Home / مێژووى جیهان / وێستگەكانی پێشكەوتنی دەستەواژەی جینۆسایدو چەسپاندنی؟

وێستگەكانی پێشكەوتنی دەستەواژەی جینۆسایدو چەسپاندنی؟

desastres_de_la_guerra_n.o_18-_enterrar_y_callar_francisco_de_goya_1810-1815

ته‌ها سلێمان

بە كورتی..
دەستەواژەی جینۆساید، كە بۆ تاوانێك بەكاردێنرێ‌ ئەمانەی خوارەوە لە خۆبگرێ‌ بەپێی رێككەوتنامەی ساڵی 1948ی نەتەوە یەكگرتوەكان، ” یەكەم: كوشتنی ئەندامانی گروپەكە. دووەم: گەیاندنی زیانی گیانی یا ڕۆحی ترسناك بەئەندامانی گروپەكە سێیەم: .بەمەبەست دانانی ئەندامانی گروپەكە لەژێر بارودۆخێكی وادا كەببێتە هۆی فەوتاندنی بەشێك یان تەواوی ئەندامەكانی. سێیەم: پێشگرتن لە زاوزێكردن (منداڵ بوون) لە نێو گروپەكە. چوارەم: دابڕانی بەزۆری منداڵان و گواستنەوەیان لەوگروپە بۆگروپێكی تر”جیاكردنەوەیان لە خانەوادەی خۆیان”. هەروەك دەستەواژەی جینۆسایدو ناساندن و جێگركردنی لە یاساو رێسای نێودەوڵەتیدا، بە كۆمەڵێك وێستگەو قۆناغی مێژووییدا تێپەڕێوە، هەوڵ دەدەین لای خوارەوە پۆلێنیان بكەین، بۆ ئەوەی خوێنەر بەرچاو ڕوونییەكی وردو درووستی لەبەردەست بێت.

1900، رافائیل لیمكین؟
رافائیل لیمكین، خاوەن و دانەری دەستەواژەی جینۆساید، لە ساڵی 1900 لە خانەوادەیەكی “پۆڵۆنی –یەهودی” لەدایك بوە. رافائیل، دوای ئەوەی خانەوادەكەی لەلایەن نازییەكانەوە روو بەڕووی كوشتن و لەناوبردن دەبێتەوەو پێش ئەوەش لە تەمەنی شانزە ساڵیدا، كە سەرەتای پێگەیشتنی بوەو كەم و زۆر ئاگاداری كۆمەڵكوژی “جینۆساید”ی ئەرمەنەكان بوە لەسەردەستی عوسمانیەكان، ئەو باوەڕەی لادرووست بوە كە پێویستە یاسایەك هەبێ‌ بۆ پاراستنی تەواوی كۆڕو كۆمەڵە مرۆڤەكان. هەروەك زۆر سەرچاوەی تریش هەیە، مكوڕن لەسەر ئەوەی بەشێكی بیركردنەوەكانی “رافائیل” لەژێر كاریگەری لەدەستدانی ئەندامانی خێزانەكەی، لەم بارەوە “دەستەواژەی جینۆساید” بەهێزتر بوە، تا گەشتوەتە ئەو ئاستەی “جینۆساید” بەرامبەر ئەو جۆرە تاوانە دابنێ‌، كەلەسەرەوە رووكنەكانیمان باسكرد.

1933، ئەدۆلف هیتلەر؟
لە ساڵی 1933، هیتلەر وەك راوێژكاری ئەڵمانیا “سەرۆكی حكومەت” دەسڵاتی گرتە دەست، هاوكات دەسڵاتی بەسەر حزبی نازی ئەڵمانیشدا گرت. لە مانگی ئكتۆبەری هەمان ساڵدا، شاندی ئەڵمانیا لە گفتوگۆكانی “جنێف” بۆ دانانی چەك پاشەكشێیان كرد، بەدوای ئەمەشدا ئەڵمانیا لە كۆمەڵەی نەتەوە یەكگرتوەكان “عصبە الامم المتحدە” پاشەكشێی كرد. هەر لەم كاتەدا لە كۆنگرەی یاسای نێودەوڵەتی مەدرید، “رافائیل لیمكین” پێشنیاری دەستەواژەی “جینۆساید” وەك رێكارێكی یاسایی بۆ كۆڕو كۆمەڵە مرۆڤایەتیەكان لە دەستدرێژی و پەلامار كرد، بەڵام بیرۆكەو پێشنیارەكەی لەم كاتەدا سەركەوتن یان پشتیوانی پێویستی بە دەست نەهێنا.

