Home / مێژووى ئاینەکان / ئاینى ئیسلام / ململانێی سوننەو شیعە: باکگراوندێکی مێژووی و نەزیفێکی بەردەوام

ململانێی سوننەو شیعە: باکگراوندێکی مێژووی و نەزیفێکی بەردەوام

maxresdefault

ململانێی سوننەو شیعە: باکگراوندێکی مێژووی و نەزیفێکی بەردەوام
نوسینى، عه‌لى زه‌ڵمى، خوێندكاری دكتۆرا له‌ به‌ریتانیا

پێشەکی :
سوننە و شیعە دوو راوگە و دونیابینی ئیسلامن و مێژووی جیاوازییان دەگەڕێتەوە بۆ مێژووی خودی ئیسلام خۆی.  لەم نوسینەدا هەوڵدەدەین خوێندنەوەیەک بۆ ململانێی نێوان هەردوو گروپی سونە و شیعە بکەین و ئەو دەرئەنجامە خراپانە بخەینە ڕوو کە لەئەنجامی ئەو ململانێ مێژوویە خوێناویەوە دروست بووە. لەوانەش ناسەقامگیری سیاسی و گرژی کۆمەڵایەتی و رەتکردنەوەی کەلتوری و دابڕانی فکری لەنێوان جڤات و شوێنکەوتوانی ئەو دوو قوتابخانە مەزهەبیە هەر لەدێر زەمانەوە هەتا رۆژی ئەمڕۆمان. واتە ئارگومینتی ئەم نوسینە لەسەر ئەو پێودانگە دەخرێتە ڕوو کە ئەگەرچی تەنگژەی سونە/شیعە کۆنەو مێژووەکەی بۆ چواردە سەدە دەگەڕێتەوە بەڵام لێکەوتەکانی ئەو بارگرژی و ململانێە هەنووکەییەو زیندووە.   بە مانایایەک لە ماناکان موسڵمانان تا هەنووکە نەیانتوانیەوە لە ئەقڵیەتی مەزهەبی ١٤ سەدە لەمەو پێش قوتاریان بێت و توانای تێپەڕاندنی ئەو ململانێیان نیە یان هوشیاری موسڵمانان لەو ئاستەدا نیە ئەو جیاوازی و خیلافانە نەهێڵێن. لەمەش سەختر رۆژانە موسڵمانان و گەلانی دیکەی دراوسێی موسڵمانان لەناوچەکەدا قوربانی دەستی ئەو ململانێەن.

