Home / مێژووى جیهان / شارستانیەت / هونەری سۆمەری لە دۆڵی دوو ڕووباردا

هونەری سۆمەری لە دۆڵی دوو ڕووباردا

هونەری سۆمەری لە دۆڵی دوو ڕووباردا

میسۆپۆتامیا لەمێژەوە سەرزەویی دەسەڵات و فەرهەنگ و هونەر بووە

لەمەوبەر ئاشناییەكی ئەوتۆ دەربارەی مێژووی دۆڵی دوو ڕووبار لە ڕووی هونەرییەوە نەبووە، نەزانراوە خەت و ختووتە كۆنەكان بخوێنینەوە، نە ئەو ئاسەوارانە، كە زۆریان بەرچاون و خۆڵ و خاشاك داینەپۆشیون، بەڵام نەزانراوە پاشماوەی كام دەسەڵات و فەرهەنگ بوونە.

وردە وردە پای گەڕیدە و لێزانانی ئەوروپایی لەو دۆڵە دەكرێتەوە، ئیدی زۆر خەت دەخوێنرێنەوە، زۆر ڕازی هەڵنەهێنراو ڕۆشن دەبنەوە، زۆر ئاسەوار و پارچەپارچە جۆراوجۆرەكان گەورە و بچووك، لەژێر خۆڵ و وەدەر دێن. جگە لە بنچینەی دیوارەكان، پەیكەری جۆراوجۆر و دەگمەن دۆزراونەتەوە. ئیدی ئەوە پەیكەری گای باڵدارە، شێری بەردینە، پیاوی قەد و نیوقەدە… بە هەزاران، جگە لە كەتیبە قوڕینە نووسراوەكان، كە وەك كتابخانە وابوونە، بە غەیری ئەوانە، توانراوە نەخشەی شارەكان، جۆری ساختمانییان، ڕازاندنەوەی خانووبەرەیان، بەدەست بهێنرێت.

بۆ بەشەریەت وەدەركەوت، دۆڵی دوو ڕووبار یەكێك بووە لە هەوارگەی سەرەكیی مرۆڤایەتی. چاوساغانی ئەوروپا بەوانەوە ڕانەوەستاون، كەوتنە خوێندنەوەی نەخشی بەرجەستەی تاشە بەردینەكان، ناو شاخەكان و ئەشكەوتە تاریكەكان، ئەوانەی تا دوێنێ بە ڕاز و تەلیسم دەزانرا، خوێنرانەوە و خرانە بەردەستی دونیای پێگەیشتوو. وردە وردە وەرگێڕدرانە سەر زمانی میللەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بۆ جیهانی پێگەیشتوو و تێگەیشتوو وەدەركەوت، دۆڵی دوو ڕووبار (میسۆپۆتامیا) لەمێژدا سەرزەویی دەسەڵات و فەرهەنگ و هونەر بووە. سەیرەكە لەوەدایە، هێشتا 80%ی میللەتانی ئەو سەرزەوییانە نەخوێندەوارن و ئاگاداری ئەو ڕابردووانە نین و ئاگاداریش بن، بەلایانەوە گرنگ نییە. ئەو پەیكەرە نازدارانەی دەستكردی سێ چوار هەزار ساڵ لەمەوبەری مرۆڤی ئەم سەر زەوییەی ڕۆژگارێك خاوەنی فەرهەنگ و دەسەڵات بوونە، بە كاروكردەوەی ساحیر و جادووبازان و تەلیسم گاور و بتپەرست زانیوە و دەزانن، بەو عەقڵیەتە پڕوپووچەوە داخۆ چەند پارچەی هونەری شكێنراوە، یان كراونەتە سێكوچكەی ئاگری ژێر قازان؟

كوڕە وەرە بمكوژە، بەندە پەیكەر بۆ كیمیابارانی شاری هەڵەبجە دروست دەكەم، بۆ حەرامە؟

پەیكەری پیرۆزی ریفراندۆم بكەم، دەبێ بۆ حەرام بێت؟

تاوانی كوشتنی كۆڵبەرێكی برسی و ڕەشوڕووتی وڵاتی میللەتە خێر لەخۆنەدیوەكەم، كام لای حەرامە؟