1939، جەنگی دووەمی جیهانی!
لە 1ی مانگی دیسامبەری 1939 جەنگی دووەمی جیهانی دەستی پێكرد، ئەویش بە گرتنی وڵاتی پۆڵۆنیا لەلایەن ئەڵمانیا. لە بەرامبەریشدا لە 17ی دیسامبەری 1939 سوپای سۆڤێت بەشێكی رۆژهەڵاتی پۆلۆنیای داگیركرد، لەم كاتەدا “رافائیل لیمكین” بە رێگای یەكێتی سۆڤێت پۆڵۆنیای جێهێشت و لەوێشەوە گەیشتە وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا، ئاگرو كورەی جەنگ زیاتر كڵپە دەسێنێ‌ و “رافائیل”یش بە لەدەستدانی ئەندامانی خێزانەكەی ژیانێكی نوێ‌ و پڕ لەجەنجاڵی و پرسیار دەست پێدەكات.

1941، تاوانێك بەبێناو؟
لە 22ی یونیوی 1941، ئەڵمانیای نازی هێرشی كردە سەر یەكێتی سۆڤێت و بەشێك لە خاكەكەی داگیركردو بەرەو رۆژهەڵاتی سۆڤێت پێشڕەوی كرد، سوپای سەربازی گشتی و تایبەتی ئەڵمانیا كاری زۆر دڕندانەیان ئەنجامدا، ئەمەش وای كرد سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا “ونستون تشرشل”، لە مانگی ئوگستسی 1941 بڵێ‌”: ئێمە لەبەردەم تاوانێكداین هیچ پێناسەیەكی نیە”. هاوكات وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا هاتە ناو جەنگەوە لە بەرژەوەندی هاوپەیمانان و كاتێك “رافائیل” گەشتبوە ئەمریكاو گوێی لە قسەكەی “تشرشل” بوو، دووبارە دەستەواژەی “جینۆساید” بەواتای كۆمەڵكوژی خستیە بیركردنەوەو رامان وەك پێناسەیەك بۆ تاوانەكان، بە تایبەت ئەو ئازار چەشتەی دەستی تاوانەكانی نازییەكان بوو.

1944، داڕشتنی دەستەواژەی جینۆساید
سەركردایەتی ئەڵمانیا “نازییەكان”، كۆمەڵێك سیاسەتی پەیوەست تایبەت بە رێژەو پێكهاتەی دانیشتوانی ئەوروپای لەسەر بنەمای رەگەزی جێبەجێكرد. ترسناكترینیان كوشتنی بە كۆمەڵ، وەك میكانیزمێك بۆ زاڵكردنی رەگەزی نازییەت و نەتەوەی سەردەستی ئەڵمان بەسەر تەواوی رەگەزو پێكهاتەكانی تر. دیارترینیشیان و لە نێویاندا، كۆمەڵكوژی یەهودییە ئەوروپییەكان، ئەوەی كە ئێستا پێی دەوترێ‌ “هۆلۆكۆست”. هەروەها كۆمەڵكوژی “خەجەرییەكان”ی ئەوروپا، هەوڵدان بۆ لەناودان و سڕینەوەی تەواوەتی لە پۆڵنداو یەكێتی سۆڤێتی پێشوو. هەرلەم ساڵەدا واتا 1944 نازییەكان بەو سیاسەتەی گرتبویانە بەر، ترسناكترین و بەربەرییانەترین تاوانیان ئەنجام دەدا، نەك تەنیا دژی یەهودییەكان بەڵكو دژی هەموو پێكهاتەكانی تر، لەو شوێن و جێگایەی دەسڵاتیان هەبوو یان داگیریان دەكرد.
ئێستا 1944، رافائیل لیمكین بنەوبارگەی بۆ واشنتۆن دەگوێزێتەوەو لەگەڵ وەزارەتی بەرگری ئەمریكا دەست بەكاركردن دەكات، بەدەم كاركردنەوە دووبارە دەستەواژەی “جینۆساید” دادەڕێژێتەوەو ئەمجارە هەوڵەكانی فراوانتر دەكات، بۆ ئەوەی تیایدا سەركەوتن بەدەست بێنێ‌.

