بۆچی مێژووی كورد لەلایەن خۆیەوە نەنووسراوەتەوە؟

دڵشاد تاڵەبانی

زۆربەی میللەتان لە كۆنەوە مێژووی خۆیان نووسیوەتەوە، تەنانەت ئەوانەش كە ئێستا نەماون، وەك ئاشوری، بابلی، سۆمەری، فارسەكان، میللەتانی هیندوستان، فیرعەونییەكان، یۆنانی و رۆمانەكان.

هەمووان رووداوە گەورەكانیان تۆمار كردووە، تەنها كورد نەبێت كە مێژووی دیار نییە، سەرەڕای ئەوەی دەیان ملیۆنە و لەهەموو رووداوە گرنگەكانی ناوچەكەدا لە كۆنەوە بەشداربوون و رۆڵیشیان هەبووە. كە تا ئێستا خۆشمان نازانین ئێمە كێین و لە كوێ و چییەوە هاتووین و لە رووداوە گەورەكاندا هەڵوێست و رۆڵی باپیرانمان چۆن بووە و بەسەرهاتەكانی كوردستان چی بوون؟

زۆربەی ئەوەش كە نووسراوەتەوە، یان بە خەیاڵ بووە، یان گێڕانەوەی دەماودەم بووە، بۆیە دەكرێت بڵێین بەشێكی مێژووەكەمان پشتی بە ئەفسانە بەستووە.

كەسایەتییەك یان مێژوونووسێكی كورد لەكاتی رووداوەكاندا بە وردی لە سەری نەنووسیوە، ئەوەش رەوشی تاكی كورد دەردەبڕێت، كە بەداخەوە بەزۆری تاقەت و حەوسەڵەی كۆكردنەوەی زانیاریی و بەدواداچوون و نووسینی نییە و بگرە بە گرنگیشی نەزانیووە، بەڵكو زیاتر گرنگیی بە رووداوو شتە رەواڵەتییەكان داوە.

ئەو كەمینەیەش كە خەریكی ئەوەن و ئامادەیی ئەوەیان تێدایە یان تێدابووە كاری كنەو پشكنین بكەن بۆ رووداوەكان ‌و ساغكردنەوەی مێژوویەكەیان، كەمترین هاوكاریی كراون یان دەكرێن، تەنانەت بە زانیاریش.
نەك هەر دەزگا پەیوەندیدارەكان، بەڵكو خەڵكی سادە و ئاساییش وا دەزانن ئەو زانیارییانە پارە دەكات و تاقەتیان نییە چەند دێڕێك زانیاریی بۆ ئەوانە بڵێن یان بنووسن كە بەدواداچوون بۆ ساغكردنەوەی رووداوێكی مێژوویی دەكەن.

نەك هەر ئەوە، بەڵكو هەندێك جار كۆسپ و تەگەرەش دەخرێتە بەردەمیان و بەرهەڵستیی دەكرێن و رێگریشیان لێ كراوە یان دەكرێت، ئەم حاڵەتەشم لە ئەزموونی خۆمەوە بۆ ئاشكرابووە.

ئەزموونم لەگەڕان بەشوێن تانوپۆكانی ئەنفالدا
ساڵی 1994 بەندە بەرپرسی راگەیاندن بووم لە مەڵبەندی كەركوكی ی.ن.ك، ئەوكاتە زانیم كە كارەساتی ئەنفال چەند گەورەیە، بۆیە زۆربەی كات و هەوڵی خۆمم بۆ ئەوە تەرخان كرد كە بتوانرێت ئەو تاوانە لەڕووی قەبارەو قوربانی و بكەرەكانییەوە وەك هەیە بخرێتەڕوو، بۆ ئەوەش هەر لەوكاتەوە تائێستا نامەم بۆ سەدان كەس ناردووە، دەیان فۆڕمی پرسیار و راپرسیم لەسەر ئەنفال بڵاوكردۆتەوە، لەو كەسە پەیوەندیدارانەم پرسیووە كە خۆیان لە ناو رووداوەكاندا بوون، بۆئەوەی رۆژژمێری ئەنفال بنووسمەوە. زۆر كەس بەڵێنیان داوە، بەڵام تائێستا نەك دێڕێك، بەڵكو وەڵامم بە تەنها یەك وشەش لەسەر ئەوە بۆ نەهاتەوە كە سوودی لێ وەربگرم لە نووسینەوەكەمدا، بۆیە گەیشتمە ئەو راستییە تاڵەی كە هەر واباشە خەڵكی تر شتەكانمان بنووسێتەوە.

