مێژووى ڕۆژژمــێرى کـــوردى

مێژووى ڕۆژژمــێرى کـــوردى

ئارام مجید على محمد

   نەتەوەى کورد یەکێکە لەنەتەوە کۆن و ڕەسەنەکان، بەدرێژاى مێژوو بوونى خۆى وەک نەتەوە سەلماندوەو خاوەن شارستانیەت و کەلتور و فەرهەنگى خۆیەتى، نەتەوەى کورد لەمێژە خاوەن ڕۆژژمێرى خۆیەتى و گرنگى پێداوە، مێژووش ئەمەى بۆ سەلماندوین کەنەتەوەى کورد لەم بوارەدا زۆر پێش نەتەوەکانى دیکەى دراوسێى کەوتووە، ئەوەتا ئەگەر بەراوردێکى نێوان مێژووى ڕۆژژمێرى کوردى و کۆچى زاینى و کۆچى هەتاوى بکەین ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کەوا مێژووى ڕۆژژمێرى کوردى زۆر لەپێش مێژووى ڕۆژژمێرى ئەو نەتەوانەوە دەست پێدەکات کە کوردیان بەسەردا دابەشکراوە یان کوردیان تێدا نیشتەجێ بووە، بۆنمونە ساڵى کوردى نزیکەى(700)ساڵ پێش ڕۆژژمێرى زاینى و (1279)ساڵ پێش ڕۆژژمێرى کۆچى و (1321)ساڵ پێش ڕۆژژمێرى کۆچى هەتاوى ئێرانى کەوتووە، ئەمەش پێشکەوتوویی ڕۆژژمێرو شارستانیەتى کوردى دەردەخات کە چۆن لەمێژە کوردەکان خاوەن ڕۆژژمێرو شارستانیەت بوون و پێش نەتەوەکانى دیکە گرنگیان بەڕۆژژمێر داوە و کاریان پێکردوە و بەکاریان هێناوە.

   هەموو نەتەوەیەک ڕۆژژمێرێک یان ڕۆژى سەرى ساڵى خۆى هەیە کەسەرەتاى ساڵى نوێ یان ڕووداوێکى مێژووى گرنگە وەک سەرەتاى ڕۆژژمێر شانازى پێوە دەکەن، هەر وڵاتێک بەگوێرەی ڕۆژژمێر (تقویم)ێک کاروباری خۆی بەڕێوە دەبات، ساتی  ڕووداوێکیش بووە بە دەستپێکی ڕۆژژمێرەکەی. زۆربەی وڵاتان بەگوێرەی “ساڵی زایینی” هەڵسوکەوت دەکەن” هەندێ وڵاتیش وەکو(چین،ئەفغانستان، ئێران) پەیڕەوی ساڵی دیکە دەکەن. دانیشتوانی هەر پارچەیەک لە کوردستانیش چونکە وڵات و دەسەڵاتی سەربەخۆیان نییە، خۆنەویست ڕۆژژمێری ئەو وڵاتە بەکار دەبەن کە تێیدان و دابەشکراون بەسەریاندا. هەڵبەت کورد سەرەڕای بێ وڵاتی، لەئێستادا ساڵنامەى تایبەت بەخۆی هەیە کە بە(ڕۆژژمێرى کوردی)[1]ناسراوە.

لەڕۆژژمێرى زاینیدا ڕۆژى 1/1 واتە  (1)ى کانونى دووەم سەرەتای هەموو ساڵێکى زاینیە، یان لەڕۆژژمێرى کۆچیدا ڕۆژى 1/1 واتە(1)ى موحەڕەم سەرەتاى هەموو ساڵێکى کۆچیە، بەڵام نەتەوەى کورد یەکێکە لەنەتەوە کۆنەکان و پێش زۆرێک لەنەتەوەکانى دیکە کەوتوە لەڕووى دانانى ڕۆژژمێرەوە،سەرەتاى هەموو ساڵیکى کوردى1/1  واتە 1ى نەورۆز کەبەسەرەتاى ساڵنامەى کوردیى دادەنرێت و بەرامبەرە بە 21/3 ساڵنامەى زاینی ،کەواتە جیاوازى هەردوو ساڵى زاینى و کوردى  نزیکەى دوو مانگ و 20 ڕۆژ دەبێت.