1945-1946، دادگای سەربازی نێودەوڵەتی!
لە نێوان ساڵی 1945 بۆ 1946، دادگای سەربازی نێودەوڵەتی لە نوێرمبێرگ بیست و دوو سەركردەی نازییەكانی دادگاییكرد، بە تۆمەتی “تاوانی دژی ئاشتی، تاوانی جەنگ، تاوانی دژی مرۆڤایەتی”. بۆ یەكەم جاریش جینۆساید لە دادگایەكی سەربازی نێودەوڵەتی لەم شێوەیە بەكارهێنرا، بەڵام وەك گوزارشتكردنێك نەك وەك پێوەرو رێكارێكی یاسایی. هەروەها دەستەواژەی جینۆساید لەنێو یاداشتی تۆمەتباركردنەدا جێگای كرابوەوە.

1947-1948، رێككەوتنی نێودەوڵەتی
لەسەر جینۆساید
ئەو كاتەی كە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان زۆر نەبوو درووستكرابوو، رافائیل رۆڵێكی گەورەی گێڕاو بینی چەسپاندنی دەستەواژەی جینۆساید، ئەمە لەكاتێكدا بوو كە لەسەر ئاستی دنیاو دیدارو كۆبوونەوەی دەوڵەتان و شاندەكانیاندا، گفتوگۆی گەرمیان بوو، لەبارەی دۆزینەوەی دەستەواژەیەك بۆ تاوانی كۆمەڵكوژییەكان. ئەوە بوو لە 8ی دیسامبەری 1948 بە كۆی گشتی دەنگ دەقی رێككەوتننامەكە لە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان قبوڵ كرا، كە بوە بنەمایەك بۆ قەدەغەكردن و لێپرسینەوە لەگەڵ بكەرو ئەنجامدەری تاوانی جینۆساید، كە لە 12ی یەنایەری 1951 چوە بواری جێبەجێكردنەوە، رافائیلیش بەم رێككەوتن و بڕیارە سەركەوتنێكی گەورەی تۆماركرد.

1950-1987 جەنگی سارد!
لە ساڵی 1950 بۆ 1987، كە بەپێناسە گشتیەكەی بە جەنگی سارد لەنێوان دەوڵەتە زلهێزەكانی جیهان لە سەروویانەوە “ئەمریكا- یەكێتی سۆڤێتی جاران” ناسراوە، بەدەیان بگرە سەدان تاوانی جۆراو جۆر لەدژی دانیشتوانی مەدەنی و بێتاوان ئەنجامدراوە، ئەگەر بمانەوێ‌ نموونەیەكی نزیك و سەلمێنراو بێنینەوە ئەوە بەسە بۆ سەلماندن تەنها باسی “جینۆسایدی كوردانی فەیلی لە 1963 بۆ 1980، جینۆسایدی بەرزانیەكان لە ناوەراستی هەشتاكان، كیمیابارانی شاری سەردەشت لە 1987، كیمیابارانی هەڵەبجە 1987و 1988، تاوانی جینۆسایدی ئەنفال 1988” كە لەلایەن حكومەتی عێراق دژ بە باشووری كوردستان ئەنجامدراون، بەبێ‌ ئەوەی بكەر یان ئەنجامدەر بە پێی رێكەوتنی 1948 لێپرسینەوەی لەگەڵ بكرێ‌ و سزا بدرێ‌، لەو ماوەدا واتا 1950 بۆ 1987. بەڵكو بەشێك لەو وڵاتانەی رێككەوتننامەی 1948یان واژۆكردبوو، هاوكارو پاڵ پشتی عێراق بوون و بە چەك و كەرەستە سەربازی و كیمیاوییەكانی ئەوان، عێراق تاوانەكانی دژ بە گەلی كوردستان ئەنجام دەدا.