هەر لەسەردەمی مێدەكانەوە، خەڵكی تر لە سەریانی نووسیوە، لەوانەش زەینەڤون و خەڵكی تریش.

شوێنەوار و نووسینی هەموو ئەوانە هەن كە لە كوردستاندا حوكمڕانییان كردووە و تەنانەت پێشیدا تێپەڕیوون، وەك نارامسین، بەڵام نووسینێك نییە ئاماژە بە مێژووی كۆنی كورد بكات. تەنانەت تا سەدەی هەژدەیەمیش مێژووی كورد نەنووسراوەتەوە وەك مێژوویەك لەسەر بنەما زانستییەكانی نووسینی مێژوو، بەڵكو چەند چیرۆك و ئەفسانەیەك هەن، كە هەندێكیان بە خەیاڵ و ئەفسانە باسیان كردووە. یان بیانی، یان فارس، یاخود عوسمانییەكان باسیان كردووە، كە هەریەكە لایەكی خستۆتەڕوو كە نزیك بێت لە بۆچوون و بەرژەوەندیی و دیدگاكانی خۆیانەوە و بۆ مەبەست و هەڵسەنگاندنی ئەوان بوو.

ئەوەندەش رووداو لە كوردستان روویانداوە، كە لەكەم شوێنی تردا روویداوە. تەنانەت مێژووی ئەیوبییەكانیش یان بیانی یان عەرەب نووسیویانەتەوە، بۆیە ئێمە ئەوەی لە پێش 200 ساڵەوە دەیزانین، ئەوانەیە كە خەڵكی تر نووسیویانە، كە مێژوونووسانی كوردی وەك ئەمین زەكی بەگ و دكتۆر كەمال مەزهەر ئەحمەد و خەڵكی تریش تاڕادەیەكی زۆر پشتیان بەوانە بەستۆتەوە بەڵام بە تام ‌و بۆیەكی كوردییانە داڕێژراوەتەوە.

ئاماژەیەك بۆ هۆكارەكانی ئەو حاڵەتە
رەنگە بەشیكی ئەو حاڵەتەی ئاماژەمان پێكرد، بگەڕیتەوە بۆ ئیهمالی، گوێ پێنەدان، نەبوونی ئیمكانیاتی نووسین یان دەرفەتی تەواو و قورسیی كۆكردنەوەی زانیاری، هاوكاری نەكردن یان رێگریی كردن، چونكە بەداخەوە ئەگەر تۆماركردن ‌و گێڕانەوەكان بە دڵی هەندێك لە سەركردەكان نەبووبێت، رێگریی لێكرابێت، هۆكاری سەرەكیی و هەرە گەورەش ئەوەبووە كە لەبەرئەوەی كورد لە زۆرێك لە سەردەمەكاندا نەتەوەیەكی كۆچەر بووە، بۆیە بەلای زۆرینەوە ئەوە گرنگ نەبووە، بۆیە بەداخەوە و بەناچاری دەبێت مەمنونی ئەو بیانییانە بین كە لەسەر كوردیان نووسیوە، جا ئەگەر وەك خۆشی نەبێت، لەبەرئەوەی لانی كەمی شتێكیان داوە بەدەستەوە كە هەندێك رووداو و لایەنی مێژوویی بزانین.