  زۆربەى زۆرى مێژوونوسان و توێژەرانى بوارى مێژوو ڕێکەوتى (1/1/700پ.ز)[2] بەسەرەتاى ساڵنامەى کوردیان داناوە، لێرەدا تەنیا ڕووداوێکى مێژووى کەڕۆژژمێرى کوردى بۆ بگەڕێتەوە دامەزراندنى (دەوڵەتى ماد)ە،ئەو دەوڵەتەى حەوت سەدە پێش زاین لەهەرێمى موکریانى خۆرهەڵاتى کوردستان دامەزراو شارى ئەکبەتان(هەمەدان)ى کردەپایتەخت. دیارە گێڕانەوەى ڕۆژژمێرى کوردى بۆ دامەزراندنى دەوڵەتى ماد لەلایەن هەر مێژوونوس و توێژەر و نوسەرێکى کورد یان خۆرهەڵاتناس و کوردناس و بێگانەیەکەوە بوبێت جێگەى ڕێز و ستایشە، چونکە گێڕانەوەى تاکە ڕۆژژمێرى کوردى بۆ بیرەوەریی دامەزراندنى دەوڵەتێک لەسەر خاکى کوردستان لەشوێنى خۆیدابووە، لەپەراوێزى وەها ڕووداوێکى مێژوویدا جێگەى خۆیەتى ئاماژە بەوە بکەین کەگێڕانەوەى مێژووى ڕۆژژمێرى کوردى بۆ دامەزراندنى دەوڵەتى ماد بەڵگەى ئەوەیە  کەئێمەى کورد پێش(700پ.ز)خاوەن دەوڵەت و کیانێکى بەهێزى وەک دەوڵەتى ماد بوین لەمێژووى شارستانیەتدا.

   مەبەستمان لەساڵى (700پ.ز) بۆ سەرەتاى ساڵنامەى کوردی ئەو ساڵەیە کە (دیاکۆ)ى کورد هەموو تیرەو هۆزەکانى نەتەوەى مادى یەکخست و لەدەورى دەسەڵاتەکەى خۆى کۆیکردنەوەو ئیمپراتۆرى مادى دامەزراند و ڕۆڵێکى گەورەى لەمێژووى کورددا گێڕا. گێڕانەوەى مێژووى ساڵنامەى کوردى بۆ دامەزراندنى دەوڵەتى ماد بەڵگەى ئەوەیە ئێمەى کورد لەساڵانى(700- 550 پ.ز) خاوەن دەوڵەتێکى بەهێزى وەک دەوڵەتى(ماد)بوین کەفەرمانڕەوایەتى خاکى کوردستانى کردووە. لەم دوایەشدا هەندێک لایەن و زاناکانمان بەتایبەت وەک(بەدرخانیەکان و مامۆستا عەلادین سەجادى و پیرەمێردى شاعیر)[3] وایان بەباش زانى دامەزراندنى دەوڵەتى ماد بکرێتە سەرەتاى ساڵى کوردى و تەنانەت لەڕۆژژمێرى پیرەمێردی نەمردا دامەزراندنى دەوڵەتى ماد بەسەرەتاى ساڵنامەى کوردى ژمێردراوە. ئەوەى گرنگە ئەوەیە لەسەردەمى حکومەتى هەرێمى کوردستان و لەئێستادا لەدەزگاکانى میریدا ئەم (ڕۆژژمێرە بەشێوەیەکى ڕەمزى بەکاردەهێنرێت)[4] لەپاڵ ساڵى زاینى لەبەڕێکردنى ئیش وکارەکاندا.

دەستپێکردنى ڕۆژژمێرى کوردى:

  یەکەم ساڵی دەستپێکی ڕۆژژمێری کوردی ٧٠٠ ساڵ پێش لە زایین بووە. بەهاری ئەو ساڵەش دەستپێکی ساڵەکە بووە واتە 1ى نەورۆز(خاکەلێوە). هەروەکو چۆن ساڵی کۆچی هەتاوی هاوکات نییە لەگەڵ ساڵی زاینیدا، ساڵی کوردیش لەگەڵ ساڵی زاینى و کۆچیدا هاوکات نییە.

