میرنیشینی سۆران لەسەردەمی میر محمد (1813_1836)ز

میرنیشینی سۆران لەسەردەمی میر محمد (1813_1836)ز

كەیفی پیرداود

أـ هەلكەوتەی جوگرافی میرنشینی سۆران
شەرەفخانی بەدلیسی ناوی سۆران دەباتەوە بۆ رۆژگاری گرتنی قەلای(ئەوان ـ رەوان) دەڵی: كاتێك میر عیسا و ئەوانەی لە دەوری بوون هێرشیان كرد بۆ قەلای (ئەوان ـ رەوان) دەوروبەری قەلاكە بەردی سۆری زۆر بووە و بەكاریان هێناوە بۆ گرتنی قەلاكە تا سەرئەنجام میر عیسا و , ئەوانەی لەگەلی بوون قەلاكەیان گرت , بەكۆمەلی بەردە سۆران ناویان دەركرد ووردە ووردە بەتێپەربوونی كات بوو بەسۆران و بەومالە میرە گوتراوە .
پیش هاتنی میر محمد سنوری میرنشینی سۆران بریتی بوو لە ناوچەی نێوان هەردوو زێی گەورەو بچووك ، ئەم سنورەش لەلایەكەوە لەگەل میرنشینی بابان و لەلایەكی دیكەشەوە لەگەل میرنینی بادینان دا هاوسنور بوو. ئەم شنورەش بەپێی ئالوگۆری رووداوەكانی ناوچەكە و بەهێزی وبێ‌ هێزی میرانی سۆرانەوە ، جارجارە تەنگ و جارجارەش فراوان دەبۆوە .
دەتوانین بەشێوەیەكی گشتی بلێین میرنشینی سۆران هەموو ئەو ناوچانەی دەگرتەوە كە لەماوەی (400) سال بەدەست میرەكانیەوە بووە و ئەوان بەهی خۆیان زانیووە كەبریتین لە رەواندز، هاودیان ، هەریر ، خەلیفان ، شەقلاوە ، كۆیە، هەولیر، سماقولی .
لەدوای سالی(1818) ز میر محمد توانی دەسەلاتی خۆی فراوان بكات ، هەروەك (فرایزەر)لەسالی (1834ز) سەردانی میرنشینەكەی كردووە دەڵی: ئێستا بەشێكی زۆری سەرووی هەردووی زێًی (گەورو بچووك)ی لەژێر دەست دایە لەگەل ئەو ناوچانەش كەلە هەولێرەوە درێژدەبێتەوە تا دەگاتە كەركوك لەلای رۆژهەلاتی رووباری دیجلەوە. ناوچەكانی سۆران بە زۆری شاخاوییە وەلە هەندێك شوێن دەشتی بەپیتی هەیە ئەمە سەرەرای رووبارو ئاو وكانیاوی زۆرو زەبەند و خاكی بەپیت و بەرەكەت . لەكۆنەوە خەلكی ناوچەی سۆران بەكشتوكال و مەرومالات بە خێوكردن ناسراون و گەرمیان و كوێستانیان كردووە لەبەخێوكردنی مەرومالات . ئاووهەوای لەزستان ساردە و لەهەندێك شوێن بەفر زۆر دەبارێ و هاوین ناوچە شاخاوییەكانی فێنك و پێدەشتەكانی گەرمەو بەهارو پایزی مام ناوەندییە .هەر لەكۆنەوە سروشتی هەلكەوتەی دەفەری سۆران لەرووی جوگرافییەوە شوێنێكی لە بارو ستراتیژی بووە كە میرنشینكی وەك میرنشینی سۆرانی تێدا دابمەزرێت.
شاری رەواندزیش كە پایتەختی میرنشینی سۆران بووە، ناوەكەی لە دوو برگە پێك هاتووە یەكەمیان (رەوان) ناوی عشیرتێكی كوردییە و دووەمیان (دز) بەواتای قەلا دێت لەزمانی كوردی كۆن .رەواندز شارێكی شاخاوی و بلندە هەرچوار دەوری چیایە، كەوتۆتە باشوری رۆژئاوای ورمێ‌ و شنۆ و ، لەرۆژئاوای شاری مهابادە و نزیكەی (115) كیلۆمەتر لەشاری هەولێر دوورە .