باکگراوندی مێژوویی ململانێی سوننە/شیعە
سوننە (سنی )* وەک زاراوە واتە شوێنکەوتوی ئەهلی سوننە یان ئەهلی سوننە و جەماعەتیشی پێدەوترێت؛ بە هێڵێ گشتی شوێنکەوتوانی ئیسلام و چوار خەلیفەی راشدین  (بەتایبەتی ئەبوبەکر و عمر و عوسمان ) و خەلافەتەکانی دوای ئەوان دائەنرێ، وەک ئەمەویەکان و عەباسیەکان و عوسمانیەکان. لەبەرامبەر ئەمەدا شعەیە ، مانای شوێنکەوتو  کە دووەم گروپی ئیسلام دێن، بە شوێنکەوتووانی ئیمامی عەلی دەوترێ دواتر کوڕەکانی و دوای ئەوانیش هەریەک لە خەلافەتی فاتیمەیەکان و ، بویەکان و سەفەویەکان هتد .
دیارە ئێمە نامانەوێ لێرەدا بچینە وردو درشتی چۆنیەتی سەرهەڵدانی ئەو ململانێە و هەروەها هۆکارەکانی کە زۆرن و فرە ڕەهەندن ؛ بەڵکو بەکورتی ئاماژەیەکی پێدەدەین چونکە زۆری لەسەر وتراوە . ئەم نوسینە لەسەر ئەو بوار و رەهەندانە دەوەستێ کە کەمتری لەسەر وتراوە نەک باکگراوندە مێژوویەکەی ئەم ململانێە.  دیارە سەرەتای سەرهەڵدانی ئەم کێشەیە راستەوخۆ دوای وەفاتی پێغەمبەری ئیسلام لە ساڵی (٦٣٢ز) دەستی پێکردوە و بەدیاریکراوی کێشە بوو لەسەر جێگرتنەوەی پێغەمبەر و گرتنە دەستی دەسەڵات و رابەرایتکردنی موسڵمانان. لانی کەم سێ بیروبۆچون هەبوون  لەسەرەتادا ؛ بیربۆچونی یەسربیەکان ( ئەنسار) ئەوان پێانوابوو ئەوان شیاوترن بۆ شوینگرتنەوەی پێغەمبەر موحەمەد چونکە ئەوان ئەویان پەنادا و بوونە هۆی سەرخستنی پەیامەکەی و رزگارکردنی پێغەمبەر و یارانی لە دەستی قورەیش ، سەعدی کوڕی عەبادەیان وەک جێگرەوەی پێغەمبەر دانا . دووەم بیربۆچون هی هاوەڵانی کۆچکردوو (مهاجرین ) بوو موسڵمانە پێشینەکان بوو؛ ئەوانیش  پێداگیریان لەسەر ئەوە دەکردەوە کە هاوڵانی کۆچکردوو نزیکترینن لە پێغەمبەر و هەر ئەوان باشترینن، ئەوانیش ئەبوبەکری سدیقیان هەڵبژارد کە عومەری کوڕی خەتاب پشتگیری سەرەکی دەکرد. سێەم بیربۆچوون و لایەن ، بریتی بوو لە کەسوکاری موحەمەد خۆی کە بریتی بوون لە عەلی کوڕی ئەبی تالب و عەباسی کوڕی عەبولمتەلب و فەزلی کوری عەباس ، ئەمان عەلیان بەشیاوتر دەزانی و هەروەها بەهۆی ناشتن و تاعزیەوە بەشداری ئەو دانیشتنەیان نەکرد کە بە گردبوونەوەی سەقیفەی بن ساعدە ناسراوە. هەربۆیە ئەوان بەتایبەتی عەلی دواکەوت لە بەیعەتدان بە ئەبوبەکر هەرچەندە رەئیێک هەیە لە مێژوودا پێیوایە عەلی و خزمەکانی بەناچاری بەیعەتیان داوە بە ئەبوبەکر. *
سەرەتای تەنگژەی نێوان شیعە و سونە بە شێوازێکی ئاشکرا و یەکلاکەرەوە  لە روودوای (موقعە جبل ) ساڵی ٣٦ هجری دەرکەوت، واتە جەنگی نێوان عەلی و عائیشە هەروەها تەلحەو زوبیری کوڕی عەوام. لەو ڕووبەووبونەوەدا کە زیاتر لەسەر کوشتنی عوسمانی کوڕی عەفان بوو وەک خەلیفەی سێهەم ، سوننە عەلیان بە ئاسانکاری بۆ کوشتنی خەلیفە  تۆمەتبار دەکرد یان لانی کەم بێدەنگ بوون و سزا نەدانی بکوژەکانی. بەهەمان شێوە شیعە پێیان وایە  تەلحەو زوبێر بەیعەتیان نەدا بە عەلی، چونکە خۆیان تەماعی دەسەڵاتیان هەبوو. لە ئەنجامدا هەزاران سەحابی لەنێوان ئەو دوو لەشکرەدا کوژران و دوو ناودارترین  لە هاوەڵانی پێغەمبەر کە لەو کەسانە بوون لە ئەدەبیاتی ئیسلامیدا پێنا دەوترێ (دە کەسە مژدەپێدراوەکان )  کوژران ئەوانیش تەلحەی کوڕی عەبدوڵا و زوبیری کوڕی عەوام بوون. دواتر جەنگی یان رووداوی ( وقعە صفین ) کە تەنها ساڵێک دوای روودوای جبل بوو، بە تەواوی دڕنی بە یەکیەتی موسڵماناندا و کردنی بە دوولەتی هەتاهەتایەوە ، ئەم جەنگەش جەنگی نێوان مەعاویە و عەلی بوو، کاتێ مەعاویە ئامادە نەبوو بەیعەت بدات بە عەلی و لێی هەڵگەڕاوە، مێژوو پێمان دەڵی کە زیاتر لە ٧٠ هەزار سەحابی و موسڵمان لەو جەنگەدا کوژران لەناو ئەوانەشدا عەماری کوڕی یاسری تیابوو. هەروەها تەنها ساڵێک دوای ئەوەش ٣٨ هجری لەجەنگی نهروان لەنێوان عەلی و خەوارجەکان زیاتر لە ٤٠٠٠ کەسی دیکە کوژران*. کوشتنی حوسەینی کوڕی عەلی کوڕی ئەبی تالیب بەدەستی پیاوەکانی زیدی کوڕێ مەعاویە لەساڵی ٦١ هجری نەک هەر بوویە هۆی شکاندنی پەیمانی نێوان مەعاویە و عەلی کە دوای مەعاویە خەلافەت بچێت بۆ حسەین بەڵکو بەتەوای شیعەی خستە دەرەوەی مێژووی ئیسلامی سوننی و خەلافەتەکانی . لەو شەڕەدا کە بە جەنگی کەربەلا دەناسرێ حسینی کوڕی عەلی و زیاتر لە ٧٠ ئەندامی خێزانەکەی بەدەستی پیاوانی زەید کوژران و تاهەنووکەش یادکردنەوەی ئەو کوشتارە بە عاشورا دەناسرێ لە ناو شیعەکاندا. ئیدی لەو رۆژەوە موسڵمانەکان لەژێر ناوی یەک ئاین بەڵام دوو میژووی جیاواز دەنوسنەوە.