تۆ حەرامی، حەرامە تۆ ئاووهەوا و ئۆكسجینی ئەم وڵاتە هەڵدەمژی! تۆ نانی حەرام و جەهالەت دەخۆی. سەر هەڵبڕە و سەیری جۆری ژیانی میللەتانی تێگەیشتوو و پێگەیشتوو بكە، بزانە ئەو خوا گەورە و مەزنە چ عەقڵ و هۆشێكی پێ بەخشیون و لە تێفكرین و زانستدا گەیشتوونەتە كوێ؟ پەروەردگار چ ناز و نیعمەتێكی ڕژاندووەتە سەریاندا، لە ئاكامی باش فكركردنەوە. باش گوتن، جوان هەنگاونان و ڕاستگۆبوون لەگەڵ خۆدا. ئەوانەی پەیڕەوی دونیای زەرافەت و جوانین لە سەدەی نۆزدەهەمدا، ئەم كەیل و كێشانەی ئێستا بەلامانەوەیە نەدەخرایە تای تەرازوو، هیچ ئاگادارییەك دەربارەی كاروكردەوەی ڕابردووی دۆڵی رافیدەینیان لا نەبووە و تەنیا بڕێك گرنگییان بە هونەر داوە، وەك هونەری میسڕی فراعینە و هونەری ڕۆمانسی كە شێوەیەكە لە تەلارسازیی نێوان دوو شێواز، تەلارسازیی ڕۆمانی و شێوەی (قوتی)، لەدواییدا ئاشنابوون لەگەڵ هونەری ژاپۆنیدا.

لەو سەردەمەیدا ئەو هەموو جۆرە هونەرە تێكەڵاوە، بیری داهێنانیان كەوتە خولیاوە و كەوتنە ئەو فكرەوە، لە چوارچێوەی كەنیسەی پیرۆز و ئایین وەدەرچن، داهێنانەكانیان لەو قاڵبە بهێننە دەرەوە، نەك بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ وەك خولیایەك لە فكردا. ڕێزی تێكەڵ بە ترس لە ڕازی مەسیحیەت و لە مەسیحیەت كۆنتر، بیروبۆچوونی میسڕییەكان. دەربارەی خواكان و چۆنیەتیی هونەری ئەو سەرزەوییە، بەتایبەت شتێكی ئەوتۆیان دەربارەی ڕازی فۆرم و شكڵەكانی میسڕییەکان نەزانیوە، بەتایبەت میتالۆژییەكانیان، یان دەربارەی ئەوەی لە مەكسیكدا بووە، بە تەئكید لە وڵاتی دۆڵی ڕافیدەیندا هەر وەك ئەو وڵاتانی دیكەیە.

دونیای وەهم پڕە لە ڕاز و نەزانراو، لەوێڕا نەخشی هونەرمەند وەدەركەوێ، دەكەوێتە تەقەڵاوە بەپێی بۆچوونی خۆی شتێك دەربارەی ئەو (وەهم)ـە دەخولقێنێ، ئەوی لە دۆڵی دووڕووباردا دۆزراونەتەوە، بڕێك بۆچوونی ئەو هونەرمەندانە وەدەر دەكەون. بەتایبەت لە پەیكەرە بچكۆلانەكانیاندا، كە لەناو گۆڕەكانیاندا دۆزراونەتەوە، لەمێژدا لەو بابەتە لەناو

هونەرمەندانی ئەو كاتەیدا نەبینراوە، هیچ كەس لەو هونەرمەندانە لەو بابەتانەی كە لە گۆڕەكاندا دۆزراونەتەوە بۆ ژیان و زیندەگیی نەكردووە، سەری ئافرەت بێت و لەشی مار و منداڵەكەی سەری چەقەڵ بێت كە وەك پەیكەری بچووكی هەر تەرمێك یەكێكی لەبن دەستدایە، یان خەتمەكانیان پیاوێكی باڵدار بێ، یان لەشی پیاوێك و سەری هەڵۆ بێت، ئەوانە زۆرتر لە خەوی هەڵەجە و بەڵەجەی ترسناك دەچن. ئەگینا چاوساغانی دونیای هونەر، هیچ ڕێچكەیەكیان بەدەست نەهێناوە. زۆر لەوانە لە مۆزەخانەكاندا دەبینرێن و هیچ هونەرێكی تیادا بەدی ناكرێت، بەپێچەوانەوە زۆر سەرەتایین، كرچوكاڵن و لە كاری منداڵانە دەچن و هیچ ئاستێكی هونەرییان بۆ دانانرێت، هەر ئەوەیە دەستكردی خەڵكێكی سێ چوار هەزار ساڵ لەمەوبەر بوونە و بەس.