ب ـ پوختەیك لەژیانی میر محمد
ناوی محمد پاشای رەواندزی كوری مستەفا بەگ ی كوری ئوغوز بەگ ی كوری أحمد بەگە و، ناسراوە بە (میری كۆرە) . لەسالی (1784ز) لەدایك بووە لە رەواندز بۆ سالی لە دونیا دەرچوونیشی وا باس دەكرێت دوای ئەوەی میر محمد خۆی بەدەستەوە دا لەبەرامبەر لەشكری عوسمانی لەكۆتایی مانگی ئابی(1836ز) پێشوازییەكی گەرمی لێكرا لەلایەن رشید پاشا والی سیواس وە رێزێكی زۆری لێگرت و بردی لەگەل خۆی بۆ ئەستەمبۆل، لەكاتی گەرانەوەی بۆ میرنشینەكەی لەرێگادا بەفەرمانی سولتانی عوسمانی كوژراوە، دایكی ناوی بووك شازەمان بووە و هەر لەمندالییەوە لەلای مامۆستای ئایینی (مەلا أحمدی دێلزە) فێری قورئان وحەدیس و فیقهو شەریعەتی ئیسلامی بووە .
میر سێ ژنی هێناوە . هیچ كوری نبوو تەنها كچێكی هەبووە ناوی رابیە خان بوو ئەویش لەدوای مردنی باوكی وەزگی داو مرد.
لەدوای باوكی بووبەفەرمانرەوای میرنشینی سۆران لەساڵی (1813ز)داو نازناوی پاشایەتی لەلایەن والی بەغدا وە (علی رەزا پاشا) دوای رەزامەندی ئەستمبۆل پێبەخشرا.
(دكتۆر روس) دەربارەی میر محمد دەڵی: پیاویچكی پیاوانەو بەسام بوو،پێستی سپیو نیشانەی ئاوەڵە بەدەم و چاویەوە دیار بوو، چاوێكی نابینا بوو لەجل وبەرگا پۆشتە ورێك بوو، قاچێكی كەمێ‌ ناتەواو بوو بۆی دەشەڵی،و بەدەنگێكی نزم قسەی دەكرد ،رەوشتی لەكارەكانیدا دیاربوو هەتا بڵی هەوڵی زیاتر و باشتری دەدا هەموو رێگایەكیشی بەكاردەهێنا بۆ گەیشتن بەمەبەستەكانی، زۆربەی كارەكانی لەپێناو دادگەری دابوو، تێپەربوونی نەبوو لەسزادان و فراوانكردنی وولات، كەبهاتایە سەر نەبەردی چی لە رێگادا هەبوایە بێ‌ سل كردنەوە دەی كوشت.