دابەشبوونێکی  مێژووی بەڵام نەزیفێکی بەردەوام
هەرچەندە ئەمڕۆ لە وڵاتانی ئیسلامیدا دابەشبوونێکی جوگرافی هەیە و ئەو وڵاتانەی سوننە وشیعەیان بەسەردا دابەش بووە تارادەیەک دیارن، بەڵام لە بنەڕەتدا دابەش بوونەکە ئەوەندەی زهنی و عەقیدەیە ئەوەندە فیزیکی نیە. ئەمڕۆ لەکۆی ١.٥ ملیار موسڵمان لە جیهاندا نزیکەی لە سەدا هەشتاو پێنجی سونەیە و لەسەدا دە تا چواردەی شیعەیە کە دەکاتە نزیکەی ١٥٠ ملیۆن تا ٢٠٠ ملیۆن شیعە  لەکۆی موسڵمانان.  زۆرینەی شیعە دانیشتووی وڵاتانی ئێران ، بەحرێن، عێراق ئازربایجان و یەمەنن ، هەروەها وەک کەمینە لە وڵاتانی وەک ئەفغانستان و پاکستان و سوریا و لوبنان و تورکیا و قەتەر و سعودیە و ئيمارات بوونیان هەیە.
بەدرێژایی ١٤ سەدە لە ململانێی خوێناوی نێوان سوننە و شیعە بەتەنها ئەو ململانێیە ناکۆکی ئاینی نەبووە بەڵکو بە ئەمرۆیشەوە کێشەو بارگرژی نێوانیان چەندین رەهەندی سیاسی و ئابوریی و کۆمەڵایەتی و کەلتوری گرتوەتەوە. یەکێک لە خراپی و دژواریەکانی ئەو ململانێ مەزهەبیە ئەوەیە کە وەک ئاماژەمان پێدا فرە ڕەهەند و گشتگیرە واتە تەواوی جومگەکانی ژیانی تاکی موسڵمانی گرتوەتەوە. بەجۆرێ نەک شوێنکەوتوانی ئەو دوو رێچکەیە خۆیان بە شوێنکەوتووی یەک ئاین دەزانن و سەرچاوەکەیان یەکە، بەڵکو زیادەڕۆیی نیە گەر بڵێن هێندی جیاوازی دوو ئاینی جیاواز نامۆن بەرامبەر بە یەکدی. دیارە ئەم جیاوازیە گەورەیە پەیوەندی بە چەندین هۆکاری عەقیدەیی و فکری و پاشخانی مێژوویەوە هەیە کە ئەو جیاوازیە مەزهەبیە زیاتر لە فۆرمی دەسەڵاتی سیاسیدا خۆی نمایش کردوە هەتا نوێنەراتی مەزهەبی. واتە هەر لەدوای کوشتنی حوسەینی کوڕی عەلی و ئەندامانی دیکەی خێزانەکەی ئیدی شوێنکەوتوانی ئەو رێچکەیە کە بەشیعە ناسراون بوونەتە کەمینە لە مێژووی دەسەڵاتی ئیسلامیدا. بەڵام ئەمە بەو مانایە ناێت ئەوانیش نفوز و دەسەڵاتی خۆیان نەبووە ، بگرە لە زۆر بڕگەی مێژووی گرنگ دا شیعەش خاوەنی خەلافەت (ئیمامەت ) و ئیمپراتۆری خۆیان بوون گرنگترینیان ، ئادرسیەکان (٧٨٨-٩٨٥ز) بویەکان (٩٣٤-١٠٥٥ز)    فاتیمەیەکان ( ٩٠٩-١٠١٧ز) سەفەویەکان (١٥٠١-١٧٣٦ز)*. بەدرێژای ٢٥٠ ساڵی تەمەنی سەفەویەکان کە وڵاتی فارسی و خوراسانی بەدەستەوە بوو لەجەنگی خوێناویدا بوو لەتەک تورکە عوسمانەیەکان کە نوێنەرایەتی سەرەکی خەلافەتی سوننەی دەکرد. ئەمە سەرباری ململانێی خوێناوی لۆکاڵی لەنێوان جڤاتە شیعە و سوننەکان بۆ نمونە لەنێوان سوننەی وڵاتی حجاز سعودیەی ئێستا و شیعەی کەربەلا و نەجەف عێراقی ئێستا. مێژوو بۆمان دەگەڕێتەوە کە لەناوەڕاستەکانی سەدەی نۆزدەدا دەیان هەزار شێعە کوژراون بەدەستی سوننەکانی وڵاتی حجاز و بەجۆرێ هاتوون سەرتاپای کەربەلایان وێرانکردوە و دەستیان نەپاراستوە لە ژن و منداڵ.
دواتریش کە دەوڵەتی مۆدێرن دروست دەبێت لە عێراقدا و هەروەها  فۆرمەکانی دەسەڵات دەگۆڕدرێن لە ناوچەکەدا واتە لە خەلافەتی ئایننەوە بۆ دەوڵەتی نەوتەوەیی وەک چۆن عوسمانیەکان گۆڕان بوون بە تورکیای نوێ و سەفەویەکان نەمان بوون بە ئێرانی ئێستا هەروەها حیجاز بوو بە سعودیە. کەچێ لەهەمان کاتدا ململانێی سوننە/شعە فۆرمی نوێی وەرگرت و نەک هەر دەوڵەتی نوێ کۆتایی نەهێنا بەو ململانێ مێژوویە بگرە برەوەی پێدا و خوێناوی تری کرد.  نمونەی گەورە و زیندووی ئەو ململانێە لە فۆرمی دەوڵەتی نوێدا شەڕی هەشت ساڵەی  عێراق /ئێران بوو کە قوربانیەکانی زیاتر لەیەک ملیۆن مرۆڤ بوو هەروەها سەدان هەزار ئاوارە و بێسەروشوین بوون ئەمە جگە لە بەهەدەر دانی سەدان تریلۆن دۆلاری تێچووی جەنگەکە.