  ڕۆژژمێرى کوردى، ڕۆژژمێرێکى تایبەتە بەگەلى کورد و سەرەتاى دەستپێکردنیشى (واتە ساڵى یەکى ئەم ڕۆژژمێرە)ئەو ساڵەیە کە ئیمپراتۆرى گەورەى ماد لەلایەن دیاکۆوە دامەزرا،کەهەزارەى یەکەمى پێش زاین بوو، ساڵ و ڕۆژى کوردى ساڵێکى هەتاویە واتە بەگوێرەى سوڕى زەوى بەدەورى خۆردا و لەچوار وەرز پێکهاتووە و هەر وەرزێک خۆى لەسێ مانگ پێکهاتوە،بەم شێوەیە(مانگەکانى وەرزى بەهار: نەورۆز،گوڵان جۆزەردان)و (مانگەکانى وەرزى هاوین: پوشپەر، خەرمانان،گەڵاوێژ) و(مانگەکانى وەرزى پایز: ڕەزبەر، گەڵاڕێزان، سەرماوەرز) و (مانگەکانى وەرزى زستان بەفرانبار،ڕێبەندان،ڕەشەمێ)، وەرزەکانى ساڵیش لەناوى سروشت و کشتوکاڵەوە هاتوە.ژمارەى ڕۆژەکانى ساڵنامەى کوردى بەم شێوەیەن:(شەش مانگى سەرەتاى ساڵ لە 31 ڕۆژ پێکهاتووە و پێنج مانگى دواترى ساڵ لە30 ڕۆژ پێکهاتوون و مانگى کۆتاى ساڵ واتە مانگى دوازدە(ڕەشەمێ) لەساڵى ئاسایدا 29 ڕۆژ و لەساڵە پڕەکانیشدا لە 30 ڕۆژپێک دێت، کۆى ڕۆژەکانى ساڵ لەڕۆژژمێرى کوردیدا 365 ڕۆژ و 6 کاتژمێر لەساڵى ئاسایدا،بۆ ئەوەى ئەو شەش کاتژمێرە کەلە چوار ساڵدا دەبێتە شەو ڕۆژێک کێشە دروست نەکات هەر چوار ساڵ جارێک مانگى ڕەشەمێ دەبێتە30 ڕۆژ کەپێى دەڵێن ساڵى کەبیسە(پڕ) و دەبێتە 366ڕۆژ. بەمەش (ساڵ و مانگە کوردیەکان)[5]،لەکاتى دامەزراندنى یەکەم حکومەتى مادەکان بەدەستى دیاکۆ پەیدابوون. هەر سەبارەت بەدانانى مانگە کوردیەکان د.کەیوان دەڵێت:مانگە کوردیەکان عەلادین سەجادى و پیرەمێردى شاعیر دایانناو بەندەش لەکۆتاى نەوەدەکانى سەدەى بیست بەزانستیم کردن)[6].

  سەرەتاى ڕۆژ وساڵگۆڕین لەساڵنامەى کوردیدا جیاوازە لەگەڵ ساڵنامەى زاینى و کۆچیدا بەڵام سەرەتاى ڕۆژ و ساڵگۆڕینى ساڵنامەى کوردى هاوکاتە لەگەڵ گۆڕینى ڕۆژ و ساڵنامەى کۆچى هەتاوى ئێرانى بەڵام دوو جیاوازى سەرەکى هەیە یەکەم:ڕۆژژمێرى کوردى بەپێچەوانەى ڕۆژژمێرى ئێرانى کۆچى نیە،دووەم:لەسەردەمى کۆمارى کوردستان لەمەهاباد ناوى مانگەکان کران بەکوردى و واتاى ناوى مانگەکەناى کوردى لێوان لێوە لەواتاى جوانى و گوزارشت لەسروشتى جوانى کوردستان دەکەن.بەشێوەیەکى گشتى ساڵ لەڕۆژژمێرى کوردیدا لە دوازدە مانگ پێکهاتوە و هەرمانگە و ناوێکى جوانى تایبەت بەخۆى هەیە لەنێو ڕۆژژمێرەکاندا ناویان هاتوەو ڕۆژەکانیان دیاریکراوە بەم شێوەیە هاتووە:

واتاى ناوى مانگە کوردیەکان

  وەک ئاشکرایە هەندێک لەمانگە کوردیەکان زیاد لەواتاو مەبەستێکى دیاریکراویان هەیە کەتایبەتە بەجوانى سروشتى کوردستان و کەش و هەواو  بەرهەمە کشتوکاڵیەکان،ئەمەش بۆ دەوڵەمەندى زمان و کەلتورى کوردی دەگەڕێتەوە، مانگەکانى ڕۆژژمێرى کوردى  بەپێچەوانەى مانگەکانى ڕۆژژمێرى کۆچى و زاینى و ڕۆمانى و کۆچى هەتاوى هەڵقوڵاوى خاک و کستوکاڵ و سروشتى کوردەواریە و لەو سروشتە جوانەشەوە سەرچاوەى گرتوە، بەڵام ناوى مانگەکانى ڕۆژژمێرەکانى دیکە هەریەکەو مەبەستى تایبەتى خۆی هەیە کە گوزارشتە لەناوى خوداوەندە دەستکرد و خورافیات و ئەفسانەییەکان یان گوزارشت بووە لەناوى پاشا و سەرکردەکان و ئەفسانەکان یان شاڵاو دابونەریتى هۆزەکانى سەردەمى نەفامى لەپێش هاتنى ئاینى پیرۆزى ئیسلام. جگەلەوەش لەڕۆژژمێرەکانى دیکەدا ناوى مانگەکان و ژمارەى مانگەکانیش بەخواستى پیاوانى ئاینى و دەسەڵاتداران گۆڕانکارى تێداکراوە و ئاڵوگۆڕ لەناوەکاندا کراوە، لەبەر ئەوە مانگە کوردیەکان لەچاو ئەم مانگانەدا جوانترین و ڕازاوەترین مانا و مەبەستیان هەیەو کەمترین دەستکاریان کراوە،  لێرەدا بەکورتى ئاماژە بەواتاى ناوى مانگە کوردیەکان دەکەین لەگەڵ ئەو ناوانەى دیکە بۆ مانگەکان بەکاردەهێنرێت.