1988، ئەمریكا رێككەوتننامەی 1948 واژۆ دەكات!
ئەمریكا یەكێك بوو لەو وڵاتانەی زۆر درەنگ واژۆی لەسەر رێككەوتننامەی تایبەت بە جینۆساید كرد، رێك پاش 32 ساڵ و لە 5ی نۆڤەمبەری 1988، “رۆناڵد رێگان”ی سەرۆكی ئەوكاتەی وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا، رێككەوتننامەی ساڵی 1948ی تایبەت بە لێپرسینەوە لەگەڵ بەكەرو ئەنجامدەرانی تاوانی جینۆسایدی واژۆكرد. ئەگەرچی بۆ ئەم كارە بێ‌ بەرهەڵستكار نەبوو، پاساوی بەرهەڵستكارەكانی “رێگان” ئەوە بوو ئەمە سیادەی نیشتمانی ئەمریكا پێشێل دەكات. لەبەرامبەریشدا ئەوانەی هاوهەڵویست و پشتیوانی بوون، زۆر بەسەرسەختی داكۆكیان لێدەكرد. بۆ نموونە سیناتۆر برۆكسمار، كە لایەنگیری “رێگان” بوو، لە نێوان ساڵی 1968 بۆ 1987 زیاتر لە 30 هەزار سمینارو گووتاری دا، وەك داكۆكی لە رێككەوتننامەكەو هەوڵدان بۆ ئەوەی ئەمریكا واژۆی بكات.

1991-1995 جەنگی یوگسلافیا؟
جەنگ لە وڵاتی یوگسلافیا، لە ساڵی 1991 بۆ 1995 تاوانی ترسناك وەك “تاوانی جەنگ، تاوانی دژی مرۆڤایەتی” لێكەوتەوە، تا ئاستی ئەوەی ململانێیەكی لە “بۆسنە 1992 بۆ 1995” درووست بكات و ببێتە هۆكاری بەرهەم هێنانی تووندو تیژی و جەنگی ماڵ وێرانكەر. یان وەك دەوترێ‌ رەشترین و ترسناكترین كوشتارگەی ئەوروپا لە سەردەمی جەنگی دووەمی جیهانیەوە تا ئێستا. بۆ نموونە لە شارێكی بچوكی وەك “سیربیرنیتشا” 800. 7 هەفتا هەزارو هەشت سەد كەسی بۆسنی لەسەردەستی هێزەكانی سربیا لە ژن و مناڵ و پیرو گەنج كۆمەڵكوژ “جینۆساید” كراون.

1993، بڕیاری 827
وەك وڵامێك بۆ پەلامارە دڕندانەكانی سربیا لە بۆسنە، ئەنجومەنی ئاسایشی سەربە نەتەوە یەكگرتوەكان، بڕیاری ژمارە “827”ی دەركرد، كە لە یەك كاتدا زەمینە سازی بوو بۆ دامەزراندنی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی لە یوگسلافیای پێشوو “ICTY ” لە لاهای. دوای دادگای سەربازی نێودەوڵەتی نوێرمبۆرگ ئەمە ئەمە یەكەم دادگای تاوانی نێودەوڵەتی بوو، كە ئەم دادگایە لێپێچینەوە لە تاوانەكان بە پێی رێككەوتننامەی ژنێفی 1949، و پێشێكردنی یاساو رێساكانی جەنگ، تاوانی جینۆساید، تاوانەكانی دژی مرۆڤایەتی. هەروەها دادگاكە تایبەت بوو بە ئەو تاوانانەی لە یوگسلافیاو دەورو بەری ئەنجام دەدران.

1994، تاوانی جینۆساید لە رواندا
لە نێوانی مانگی ئەپریل و یولیۆی 1994دا، لە رواندا گروپی توتسییەكان نزیكەی “000،800 هەزاریان لێ‌ كۆمەڵكوژكرا، شێوازی ئەنجامدانی تاوانەكە زۆر بەخێرایی و بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەرو ترسناك ئەنجام دەدرا. لەبەرامبەر ئەم تاوانەدا، ئەنجومەنی ئاسایشی سەربە نەتەوە یەكگرتوەكان لەبەر رۆشنایی بڕیارەكەی پێشووی” 827″، لە مانگی ئكتۆبەری هەمان ساڵدا بواری بە دادگای تاوانی نێودەوڵەتی یوگسلافیا دا، بۆ ئەوەی دادگایەكی تایبەت بە رواندا لە خۆبگری، ئەویش دادگای تاوانی نێودەوڵەتی بۆ رواندا ” ICTR” لە “ئەروشا، تنزانیا”.

