سیڤەرو لۆزان و گۆڕانکاریەکی تازە

سیڤەرو لۆزان و گۆڕانکاریەکی تازە

سەردار پشدەری

لەدوای لەناوچونی ئیمپڕاتۆری میدەکان، کوردەکان بوو ون بە دووبەش، بەشێکی کەم خەریکی خۆ دەوڵەمەند کردنە لەرێگای سەرشۆڕکردن بۆ داگیرکەرانی کوردستان و دەسەڵات بەدەستهێنان، بەشی دووهەمیش وەک کوردپەرەوەرێک هەوڵی پاراستنی خاکی کوردستان و بێدەسەڵات کردنی داگیرکەران دەدات.

بەشی یەکەم کە کوردو کوردستان فرۆشەکانن، بەدرێژی مێژوو دەرفەت بەدوای دەرفەتی سیاسیان لەدەست کورد داوەو رێگایان لەسەربەخۆیی کوردستان گرتوە.

نەمانی کتێبخانە کوردیەکان و تاریکی مێژوی کورد وەک پێویست رێگا بە نوسەرانی کورد نادا کە بڕواتە قوڵایی مێژو، بەڵام ئەمڕۆ بەشیک لە مێژووی سەدساڵەی رابردوو کەوتۆتە دەست نوسەران و دەکرێ مێژووی ئەو سەد ساڵە هەڵبسەنگێنین، هەڵەکان ئاشکرا بکەین و بیکەینە دەرسێک بۆ دوورخستنەوەی کورد لە ژێر دەستەیی.

تێکەڵاوی و دیپلۆماتی داگیرکەران لەگەڵ وڵاتە گەورەکانی دنیا زۆر کۆنترو بەهێزترە لە تێکەڵاوی و دیپلۆماتی کورد لەگەڵ وڵاتە گەورەکانی دنیا، ئەوەش وای کردوە کە داگیرکەران زووتر بۆنی گۆڕانکاریەکان بکەن و رێگا نەدەن کە ئەو گۆڕانکاریانە بەبەرژەوەندی کورد بگەرێ.

عوسمانیەکان چەند ساڵێک پێش هەڵگیرسانی شەڕی یەکەمی دنیا، هەستیان بەئەوە کردبوو کە شەڕێکی گەورە بەرێوەیەو ئەو شەڕە گۆڕانکاری جوغرافیای دەهێنێتە ئاراوە، لەوانەیە کورد و ئەرمەن و ئاسوریەکان سود لەو گۆڕانکاریە وەربگرن، ئەرمەن و ئاسوریەکانیش لەو سەردەمەدا لەکورد زیاتر ئاگاداری هەڵسوکەوتە سیاسیەکان بوون و کەوتبوونە پەیوەندی سیاسی لەگەڵ روس و ئینگلیزو فەرەنسا بۆ بەدیهێنانی چوارچێوەیەکی سیاسی بۆ خۆیان.

ئەوەش وای کرد کە عوسمانیەکان ساڵێک پێش هەڵگیرسانی شەری یەکەمی جیهانی، لە رێگای کوردە کورد فرۆشەکانەوە زیاتر خۆیان لە کورد نزیک بکەنەوەو بەهاوکاری کوردەکان لەشکرێک دروست بکەن بەناوی (لەشکری حەمیدی)، ئەو لەشکرە کە ئەفسەرەکانی تورک بوون و سەربازەکانی کورد، لەسەرەتای ساڵی 1915 دا پەلاماری ئەرمەنی و ئاسوریەکانیان دا، نزیکەی دوو ملوێن کەسیان لێ کوشتن، کوردە پاتاڵ خۆرەکان دەستیان کرد بەتاڵان و داگیرکردنی مڵکوماڵی ئەرمەن و ئاسوریەکان، کرداری ئەو کوردە خوێن رێژو پاتاڵ خۆرانە، دڵی دنیای دەرەوەی لەکورد گران کردو وای لێهات تاکو ئەمڕۆش وەک پێویست نامەی کورد نەخوێنرێتەوە.