كەس هەڵسەنگاندنی زانستیی و واقیعی بۆ هەستانەوەكان و ئەوانەی وەك (( شۆڕش )) باس دەكرێن، نەكردووە. هۆی شكستەكانیش لە زۆرینەدا گێڕدراوەتەوە بۆ فاكتەری دەرەكی و ((دڕندایەتیی)) دوژمنان. تەنانەت فاكتەرەكانی بوون بە جاش یان هەڵگەرانەوە، رۆیشتن لەلایەنێك بۆ لایەنێكی تر، هێشتا وەك پێویست دیراسە نەكراوە، هەربۆیەشە رەنگە نووسینەوەی قۆناغی 1950– 2020) لە هەموو قۆناغەكان سەختر و ئاڵۆزتر بێت.

ئەنفال لە هۆڵۆكۆست ئاڵۆزترە
من هەر لەئامادەكارییەوە بۆ یادی ئەنفال، زۆر مەبەست و راستیی مەیدانیم بۆ دەركەوت و ئەوكاتە زانیم ئەو تاوان و كارەساتە دەستكردە چەند گەورەیە بەجۆرێك كە لە هۆڵۆكۆست ئاڵۆز تر و قووڵترە، كە بە راستی بۆخۆم پێشتر نەمدەزانی، ئەوەش بە هۆی نهێنیی مەبەستەكان و دەرنەكەوتنی زۆرێك لە راستییەكان و پەردەپۆشیی راگەیاندن و شاردنەوەی راستییەكان بووە لەلایەن رژێمەوە. باس نەكردنی لە راگەیاندنە بیانیەكاندا، كەمتەرخەمیی لایەنە سیاسییەكانی كوردستان هەر هەموویان.

بەجۆرێك كە:
یەكەم- هەموو دۆكیۆمێنتە رەسمییە گرنگەكان رادەستی ئەمریكاییەكان كران و كۆپی لەسەر ئەوانە نەگیرایەوەو نەزانرا زۆربەی چیی تێدایە كە ئەگەری لەناوبردنی دەكرێت، ئەگەر لە بەرژەوەندیی لایەنێك نەبێت! دەستپێنەكردنی دەستبەجێی لێكۆڵینەوە و دانەنانی ئۆرگانیك بۆ كۆكردنەوەی زانیاریی زانستی و دۆكیۆمێنتی مەیدانیی لە سەر ئەنفال، تا ئەو كەسانەی كە ماون و بیریان نەچۆتەوە وردەكارییەكان لە بینینەكانی خۆیانەوە بخەنەڕوو تا بەو هۆیەوە بتوانریت بە وردی هەموو رووداوی ئەنفال بنووسریتەوە، ئەوەش بە ئاسانی دەكرا، لەبەرئەوەی هەموو لایەنەكان كادر و ئەندامیان لە هەموو ئۆردوگاكان و گوندەكانیش هەبوو.
دووەم- كەمتەرخەمیی كادرە ناوچەییەكان و خودی خەڵكەكەش كە ئەنفالیان بەسەردا هاتبوو.