1998، یەكەم حوكمی ئیدانەی جینۆساید
بۆ یەكەم جار، لە 2ی سیبتەمبەری 1998، دادگای تاوانی نێودەوڵەتی لە رواندا، یەكەم بڕیاری ئیدانەی تایبەت بە تاوانی جینۆسایدی دا. ئەویش تایبەت بە تاوانبار “جان پۆل ئەكاسیۆ”، كە بە تاوانی جینۆسایدو تاوانی دژی مرۆڤایەتی تۆمەتبار كرابوو، چونكە تاوانبارەكە سەرپەرشتی شاری تابای دەكرد لە رواندا، كە تاوانەكەی تێدا ئەنجام درابوو.

2004، جینۆساید لە دارفۆر
بۆ یەكەم جار لە مێژووی وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكادا لە ساڵی 2004، ئاماژە بە قەیرانێكی قوڵ كرا كە ئەویش تاوانی “جینۆساید”ە. لەو ساڵەدا، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا “كۆلین پاول”، لە بەردەم لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەنجومەنی پیران، لەسەر دۆخی دارفۆر وتی”: كۆتایی بەوە هات، كە لەدارفۆر تاوانی جینۆساید ئەنجام دراوە، هەروەها حكومەتی سودان و جەماعەتی ئال جەنجەوید بەرپرسیارێتی هەڵدەگرن”.

1998، دامەزراندنی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی
لە 17ی یولۆی 1998 لە كۆبوونەوەی كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتوەكان لە وڵاتی ئیتالیا، بە پشت بەستن بە رێككەوتنامەی ساڵی 1948، بۆ پێكهێنانی دادگایەكی تایبەتی نێودەوڵەتی بە تاوانەكانی “جینۆساید، دژی مرۆڤایەتی، جەنگ، دووژمنكارانە” كۆبوونەوە. “120” بیست دەوڵەت ئامادەبوون، “7” بەدژو “21” دەوڵەت بە خۆپارێزی لە دەنگدان و “92” دەوڵەت بەبەڵێ‌ كۆكبوونی خۆیان خۆیان لەسەر ئەوە راگەیاند، كە رێككەوتنامەی ساڵی 1948 بكەنە بنەما بۆ دامەزراندنی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی. لەو دەوڵەتانەی بە نەخێر دەنگیاندا، “ئەمریكا، ئیسرائیل، سین، عێراق، قەتەر، لیبیا، یەمەن” بوون.
لە ساڵی 2002 دادگای تاوانی نێودەوڵەتی دامەزرێنرا، كە دەتوانێ‌ تەنها لێپێچینەوە لە دۆسیەی ئەو تاوانانە بكات كە لەدوای دامەزراندنی دادگاكەوە ئەنجام دراون، واتا ناتوانێ‌ لێكۆڵینەوەو لێپێچینەوە لە دۆسیەی تاوانەكانی پێش درووستبوون و دامەزراندنی بكات.

پێش كۆتایی؟
بەم شێوەیە، بیرۆكەو پڕۆژەكەی “رافائیل لیمكین” بۆ ناسینەوەو سەلماندنی تاوانی كۆمەڵكوژی “جینۆساید”، سەری گرت، ئەمەش دەستكەوتێكی گەورە بوو بۆ مرۆڤایەتی، بەڵام ئەوەی بۆ ئێمە وەك كوردو كوردستان تا ئێستا ترسەو لە پێشمانە نیشتمانەكەمان بە سەر چوار دەوڵەت “عێراق، توركیا، ئێران، سووریا” دابەشكراوەو دەچەوسێنریینەوەو تاوانی “جینۆساید”مان لە دژ ئەنجام دراوەو دەدرێ‌، هیچ كامیان نە رێككەوتنامەی 1998ی رۆمایان واژۆكردوەو نەش ئەندامن لە دادگای تاوانی نێودەوڵەتی، بۆیە بەردەوام تاوانی جینۆساید كردنمان، ترسێكی رەوایەو بۆی هەیە بەردەوام لە دژمان دووبارە بكرێتەوە؟
_______________
سەرچاوە:
-ماڵپەڕی هۆڵۆكۆست “قۆناغەكانی پێشكەوتنی دەستەواژەی جینۆساید”
-دەقی رێككەوتنامەی ساڵی 1948، دەقی رێكەوتننامەی رۆمای ساڵی 1998

About دیدار عثمان

Check Also

ژنانی قاجار

طارق احمد علی ، خویندكاری ماستەر لەبەشی مێژوو پێشەكی           بەشێكی گرنگی مێژووی هەموو كۆمەڵگاكانن …