نەورۆز یان خاکەلێوە: مانگى یەکەمى وەرزى بەهارە و سەرەتاى ساڵى نوێی کوردییە. واتاى نەورۆز لەوەوە هاتوە کەسەرەتاى بەهارەو تازە گژوگیا لەسەر خاک بەرز دەبێتەوە، کاتێک ئاژەڵەکان ئەم گژوگیایە دەخۆن خاک و خۆڵ لەگەڵدایەو بەدەم و لێویەوە دەبینرێت و وتراوە خاکە لێوە.یان بەو واتایەش دێت کەزەوى بۆش و کلۆر دەبێتەوە،خاک لێو دەکاتەوە هەتا خونچە سەر لەخاک دەربێنێت و موژدەى بەهار و بوژانەوەى سروشت بەخەڵک بدات.نەورۆزیش بەماناى ڕۆژى نوێ و وەرزى بەهارو سەرەتاى ساڵى نوێ دێت.ئەمەش پەیوەستە بەزەمەنەوە.
گۆڵان یان بانەمەڕ: مانگى دووەمى وەرزى بەهارە.واتاى بانەمەڕ لەوەوە هاتوە کەلەم مانگەدا شەنگەبێرى کەخاوەن ئاژەڵى وەردە وەک (مەڕوبزن)دەمەو ئێواران نزیک خێڵ و ئاوایی دەکرێنەوە کابان(بەربێری)واتە ئافرەتى خاوەن ماڵ دەچنە بزن ومەڕ دۆشین، لەو جێگایەدا ئاژەڵەکان تێیدا مۆڵ دراون دەوترێت بانەبێرى و ناونراوە بانەمەڕ، یان بەو واتایەش دێت کەش و هەوا خۆشدەکات و ئاژەڵەکان لەدەر و دەشت و بانەکان دەمێننەوە و بەشاخ و کێوان هەڵدەگەڕێن و چونکە خەمى گەڕانەوە بۆ ناوماڵ و جێگەیان نابێت بەوەش دەگوترێت بانەمەڕ واتە مەڕ دەچێتە بان و شوێنە دووورەکانى چیا. گوڵانیش بەواتاى ئەوەى لەم مانگەدا گوڵە بەهاریەکان دەپشکوێن و سەردەردێنن و سروشت بەگوڵ وگوڵزارى ڕەنگاوە ڕەنگ دەڕازێتەوە و مانگى گوڵ و جوانیە و پەیوەستە بەسروشتى کوردستان.
جۆزەردان: مانگى سێیەمى وەرزى بەهارە.واتاى جۆزەردان لەوەوە هاتەوە کەلەم مانگەدا کێڵگەکانى جۆ بەرەو پێگەشتن دەچن و جۆ زەرد دەبێت و ڕووى سروشتى سەوزاریی بەهۆى گەرمى خۆرەوە زەرد هەڵدەگەڕێت و سەوزاى بەهار بەرەو نەمان دەچێت لەبەر ئەوە ناونراوە جۆزەردان و پەیوەستە بەکشتوکاڵەوە.
پوشپەڕ: مانگى یەکەمى وەرزى هاوینە و یەکەم ڕۆژى چلەى هاوین لەم مانگەدایە. لەم مانگەدا گژوگیاى سەوز و بەرووبومە کشتوکاڵیەکان وشک دەبن و ئەوەرن و تەختى زەوی دەبن دەبنەپوش وبەدەم گێژەلوکە و شنەى شەماڵەوە دەوکەونە چەم و دۆڵەکان،بۆیە بەم مانگە وتراوە پوشپەڕ،ئەمەش پەیوەستە بەسروشتەوە.
خەرمانان: یەکێکە لەمانگەکانى ساڵى کوردى دووەم مانگى وەرزى هاوینە.لەم مانگەدا گژوگیاو بەروبومە کشتوکاڵیەکان بەرهەم دێن و پێدەگەن وخەلەو خەرمان خڕدەکرێتەوە و خەرمانى لێدروست دەکرێت، لەم سۆنگەیەشەوە بەو مانگە وتراوە خەرمانان.ئەمەش پەیوەستە بەبەرهەمى کشتوکاڵەوە
گەلاوێژ: ئەم مانگە سێیەم مانگى وەرزى هاوینە.کاتێک 45 ڕۆژ لەهاوین دەڕوات و دونیا بەرەو فێنکى دەچێت و ئەستێرەی کۆچەرى لەوکاتەدا دەردەکەوێت کەئەستێرەیەکى گەشاوەیەو ڕووناکى دەبەخشێت، لەکوردەواریدا دەڵێن گەلاوێژ کەوتووە واتە گەولاێژ هەڵهاتووە، لەبەر ئەوە ئەم مانگە لەناوى ئەو ئەستێرەوە ناونراوە گەلاوێژ.ئەمەش پەیوەستە بەفەلەک و ئەستێرەو ئاسمانەوە