ــ گرینگترین كارەكانی میر محمد
1ـ لەرووی كارگێری
میر محمد چەند ئەنجومەنێكی پێك هێنا بۆرێكخستن و سەرپەرشتی كردنی كاروباری كارگێری میرنشینەكەی، وەكو پێك هێنانی ئەنجومەنی سەروەری كەخۆی سەرۆك و (رسول بەگ) ی برای جێگیری بوو ، دامەزراندنی ئەنجومەنی سەربازی كەپێك هاتبوو لە (حمید شێروانی،خدرأحمد،سوراو،عەبدولا ئاكەرەیی،سۆفی ئاغا) بە سەرۆكایەتی أحمد بەگ برای دووەمی بوو ، وەدروست كردنی لێژنەی زانایان بۆ دانانی یاساو سەرپەرشتی بەرێوەچونی حوكمەكانی شەریحەت و ، پێك هێنانی لێژنەی بنیاتنان و دروستكردن بۆ سەرپەرشتی دروستكردنی قەلاو شوورە و سەنگەرو پردو رێگاو بان بەسەرۆكایەتی وەستا (برایم ماویلی) بوو، پێك هێنانی لێژنەی بازرگانی بەسەرۆكایەتی (حاجی مستەفا ئاغا) بۆ سەرپەرشتی و چاودێری كردنی بەرێوەچوونی كاروباری بازرگانی بازار .
هەروەها وەستا رەجەبی دانا بەسەركردەی تۆپخانە و وەستا (خان گیلدی) لە ورمێ‌ وە هێناو كردی بەسەركردەی بەرهەم هێنانی خەنجەرو شیرو دەمانچە ، (میرزامحمد)ی بەسەرۆكی نوسەران بۆنوسینەوەی مێژووی میرنشینی سۆران و تۆماركردنی ئەو فرمانانەی دەردەچوون بەرێوەبەرایەتیەكی دارایشی پێك هێنا بۆ سەرپەرشتی واریدات و باج سەندن و بەرێوەبردنی مولكەكانی میر و دابین كردنی مو چەی ئەفسەر و سەربازان .لەهەموو شارێك یان ناوەندێكی دانیشتوانی گەورە میر محمد نوێنەری خۆی تێدا دانا كەكاربەدەست بوو .
2ـ لەرووی سەربازی
میر محمد ویستی مەلبەندەكەی بەهێز بكات بەدروست كردنی قەلایەكی گەورە لەباكوری رەواندز لەبەرزایەكەیدا و پری كرد لەهێز و چەك و تەقەمەنی و دووبارە شورەی رەواندزی بنیات ناوە ،دووتاوەری ئاگاداركردنەوەی بۆ پاراستنی شارەكە دروست كرد.لەناوچەكانی دەوروو بەری رەواندز قەلای بۆ سەرهەنگەكان دروست كرد خەندەقی قولی لێدا لەدەوری ئەو قەلایانە و پری كرد لەئاو، لەزێیەكانەوە ئاو بۆ خەندەقەكان دەهات . زۆر بنكەو قەلای تری دروست كرد لەناوچە جیاجیاكانی میرنشینەكەی چەكداری تێدا دانا ئەركی ئەم چەك دارانە پاراستنی ئاسایشی خەلك بوو.بۆدابین كردنی چەك و تەقەمەنی بۆ سوپا، كارگەی چەكی دامەزراند، خەنجەرو شیرو دەمانچە لەكارگە دروست دەكرا، هەروەها دروست كردنی لولەتۆپ لەو ماوەیەدا نزیكەی (222)لولە تۆپ دروست كرا .
3ـ لەرووی بیناسازی و ئاوەدانكردنەوە
میر محمد لەماوەی فەرمانرەوای خۆی دا گرینگیەكی زۆری بەبنیادنان و ئاوەدانكردنەوە دا لەگەورەترین ئەو بینایانەی دروستی كرد بینای بارەگای میر و كار بەدەستان بوو. هەروەها دەستی كرد بەدروست كردنی قوتابخانەو مزگەوت ژمارەیەكی ڵی دروست كرد لەوانە مزگەوتێك لەرۆژهەلاتی رەواندز و مزگەوتێكی گەورەشی لەناوەراستی رەواندز بنیادنا .
زیاتر لە (15) پردی دروستكرد، (9) پردی لەسەر رووباری رەواندز دروست كرد .هەروەها چەندەها پردیشی دروست كرد ….
4ـ لەرووی كشتوكاڵ
شێوەو پێك هاتەی میرنشینی سۆران لەبارەی ئابورییەوە هەر لەسەر نەریتەباوەكەی بەرێوە چووە وەك شێوازی پێك هاتەی دەشتی لە كۆمەلگاییەكی دەرەبەگی دا . ئەو كاتە لەنێو كۆمەلی كوردەواری سۆران دا سێ‌ چینی جیاواز هەبوو، لاواز ترین چین لەمانە جوتیارو شوان كارەكان بوو كەمەرو مالاتیان بەخێودەكرد بەلام چینی دووەم ئەوانە بوون بەشێوەیەكی تایبەت كەلە شاردا دەژیان وەكو شاری رەواندز ئەمانەش پیشەوەرەكان و ئەو كەسانەی دەگرتەوە كەبە ئیش و كاری كرین و فرۆشتنەوە خەریك بوون، ئەم چین و توێژە ژیان و گوزەرانیان لەچینی جوتیار باشتر بوو تێرو پر تربوون لەوان. هەرچی چینی بالا دەستە بریتی بوون لەبنەمالەی میر و دەستەیەك لەزانا و سەرۆك هۆزەكان .