان فاسق لەسەر ستەم و فیسقەکەى مەفسەدەیە وەک ئەوەى کە ( خروج) یش لەسەرى مەفسەدەیە .
جائەوان دەڵێن ئێمە لە هەردوو مەفسەدەکە دەکۆڵینەوە ، ئەگەر مەفسەدەى ێەبرگرتن و هێشتنەوەى گەورەتر بوو لەگەڵ ستەم و فیسقەکەیدا ئەوە خروجى لەسەر دەکەین و لایدەبەین.
وە ئەگەر مەفسەدەى ( خروج)ە کە گەورەتر بوو لە مەفسەدەى ێەبرگرتن و هێشتنەوەى لەگەڵ ستەم و فیسقەکەیدا ، ئەوا ئارام دەگرین لەسەرى و خروج ناکەین بە مەرجى ئەوەى لە بازنەى ئیسلام دەرنەچوبێت و تەنها بە ئیسلامیش ڕازى بێت ئاینى بێت ،چونکە ئەوەى بە جگە لە ئیسلام هەر ئاینێکى دیکە بخوازێت لێی قەبوڵ ناکرێت ،جا ئەوە ئاینێکى ئاسمانى بو بێت لە بنچینەدا ، یاخود ئاینێکى زەمینى بێت وەک دیموکراسیەت وعەلمانیەت و … هتد .
جا هەر وەک ئەوەى ناکرێ ئینسان موسڵمانێکى یەهودى، یاخود نەێرانى، یاخود مەجوسى بێت ، ئاواش ناکرێ ئینسان موسڵمانێکى دیموکراسی یان موسڵمانێکى سۆسیالیستى یان موسڵمانێکى سیکۆلاریزم بێت ، یان … یان .. هتد ، بەڵکو هەر دەبێت تەنهاو تەنهاموسڵمان بێت و هیچى دى .
تێبێنی:
خوێنەرى بەڕێز هەرچیم نوسیوە ، ئەگەر رۆژێک لە ڕۆژان دەرکەوێ پێچەوانەى دەقێک لە دەقەکانى قورئان یاخود دەقەکانى سوننەت بێت ، ئەوە لێى پەشیمانم و بەرائەتى خۆمى لێدەکەم . وێلى الله وسلم على النبی الامی محمد واله وێحبه اجمعین، والحمد لله رب العالمین .