بۆنموونە هەر لەكاتی ئامادەكاریی بۆ یادی ئەنفال لە رزگاری (ئۆردوگای سمود)ی جاران، بەندە لە هەوڵدابووم پەیوەندیی بە خەڵكەوە بكەم، فۆرمێكم ئامادەكرد كە دەیان پرسیارم تێدا ئاراستە كردبوو، دام بە دەیان سەركردە لە یەكێتی و هەموو حزبەكان، كادرەكان، خەڵكی سادەی گوندەكان، ئەگەر ئەوانە وەڵام بدرانایاتەوە، ئەوا لانیكەمی چەند قۆناغی ئەنفال زۆر بە وردی وەك خۆی دەكەوتەڕوو، بەڵام زۆرێك لە سەركردەكان و بەشێكیش لە بەرپرسانی مەڵبەندەكان بابەتەكەیان بەهەند وەرنەگرتبوو، بۆیە نەك هەر هاوكارییان نەكردین بەڵكو لەلایەن هەندێك لایەنەوە هانی خەڵك دەدرا وەڵامی پرسیارەكان نەدەنەوەو بگرە هەندێك پڕوپاگەندەی جۆراوجۆریشیان بۆ دەكردین، بەڵكو تەنانەت لە خودی یادی ئەنفال لە 14ی نیسانی 1994هانی هەندێك لە كادران درابوو هاوكاریی بەندە نەكەن، بەڵام خۆشبەختانە زۆرێك لە كادرەكان بە پێچەوانەوە زۆر هاوكارییان كردم، هەرچەند هەندێكیان گوشاریشیان لەسەر بوو كە خۆشبەختانە زۆرێك لەو برادەرانە هێشتا لە ژیاندا ماون شایەتی ئەو راستییەمان بۆ بدەن لەوانە كاك حەمە چاوجوان كە ئەوكات بەرپرسی كۆمیتەی كەلار بوو، هەروەها كاك شەهاب زەنگەنە كە بەرپرسی كۆمیتەی رزگاری (سمود) بوو. كە ئەو كۆمیتەیە تێكڕا هاوكاریی بێ سنووریان كرد. كۆمیتەی كەلاریش لە زۆربەی كارەكانماندا هاوكار بوون، بە تایبەتی خودی كاك (حەمە چاوجوان خۆی، رزگاری حاجی حەمید، جەمیل پیروەیس، سەربەست مەجید ساڵح، كاك سەلام، هەموو كادرەكانی راگەیاندن بە تێكڕا، كادرەكانی باوەنور. لێرەشەوە داوای لێبووردن دەكەم لەوانەی كە ناویانم نەنووسیووە لە بەر زۆریی ناوەكانیان.

لەوكاتەی كە من زۆر سەرقاڵی دانانی پڕۆگرامی رێوڕەسمەكە بووم. هەندێك لایەن بە یەكێتیشەوە وتاریان ئامادە نەبوو، بۆیە بەناچاری و زۆر بەخێرایی وتارێكی كورتم ئامادە كرد، كە لەكاتی وادا زۆر ئاستەمە، بە تایبەت زۆر لەوانەی كە بەشدار بوون لە پرۆگرامی یادەكەدا، بەهۆی ئەوەی من سەرپەرشتیی رێوڕەسمەكەم دەكرد، دەهاتن و بە پرسیاركردنەوە چەند جارێك منیان لە نووسینی وتاری یەكێتی بۆ رێوڕەسەمەكە دابڕی. بۆیە كەمتر لە هەشت خولەكم بەدەستەوە بوو بۆ نووسینی وتارەكە و خۆئامادەكرد بۆ خۆێندنەوەشی، بەداخەوە تەنانەت بەشێك لە برادەرەكانی خۆم لە مەڵبەند لەجیاتی هاوكاری، رەخنەشیان لێ دەگرتم.
بۆیە من خۆم ئەو یادە هەڵناسەنگێنم، ئەوە بەجێدەهێڵم بۆ ئەوانەی كە ئامادەی ئەو یادە بوون ئەو كارە بكەن، كە بۆ یەكەم جار بوو بەشێوەی پیشاندان وەك خۆی ئەنفال بەو مەزنییە یادكرایەوە و دەیان چالاكیی ئەنجامدرا. لەوانە رۆیشتنی 182 منداڵ بە مۆمەوە، بە هاوكاریی هونەرمەندی كۆچكردوو حسێن میسری و هەموو هونەرمەندانی كەركوك و سلێمانی.
مارشی ژنانی ئەنفال بۆ بەردەم بارەگای نەتەوەیەكگرتوەكان و پێشكەشكردنی یادداشتێك بەوان.
ئامادەكاریی بۆ چالاكیی لە چەمچەماڵ و گۆپتەپە، كە كاك سەبور چاو سەوز و من لە 2/5/1994 كە بەداخەوە بەهۆی هەڵگیرسانی شەڕی یەكەمی ناوخۆی پارتی و یەكێتییەوە لە رۆژی پێشتردا چالاكییەكان راگیران.
بۆیە لەجیاتی هاوكاریی، بەرهەڵستی زیاتر دەستی پێكرد، لە فۆڕمەكانیش تەنها 4-5 كەس زۆر بە كورتی وەڵامیان دابۆوە.