دەرئەنجام:
ئەگەرچی لەهەندێ وڵاتانی ئیسلامی جۆرێک لە نەرمی هەبێت بەرامبەر شیعە و هەروەها جۆرێک لە نزیکی و لێکتێگەیشتن هەبێت لەنێوان ئەو دوو رێچەکەی ئیسلامەدا. نمونەی ئەوەی ئەزهەر لە میسر لە ساڵانی پەنجاکاندا رازی بوو فقهی شیعش لە مەنهەجی خویندندا هەبێ یاخود لە ئازربایجان هەردوو موسڵمانی سوننە و شیعە ئەتوانن لەیەک مزگەوتدا نوێژ بکەن. بەڵام بەگشتی تابێت گیانی رقلێبوونەوە و دژایەتیکردن لەنێوان ئەو دوو برانچەی ئیسلامدا زیاتر دەبێ و ناکۆکی نێوانیان کڵپە دەسێنێ. بەتایبەتی لەکوێ سوننە زۆرینە بێت و شیعە کەمینە ئەوا شیعەکان بەخراپترین شێوە دەچەوسێنەوە و بێبەش دەکرێن لەمافە ئاینی و بگرە مەدەنیەکانییشیان بەهەمان شێوەش لەکوێ شیعە زۆرینە بێت رێگە بە سونیەکان نادەن مومارەسەی سروتە ئاینیەکانیان بە ئازادی بکەن. سەرهەڵدانی داعش ئەشێ لە سادەترین خوێندننەوەدا سەبارەت بە  هۆکاری دروستبوونی ئەشێ بگەڕێنەوە بۆ ململانێی شعە و سوننە کە زەمینەی بۆ ئەمجۆرە گروپانە خۆشکردوە. لە تازەترین فەتوای موفتی مەککەدا هاتوە کە لای ئەوان (  واتە ئەهلی سوننە ) شیعە زۆر خراپترن لە مەسیحی و جولەکە*. ئەم ململانێ مێژینە لە ئەمڕۆدا ئیدارە کردن و ئەنجامدانی بەنوێنەرایەتی تورکیا و سعودیە لەلایەک و عێراق  (شیعەکان)و ئێران و سوریا لەلایەکی دیکە، وایکردوە نەزیفێکی خوێناوی بەردەوام لە ناوچەکەدا بوونی هەبێ کە  بووتە کارگەی مەرگ و هۆکاری پشێوی سیاسی و ناسەقامگیریی و نەبوونی ئاسایش و سەرهەڵدانی هەژاری. دەرئەنجامەکانی ئەم ململانێیە رێگە خۆشکەرە بۆ دەستێوەردانی دەرەکی و بەکارهێنانی هێزە لۆکاڵیەکان لەبەرامبەر یەکتردا و پڕچەککردنی یەکدی لەترسی یەکتر. بەجۆرێ نەک هەر ناسەقامگیری سیاسی و ئابوری (دابەزینی نرخی نەوت ) لێکەوتوەتەوە بگرە بووتە رێگریش لەبەردەم هەر بەرەوپێشچوونێکی کۆمەڵایەتی و کرانەوەی فکری و ریفۆرمی ئاینی.