لەوانە گوزەشتە، ئەگەر ئێمە مێژووی ڕۆژهەڵات لەگەڵ مێژووی ڕۆژئاوادا بەراورد بكەین، گەلێك لەپێش ئەوروپادا زانست و ژیان و یاسا و هونەر و ڕێچكەی فەرهەنگ، هەروەك هەتاو چۆن لە ڕۆژهەڵاتەوە هەڵدێت، ئەوانەی باسم كرد گەلێك زەمان لەپێش ئەوروپادا مامەڵەی لەگەڵدا كراوە، بەتایبەت فەرهەنگی دۆڵی دوو ڕووبار ڕیشەی لەپێش تەواوی فەرهەنگەكانی بەشەریەتدا لەوێڕا داكوتاوە. هەروەها سەرزەویی فەراعینەی میسڕ ئەو دوو فەرهەنگە بەرپای میللەتە سەرەتاییەكان ڕۆشن كردەوە و بوونە مەشخەڵی ناو وڵات و میللەتە لە تاریكی ژیاوەكاندا. ئەوەیش حاشاهەڵنەگرە، دۆڵی دوو ڕووبار بەخشندەگی زۆرتر بووە تا پێ بەخشین، بە تەئكید گەلێك لەپێش فەرهەنگی یۆناندا ئەو دۆڵە گەیشتووەتە هەوارگەی زانست و بوارەكانی، لەوێڕا وەك ئاگر بەناو ڕوكنەكانی بەشەریەتدا بڵاوەی كردووە. ئەو فەرهەنگە هی تەنیا میللەتێك نەبووە، لەو دۆڵ و دامێنەیدا چەندان ڕەگەز و نەتەوەی جیاجیا ژیاون، وەك: ئیلامییەكان (كە ئێستا لە دەڤەری پانوپۆڕی لوڕستان لە ئێراندا بەو ناوە هێشتا ماونەتەوە). مادەكان، فارسەكان، هەخامنشینەكان، ئەوانەی ناویانم هێنا… بە ڕەگەز ئاریایین، بەڵام ئاشوورییەكان، ئەكەدییەكان، بابلییەكان، ئەمانە بە ڕەگەز لەسەر سامیی ژمێردراون، جگە لەوانە چەندان میللەتی دیكەی ئارینەژاد لە دەوروبەردا هەبوونە، وەك: هورییەكان لە كوردستانی باكوور، میتانییەكان لە باكووری ڕووباری خابووردا دەژیان. دەبێ ئەوە بڵێم، فەرهەنگی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست جیاوازە، وەك وڵاتی میسڕ نەبووە، هەر فەرهەنگێك لەوێدا بووە هی یەك میللەت بووە، بۆیە شێوەی هونەری میسڕ یەك ڕەنگە، كەچی لە دۆڵی ڕافیدەین و دەوروبەریدا هونەر بەپێی میللەتاكان ڕەگەزەكان جیاوازن، ئەگەرچی سەرچاوەی ئەو فەرهەنگانە لە سەرەتا لە دۆڵی دوو ڕووباردا سەری هەڵداوە و هەوێنی سەرەتاییان هەر دۆڵی دوو ڕووبار بووە و لەوێوە بای مەعریفەت هەڵی كردووە و بە سەردەمی بەرەبەیانی مێژووی بەشەریەت دەژمێردرێ. تا سەدەی چوارەمی پێش زایین، یانی تا دوای هێرشی ئەسكەندەری مەكدۆنی بۆ سەر ئێران. ئەوە بووە سەرەتای گۆڕین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، یانی یەكەمین شوێنپێی ڕۆژئاوا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و بوونە خاوەن دەستەڵات و دەوڵەتبوون، هەروەك لەمێژدا سۆمەری و ئاشووری و بابلی لە هەڵدێرگای مێژوودا بەدوای یەكدا ڕۆیشتوون. بەڕاستی زانیار و ڕۆشنبیری فەرەنسی (ئەندری بارو) تەواوی بەشەریەت پێی قەرزارە كە توانیویە كتابێكی فرە دەگەمەن دەربارەی دۆڵی دوو ڕووبار بنووسێت. زانیارییەكان، دۆزراوەكان كۆ بكاتەوە و لەسەریان بدوێ. بەناوی (فەرهەنگی هونەری سۆمەر). ئەوڕۆ ئەو كتابە یەكێكە لە سەرچاوە باوەڕپێكراوەكانی قووڵایی مێژوو، كە بریتییە لە حەوت بەرگ. لەو كاتەیدا وەك ئێستا سەرچاوەی جۆراوجۆری زانستی ئەملاولاوە لە كتابخانەكاندا كۆمەڵ نەبووە، ئەودەم سەردەمی عەقڵی تاكە كەس بووە، نەك زانیاری و عەقڵ و هۆشی بەربڵاوی كۆمەڵ. با ئەوەیش بڵێین، زانای گەورەی دونیای ئاسەوار (گاستون مسییرو) ئەویش كتابێكی نایابی نووسیوە بەناوی (مێژووی كۆنی میللەتانی ڕۆژهەڵاتی كۆن 1895-1899ز) خاڵێكی گرنگی ئەو زانا بەرز و بڵندانە لەوە دایە، بە نەبوونی ئامیری (كامێرا) توانیویانە بە دەست وێنەی تەواوی ئەو پەیكەرە بچووكانە بكێشن و بیكەنە هاوڕای باسەكانیان. ئیتر بەدوای ئەو چەند كتابەیدا دەروازەیەك كرایەوە بۆ زانایانی دونیای هونەر و مێژوو، ئیدی كەوتنە لێدوان و لەیەكدانەوەی ئەوی پەیوەندیی بە دۆڵی دوو ڕووبارەوە هەیە. هەر ڕۆژە بابەتێكی تازە لەو ڕووەوە دەنووسرا و دەخرایە بەرچاو، با زۆر دوور نەڕۆین، هەر لە كوردستانی لای خۆمان (كوردستانی باشوور) زیاتر لە سێ هەزار تەپۆڵكەی ئاسەوار سەریان هەڵنەدراونەتەوە، لە سەردەمی دەستەڵاتی بەعسیدا ئەو كارانەیان لەبەر دەمارگرژی نەدەكرد، تا میللەتی كورد نەبێتە خاوەن دیكۆمێنتێكی مێژوویی، دەوڵەتی (هەرێم)یش نەیپڕژاوەتە سەر ئەو كارە پڕ لە وردەكاری و لێزانییەی، كە هەر دەبێ لە لایەن پسپۆڕانی ئاسەوارناسانەوە ئەنجام بدرێت، بە هەرحاڵ، ئەو گەنجینەیە چەند هەزار ساڵە لەژێر خۆڵدان، با چەند ساڵێكی تریش هەروا بمێننەوە، تا بە وردی و شێوەیەكی زانستییانە وەدەر بهێنرێن.