گۆڤاری ئەنفال و ئاستەنگەكان
لە كۆتایی ساڵی 1999 و سەرەتای 2000دا بە پێشنیازی كاك سەردار عەبدوڵڵا و دەستپێشخەریی چەند برادەرێك و بەندە، بڕیارماندا خۆبەخشانە كار بۆ دەركردنی گۆڤارێك بەناوی (ئەنفال)ەوە بكەین، هەرچەند لە سەرەتاوە هیج پشتگیرییەك نەبوو.

ئەو كادرە بنەڕەتییانەی كە لە دەركردن ‌و ئامادەكردنی گۆڤارەكەدا بەشداربوون بریتی بوون لە كاك (د. مارف عومەر گوڵ وەك جێگری بەڕێوەبەری نووسین، مەجید ساڵح، عەدالەت عەبدوڵڵا، عارف قوربانی، لەتیف فاتیح فەرەج، تەها سلێمان و چەند برادەرێكی دیكەش، هەروەها شەهاب قەرولوسی وەك بەرپرسی بەشی عەرەبی و محەمەد حەمەساڵح تۆفیق بەرپرسی گۆڤاری ئینگلیزی)، بەندەش ئەركی سەرنووسەرم گرتە ئەستۆ و چەندین كادریش هاوكاریی گۆڤارەكەیان دەكرد، جگە لەوەش چەندین راوێژكارمان دانابوو بۆ پشتگیریی و هاوكاریی لە هەندەران و ناوخۆی كوردستان. لەوانە جگە لە د.حەسەن پور و مەلا بەختیارو چەند برادەرێكی تر نەبێت لەوانە كە بە نووسین هاوكارییان دەكرد، هیچ كام لەوانی تر تەنها یەك دێڕیشیان نەنووسی، هەرچەندە هەندێكیان بەڵینیان دابوو كە زۆر لە دۆكیۆمێنتەكانی ئەمریكامان بۆ كۆپی بكەن، كە بە ئاسانیش دەیانتوانی، بەڵام نەیانكرد.

كاك هۆمەر شێخمووس هاوكاریی دەكرد، تەنانەت دوو كامێرای پێداین بۆ وێنەگرتن و كۆكردنەوەی زانیاری، بەڵام بەداخەوە ئەو برادەرانەی كامێراكانیان پێ درا، هیچیان نەنارد و دیاربوو زانیاریەكانیشیان بۆ خۆیان كۆكردبۆوە، كە دەرەنجام كاك هۆمەر رەخنەی لەمن گرت و كامیراكانیش دیار نەمان.

لەوكاتەوە هەموو هەوڵ ‌و توانای خۆمم تەرخان كرد بۆ ئەو مەبەستە، هەرچەند لەو ماوەیەدا راسپێردرام تا دەزگای توێژینەوە و رێنمایی لە وەزارەتی كشتوكاڵ دابمەزرێنم ، كە خۆم پێشنیازم كردبوو و زۆریش بەوەوە سەرقاڵ بووم. كاك شێخ محەمەد شاكەلی كە وەزیری رۆشنبیری بوو، هاوكاریی كردین و ئێمەش ئامادەبووین گۆڤارەكە بە ناوی وەزارەتی رۆشنبیرییەوە دەربكەین. هەروەها كە كاك فەتاح زاخۆیی بووە وەزیر، ئەویش هاوكاریی باشی دەكردین.

لە وەزارەتیش بەڕێوەبەری گشتیی ئەنفال و كاك محەمەد كەساس و چەند برادەرێكی تر زۆر هاوكارمان بوون. تەنانەت دوو جار سەردانی خانزادم كرد لە دهۆك بۆ كۆكردنەوەی زانیاریی لەسەر ئەنفالی بادینان و داوای هاوكاریم لێكردن.

بەڕێز وەزیری نۆێ كە گوایە برادەری خۆشم بوو، لەجیاتی دەستخۆشی و هاوكاریی زیاتر، داوای كرد كە من خۆم تەرخان بكەم بۆ گۆڤارەكە و واز لەكارەكەم بهێنم لە دەزگای توێژینەوە كە باش دەیزانی ئەوە ناشێت، منیش رامگەیاند كە دەزانیت ئەوە ناشێت و لای ئەوان كارمەند نیم و مووچەشم نییە، بگرە لە گیرفانی خۆم خەرج دەكەم.