پەراوێزەکان :
١-المعجم الوسیط ؛ مجمع اللغه‌ العربیه‌ بالقاهره‌، الطبعه‌ الثالثة عام 1998
٢- هەمان سەرچاوە پێشوو
٣-البدایه‌ النهایه‌ لابن كثیر فی أحداث خلافه‌ أبوبكر
٤- هەمان سەرچاوە
٥- Lapidus, Ira (2002). A History of Islamic Societies (2nd ed.). Cambridge University Press.
٦-
http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/the-vicious-schism-between-sunni-and-shia-has-been-poisoning-islam-for-1400-years-and-its-getting-9139525.html
٧-
http://www.nytimes.com/2016/01/04/world/middleeast/q-and-a-how-do-sunni-and-shia-islam-differ.html?_r=0

About گۆران حكيم

https://www.facebook.com/goran.hakem.5

Check Also

پێشه‌كی قه‌سیده‌/كتێبی “گه‌ڕانه‌وه‌ى زه‌رده‌شت” و چه‌ند تێبینییه‌ك له‌ روانگه‌ى زه‌رده‌شتیه‌تناسییه‌وه‌

سه‌لام ناوخۆش  ‌   “قسه‌كردن له‌سه‌ر فه‌لسه‌فه‌ى ئاین یا مه‌عریفه‌ به‌خشینه‌ یا مه‌عریفه‌ جوینه‌” ناوه‌ندی …