كاتێك باس لە دۆڵی دوو ڕووبار بكرێت، ناكرێ گرنگیی شاری (وەركا) لەبیر بكرێت، ئەو شارە لە زۆر زووەوە هەنگاوی بەربڵاوی ناوە: پەیكەرتاشین، شێوەكاری، تەلارسازیی پەرستگەكان، لە هەمووی گرنگتر ئەدەب و شیعر و ئوستووڕەی داڕێژراو بەسەر تەختە گڵینەكانەوە بەدەست هاتوون، وەك داستانی پاڵەوانی مەزن (گلگامیش)، یان جوانتر و ڕاستتر بڵێین، گەلەگامێش.

لەو شارەدا پەرستگەی جۆراوجۆر دروست كراون، لە ڕووی تەلارسازییەوە لەگەڵ ڕابردوودا بەربڵاوتر و ڕازاوەتر بوونە، بەڵام تا ئێستایش ناوی تەلارسازەكانی نەزانراوە. بۆیە بەناوی ئەوانەوە ناو دەبرێن، كە دۆزیویانەتەوە.

ئەم وتار و باسە ڕاستە لەسەر دۆڵی دوو ڕووبارە، بەڵام هونەری تەلارسازی و پەیكەرتاشین دەسەڵاتی ئاشووری ناگرێتەوە، ئەوی لە بەشی باكووری دۆڵی دوو ڕووباردا دەسەڵاتی (ئاشوور) لە زۆر لاوە لەگەڵ خوارەوەیدا جیاوازن، بۆیە دەڵێم، ئەم وتارە تەنیا بۆ خوارەوەی دۆڵی دوو ڕووبارە كەوا سۆمەر، ئەكەد، بابل، لەوێڕا سەریان هەڵداوە و بوونەتە خاوەنی دەستەڵاتی بەرین و بەربڵاو.

 

About دیدار عثمان

Check Also

گرفتی داروین

هه‌ڵكه‌وت محمد پشده‌ری بیردۆزەکەی داروین بۆ دەرکەوتن و پەرەسەندنی زیندەوەران بەردی بناغەی زانستی زیندەوەرزانییە. بەشێکی …