تەنانەت بەداخەوە جارێكیان لای ئەو بەڕێزە بووم وتی: «كەی بێت رژێم بڕۆخێت و نەجاتمان بێت لەم ئەنفال و مەنفالە»، منیش پێم وت: تۆ نانی ئەنفال دەخۆیت و بە ناوی ئەوانەوە وەزیریت، ئەوەش ئەگەر رژێم بڕووخێت، هەزاران بەڵگە و دۆكیۆمێنتی نوێ و راستی دەكەوێتە روو كە دەبێت زیاتر لە مەبەستی ئەنفال بكۆڵدرێتەوە. بەداخەوە ئەوە عەقڵییەتی هەندێك برادەری بەرپرس بوو لەو سەردەمەدا. ئیتر لەوەوە زانیم كە مەبەستەكەی هەوڵدانە بۆ دەرپەڕاندنی من، تا من ناچار بووم لە گۆڤارەكە بكشێمەوە، بەڵام هەر زانیاریم كۆدەكردەوە و دەشم نووسی بۆ گۆڤارەكە.

كۆكردنەوەی زانیاریی لەڕێی بنكەكانی رێنماییەوە
هەر لەو ماوەیەدا بە دەرفەتم زانی كە بنكەكانی رینمایی سەردانی هەموو گوندەكانیان دەكرد، بۆ كۆكردنەوە زانیاری لە گوندنشینەكان لەگەڵ كارەكانیاندا، ئەوانیش ئامادەیی خۆیان دەربڕی بۆ ئەو كارە. كەچی بەداخەوە لەلایەن بەرپرسانی ئەوكاتی ئاسایشی گەرمیانەوە لەبری هاوكاریی، رێگەیان لێگیرابوو و نووسراویان ناردبوو بۆ وەزارەتی كشتوكاڵ گوایە لەلایەن خەڵكانی نەناسراوەوە زانیاریی كۆدەكرێتەوە و ئەوان رێگە نادەن كە باشیش دەیانزانی ئەوانە كێن و منیش لە دانیشتن لە گەڵیاندا مەبەستەكم بۆ روون كردبوونەوە، ئەمەش دەكرێت بە یەكێك لە هۆكان دابنێین كە بەهۆیەوە نەتوانراوە راستییەكان وەك خۆیان و لەزمانی خەڵكی خۆمانەوە بنووسرێتەوە.

نووسینەوەی مێژوو لە سەردەمی تەكنۆلۆژیادا
بە چەندین رێگەی دیكەو بەهۆی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیشەوە هەوڵی كۆكردنەوەی زانیاریی زیاترم دا لەسەر ئەنفال، كە لەساڵانی پێشوودا سەدان لاپەڕەم كۆ كردوەتەوە، بەڵام هێشتا زۆری نوقسانە و بەس نییە بۆ نووسینی وردەكارییەكان، بۆیە تائێستاش نەمتوانیووە وردەكارییەكان بنووسمەوە، چونكە هەم خەڵكانی دیكە لەناو رووداوەكاندا بوون و نامێنن و بیریان دەچێت، هەم ئێمەش نامێنین و ناتوانین تەواوی بكەین.

زۆر بابەت لەسەر ئەنفال نووسراوە، چەندێكی زانیاریی باشیان تێدایە، بەڵام زۆربەی وردەكاریی تەواوی تێدانییە و گشتگیر نییە.

پێموایە مێژووی كۆنیش لەبەر ئەو مەبەستانە نەنووسراونەتەوە.

من كە دەستم بكردبایە بە نووسین، هۆكانی بنەڕەتی ئەنفالیشم دەخستەڕوو ، كە هەمووی هەر لەئەستۆی رژیمی فاشیستی بەعس و سەدام نەبووە، بەڵكو تاوانەكە چەندین رەهەندیی ناوخۆیی ‌و ئیقلیمی ‌و نێودەوڵەتیشی هەیە.