ڕەزبەر: مانگى یەکەمى وەرزى پایزە.وەک لەناوەکەیدا دیارە لەم مانگەدا بەروبومى باخ و ڕەزەمێوەکان بەتەواوى هەمە چەشنەکانیەوە دێنەبەر و پێدەگەن، لەبەر ئەوە بەم مانگە وتراوە ڕەزبەر.ئەمەش پەیوەستە بەبەرهەمى ڕەزدارى و میوە جۆربەجۆرەکان.
گەڵاڕێزان یان خەزەڵوەر: مانگى دووەمى وەرزى پایزە. لەم مانگەدا سروشت زیز و زویرە و گەڵاى درەختەکان زەرد دەبن و دەوەرن و دەکەونە ژێر درەختەکان و گەڵاڕێزان دەکەن، باى شەماڵ هەڵدەکات و بەرگ و گەڵاى دار و دەوەن جیا دەکاتەوەو دەیخاتە سەر زەوى بۆیە بەم مانگە وتراوە گەڵاڕێزان.خەزەڵوەریش لە(خەزان و وەرین،زەردبوون)ەوە هاتوە کەخەزان بەجۆرە بایەک دەڵێن کەگەڵاى زەردبووى درەختەکان دەوەرێنێت،لەبەر ئەوە بە خەزەڵوەر ناوبراوە.ئەمەش پەیوەستە بەسروشت و سروشتى سەوزایی.
سەرماوەرز: مانگى سێیەمى وەرزى پایزە، لەم مانگەدا ئاووهەوا دەگۆڕێت و سەرەتاى سەرما و کزەباى سارد دەست پێدەکات، لەبەر ئەوە بە سەرماوەرز ناونراوە ئەمەش پەیوەستە بەکەش وهەواوە.
بەفرانبار: یەکەم مانگى وەرزى زستانە.لەدواى مانگى سەرماوەرز بەفر لەکێوەکانى کوردستان دەبارێت،لەسەرەتاى ئەم مانگەوە سەرماو سۆڵە و بەفربارین دەست پێدەکات،لەبەر ئەوە بەم مانگە وتراوە بەفرانبار.ئەمەش پەیوەستە بەدیاردە سروشتیەکان.
ڕێبەندان: دووەم مانگى وەرزی زستانە، لەکوردەواریدا بە(چلە)ى زستان دەناسرێتەوە. لەم مانگەدا سەرماو سۆڵە و سەهۆڵبەندان و شەختە بەسەر یەکدا دەکەون و ڕێگاکان بەهۆى بارینى بەفرى زۆرەوە دەگیرێن و ئەمەش وادەکات کە کاروان و سەردان کەم ببێتەوەو زۆر کات لەم مانگەدا ڕێگە دەگیرێت، لەبەر ئەوە ئەم مانگە ناونراوە ڕێبەندان.
ڕەشەمێ: سێیەم مانگى وەرزى زستانە.ڕەشەمە واتە ڕەشبونەوەى زەوى دواى ئەوەى بەبەفر سپی پۆش کرابوو. ئیدى هەوا خۆش دەبێت وەرز بەرەو خۆشى دەچێت و زەوى گەرم دەبێت، کچانى کوێستانەکان خۆیان دەدەنە بەر هەتاو ڕەش دادەگەڕێن، خەڵکى دەڵێن:ڕەشە مێ واتە مێینەکان ڕەش دادەگەڕێن، تەنانەن لەم مانگەشدا کوڕانیش مەیلەو وڕبون و ڕەشداگەڕان دەچن، لەبەر ئەوە بەم مانگە وتراوە ڕەشەمێ، لەلایەکى دیکەشەوە لەم مانگەشدا پشیلە دێتە (نەهرۆ) واتە زاوزێ،کەپشیلەى مێ بەدەنگێکى ناساز بەدەورى پشیلەى نێردا بازدەدات و دەماوێنێت و لەکوردەواریدا بەو دەنگە وتراوە(ڕەش میاو) دواتر مانگەکەى بەناوەوە ناونراوەو بووە بە ڕەشەمێ، جگە لەوانەش لەلایەکى دیکەوە لەکۆتایی ئەم مانگەدا شەوانە ئاژەڵ دەبرێن بۆ شەو لەوەڕ ئەویش لەبەر گیا و سەوزایی ڕەش دێنەوە بەرچاو بەوەش دەڵێن گیا ڕەش،ئەویش کورت دەکرێتەوە بۆ ڕەشەوە واتە شەو ڕەش بوەتە ڕەشەمێ.
ئەم واتا و ناوە جوانانە لەگەڵ سەرهەڵدانى کشتوکاڵ و چاودێریکردنى سروشت و دەرکەوتنى دیاردە سروشتیەکان لەئاسمان و زەوى و کەشە کشتوکاڵیەکان سەریان هەڵداوەو پەیدابوون و زەمەنى ساڵێکى کشتوکاڵیان پڕکردوەتەوە و ئەمەش لەسەرەتاى سەرهەڵدانى کشتوکاڵەوە هەبووە.