میر محمد بایەخی زۆری داوە بەلایەنی ئابوری ،لەبەرئەوەی كشتوكال سەرچاوەی ئابوری ئەو كات بوو بۆیە میر محمد گرینگی زۆری پێداوە بەتایبەتی دوای دەست گرتنی بەسەر هەولێرو كۆیە و ئاكرێ‌ و ئامێدی و شێخان،لەبەر دەولەمەندی ئەو ناوچانە بە زەوی بەپیتی كشتوكالی و بەرهەمی زۆر. كاتیچك وەرزی دروێنە دەهات نیوەی سوپاكەی تەرخان دەكرد بۆ ئەو مەبەستە وە چەندین جۆگەی دروست كرد وە زەوی زۆری بوژاندەوە ، چەندین كەسی دامەزراند بۆ سەربەرشتی كارو چاودێری بۆ مەسەلەی ئاودێری و ئە جۆگانەی ئاویان پێدا دەرۆیشت . فرایزەر كاتێك سەردانی میرنشینی بابانی كرد دەڵی: وولاتەكە چۆل ببوو لە دانیشتوان زۆربەی جوتیارەكانی كۆچیان كردبوو بۆناوچەكانی میرنشینی سۆران هەروەها دەڵی كاتێك پرسیم لەكەسێك لەوەلامدا گووتی لەبەر چەوساندنەوەو سەرانە سەندن لەلایەن ئێران و میری بابان بەرەو ناچەكانی رەواندز چوون .
دكتۆر روس لەهەولێر لەبارەی كوردەكان دەڵی: كوردەكان بۆ كەل و پەڵی پێویستی ژیانیان لەهیچ شوێنیكەوە نایهێنن بەلكو خۆیان هەموو شتێك بەرهەم دەهێنن، بەروبوومی كشتوكالی ناوچە دەشت و دۆلەكان كەمترە لەچاو ئەو هەولە زۆرەی بۆ خەرج دەكرێ‌ لەگەل ئەوەش دا ئازوقەو سامانێكی لەبن نەهاتووە بۆ یان لەكشتوكال و مەرو مالات .
5ـ لـەرووی بـازرگـانــی
میر محمد گرینگی زۆری بە بازرگانی داوە تا گەیشتە ئەو رادەیی لە ئەنجومەنی سەرۆكایەتی ئەندامێكی تەرخان كرد وەك بەرپرسی بازرگانی ئەمەش یارمەتی گەشەسەندنی بازرگانی داوە زیاد بوونی دانیشتوان و فراوان بووونی میرنشینەكە، كە كەوتبووە سەر رێگای بازرگانی نێوان عێراق و ئێران و دەولەتی عوسمانی . بازرگانە بیانییەكان لە موصل و بەغدا وحەلەب و دیمەشق و ئەستەمبول دەهاتنە میرنشینی سۆران بۆ كرینی مەرومالات و پیستەو توتن .
لەسەردەمی میر محمد دا نیشانەی باشتر بوونی ژیانی ئابوری وكۆمەلایەتی بەشێوەیەكی ئاشكرا دەركەوت پاش ئەوەی ئارامی و ئاسایشی بەرقرار كردو سنورێكی بۆ رووداوی رووتكردنەوەی كاروانچی و كاروانە بازرگانییەكان دانا . رەواندز رێگایەكی گرینگی كاروانەبازرگانییەكان بوو كە بەلای تێپەر ئەبوون ئەمەش لەلایەكەوە دەسەلاتێكی سیاسی ئیدایەە لە سەرێكی تریشەوە لەرێی باج و سەرانەوە سامانێكی زۆری بۆ ئەهێنا، لەملنەو لەشتی تر پاشای كۆرە ساملنێكی زۆری كۆكردەوە
6ـ دراو لێدان
میرنشینی سۆران لەسەردەمی میر محمد (حەوت جۆر دراوی ) هەبوو كەخۆیان لەسكەیان دابوو ، ئەو دراوانەش هەندێك لەزێر و هەندێك لەزیو و هەندێك لە مس دروستكرابوون، (جلق و خوابەندە) لەمس دروست كرابوون، (تەنگیر)ش لەزیوو . لەدیوێكی بەخەتی فارسی نووسرابوو (الامیر المنصور محمد بیگ) لەدیوەكەی تریشیان موسرابوو(چرب فی رەواندز ). هەروەهاش باس دەكرێ‌ میر محمد دەستی كرد بەلەسكەدانی دراو لەمس و زێر و زیو ئەمەش وەك نیشانەی سەربەخۆی و جیا لەدەولەتی عوسمانی ، لەسەریەكێك لەرووەكانی دراوەكە واژووی (الامیر منصور محمدبگ) هەلكەندرابوو لە رووەكەی تریشی (دیمەنێكی رەواندز ) هەلكەندرابوو .

لیستی سەرچاوەكان

1- حسین حوزنی موكریانی : مێژووی میرانی سۆران ،چاپی دووەم چاپخانەی كوردستان، 1962
2- عبداله عەلیاوەیی : كوردستان لەسەردەمی دەولەتی عوسمانی دا ، سلێمانی ،2004
3- شەرەفخانی بەدلیسی : شەرەفنامە ،وەرگێر هەژار موكریانی ، نەجەف 1973
4- ئەحمد سەید علی بەرزنجی : محمد پاشای رەواندز ، چاپختنەی شفان ،سلیمانی 2004
5- محمد ئەمین زەكی بەگ : خولاصەیەكی تاریخی كوردو كوردستان ،چاپی دووەم سلیمانی ، 2004
6- ممدوح مزوری : بنەمالەی بەناوبانگی رەواندز،چاپخانەی وەزارەتی رۆشنبیری ،هەولێر 1998
7- محمد حمە باقی : میرنشینی ئەردەلان بابان سۆران ، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە،2002
8- سەلام ناو خۆش : هۆكارەكانی لكاندنی ویلایەتی موسل بەعێراقی عەرەبی یەوە ، هەولێر 2000