سەرچاوەکان

[1] – ئەم ڕۆژژمێرە گرنگى تایبەتى خۆى لەمێژووى کورددا هەیە و ئەبێتە هۆکارێکى سەرەکى بۆ لێک بەستنمان و سیمایەکى گشتى بەناسنامەى نەتەوەییمان دەبەخشێت، بۆئەوەى ئەم ڕۆژژمێرە ئەرکى مێژووى خۆى جێبەجێ بکات منیش وەک ئامادەکارى ئەم بەرهەمە هەمان پێشنیارى بەڕێز(د.وریا عومەر ئەمین)دەکەم کەلەناوەندەکانى زانکۆدا بخوێندرێت بەتایبەت لەبەشى مێژوو وەک بابەتێکى مێژوویی و لەبەشى جوگرافیا وەک بابەتێکى جوگرافى و فەلەکى و لەبەشى بیرکاریدا وەک بابەتێک بۆ مەنتقى بیرکارى و گواستنەوە لەسیستەمێکەوە بۆ سیستەمێکى دیکە، ئەمەش بۆئەوەى نەوەى داهاتومان شارەزاییەکى باشى لەبەرکارهێنان و ناسینى ساڵنامەى کوردى هەبێت و گرنگى بەبەکارهێنانى بدات.

[2] – لەڕاستیدا هەندێک لایان وایە باشترە لەبرى ساڵى 700پ.ز دەبێت ساڵى 612پ.ز بەکاربهێنرێت، چونکە ئەوانە لایان وایە لەساڵى 612 پ.ز مادەکان بەسەر ئاشوریەکاندا سەرکەوتن وکۆتاییان بەئیمپراتۆرى ئاشورى هێناو بەهارى ئەو ساڵە ئاگر لەسەر شاخەکان کرایەوە بەهۆى سەرکەوتنى مادەکان بەسەر ئاشوریەکاندا.بەڵام ئەوەى تائێستا لەلایەن مێژوونوسان و توێژەرانى بوارى مێژوو بەڕاستر دەزانرێت ساڵى 700پ.ز کەسەرەتاى دامەزاراندنى دەوڵەتى مادەو وابەباشتر دەزانرێت دامەزراندنى دەوڵەت بکرێتە بنەما نەک سەرکەوتن لەشەردا،لەبەر ئەوە لەئێستادا کۆدەنگى مێژوونوسان لەسەر ساڵى(700پ.ز)ەو ئەوە وەک سەرەتاو دەسپێکردنى ساڵنامەى کوردى دادەنرێت و زۆر بەى زۆرى ئەو ساڵنامانەى ئێستا دانراون لەسەر ئەمە دەڕۆن و ئەم ساڵەیان کردووەتە بنەماى ساڵنامەى کوردى.

[3] – ئەم بۆچونە لەبەڕێز(د.کەیوان ئازاد) وەرگیراوە

[4] – ئەوەى جێگەى ئەسەفە ئەوەیە لەدواى ڕاپەڕین و دامەزراندنى یەکەمین حکومەتى کوردى لەهەرێمى کوردستان، دەکراحکومەت ڕۆژژمێرى کوردى بەشێوەیەکى فەرمى و بەپێى یاسا بسەپاندایە کەدەبێت لەسەر جەم دام و دەزگاکانى میریدا ئەم ڕۆژژمێرە بەکاربهێنرێت و کارى پێبکرێت.جگەلەوەش لەئێستادا لەهەرێمى کوردستاندا چەندین کەناڵى گرنگى ئاسمانى و ناوخۆیی و چەندین کەناڵى بیستراو نوسراوى جۆراوجۆرى ئیسلامى و عەلمانى هەیە بەڵام بەدەگمەن نەبێت هیچ یەکێک لەو کەناڵانە ڕۆژژمێرى کوردى بەکارناهێنن و هیچ ئاماژەیەکى پێنادەن لەکاتێکدا دەبوایە لەگۆشەیەکى کەناڵەئاسمانیەکان یان بڵاوکراوەکان ڕۆژ و مانگ و ساڵى کوردى لەگەڵ ڕۆژژمێرەکانى کۆچى و زاینى بەکار بهێنن.بەڵام زۆر بەداخەوە خۆمان گرنگى بەشارستانیەت و فەرهەنگ و ڕۆژژمێرى خۆمان نادەین.لەکاتێکدا دەبینین و دەبیستین  وڵاتانى دیکە چۆن گرنگى بەڕۆژژمێرى خۆیان دەدەن.

[5] – لەڕاستیدا زۆر گەڕام بۆ ئەوەى بزانم چۆن و کێ بۆ یەکەمجار ناوى مانگە کوردیەکانى داهێنا چۆن گۆڕانکارى تێداکرا تا گەشت بەو ئاستەى لەسەردەمى کۆمارى مەهاباد ناوەکان کران بەکوردى،ئەوەم بەرچاو نەکەوت لەپێشتردا ناوى مانگە کوردیەکان هەر ئەوانەى ئێستا بوون یان بەجۆرێکى دیکە بەکاردەهاتن.وەک ئەوەى لەڕۆژژمێرەکانى دیکەدا هاتوە کە ژمارەى مانگەکان گۆڕانکاریان تێداکراو ڕۆژەکان کەم و زیاد کران تاگەشتن بەوەى ئێستا هەیە و بەکاردەهێنرێت.

[6] – ئەم بۆ چونە لەبەڕێز(د.کەیوان ئازاد)وەرگیراوە