کە شەڕی جیهانی یەکەم هەڵگیرسا لەساڵی 1916 داو بەشێک لە شەڕەکە رووی لە رۆژهەڵاتی ناوەراست کردو هێرش بۆ سەر عوسمانیەکان دەستی پێکرد، عوسمانیەکان بانگی غەزایان راهێشت و زۆرینەی کورد بەدەنگ غەزاوە چون و دژی هاوپەیمانان کەوتنە شەڕ، لێرەوە بێجگە لە ئاغاو شێخە سەرۆک خێڵەکان، ئەو ئەفسەرە کوردانەی کە لەناو لەشکری عوسمانی دابوون، بوون بەسێ بەش، بەشێکی زۆر کەم لەهەوڵی دروستکردنی دەوڵەتێکی کوردی دابوون، بەشێکیش رۆیشتنە پاڵ لەشکری ئینگلیز، بەشێکیش دەستیان لەتورکەکان هەڵنەدەگرت و لەگەڵ ئەفسەرە تورکەکان خەریکی دروستکردنی دەوڵەتێکی تورکی بوون.

شەریف پاشای خەندان کە خەڵکی سلەیمانی و خۆی و باب و باپیری ئەفسەرێکی پایەبەرزی عوسمانیەکان بوو، لەسەردەمی شەڕی یەکەم دا کرابوو بەباڵوێزی عوسمانیەکان لەسوێدو لەدوایدا رۆیشتە فەرەنسا، خۆی هاویشتبۆ ناو سەنگەری کوردایەتەوەو لەرێگای دیپلۆماتیەوە لەهەوڵی دروستکردنی دەوڵەتێکی کوردیدا بوو، ئەمەریکایەکان لەو سەردەمەدا بۆیەکەم جار دەیانویست خۆیان لەسیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەراست هەڵقورتێنن، سەرۆک وڵسنی ئەمەریکا هەشت خاڵی لە دەستوری ئەمەریکا زیادکردو باسی لە ئازادی دین و نەتەوە ژێردەستەکان دەکرد، شەریف پاشاش نامەیەکی بۆ نوسی (کۆپی نامەکە لەناو کتێبەکانم دا هەیە) و داوای هاوکاری لێکرد بۆ دروستکردنی دەوڵەتێکی کوردی، ئەمەریکاش نامەکەی بەرێزەوە خوێندەوەو شەریف پاشای بەشدار کرد لە کۆنفڕانسی ئاشتی پاریس لە (10 August 1920).

The outlines of a “Kurdistan” as an entity were proposed in 1919 by Şerif Pasha, who represented the Society for the Ascension of Kurdistan (Kürdistan Teali Cemiyeti) at the Paris Peace Conference. He defined the region’s boundaries as follows:

http://en.wikipedia.org/wiki/Treaty_of_S%C3%A8vres

شەریف پاشا و سەرۆکی ئەمەریکا، بەریتانیا، فەرەنساو ئیتالیا
لێرەوە شەریف پاشا تاک و تەنها بەخەرجی باخەڵی خۆی توانی هاوپەیمانان رازی بکات بۆ دروستکردنی دەوڵەتێکی کوردی ئەگەر بچوکیش بێت و لەدوایشدا ویلایەتی موسڵ کە خوارووی کوردستانە بیخەنە سەر دەوڵەتی سیڤەر.

مستەفا کەمال ئەتاتورک کە پێشتر ئەفسەرێکی چاپوکی عوسمانیەکان و سەرلەشکری عوسمانیەکان بوو لە لیبیا، هاوکاری هێزی عومەر موختاری دەکرد دژی لەشکری ئیتالیا، لە 1912 وەک نوێنەری عوسمانیەکان لەلۆزان دانیشتنی لەگەڵ ئیتالیا کرد بۆ لەناو بردنی کێشەی عوسمانیەکان و ئیتالیا، ئەو نوێنەرایەتیە ناو ناوبانگ و تێکەڵاوی لەگەڵ هاوپەیمانان بۆ ئەتاتورک دروست کردو بوو بەهۆی فرۆشتن و دامرکاندنەوەی شۆڕشی عومەر موختاری لیبیا.

For the First Treaty of Lausanne after the Italo-Turkish War of 1911–1912, see Italo-Turkish War#The 1912 Treaty of Lausanne.

http://en.wikipedia.org/wiki/Italo-Turkish_War#The_1912_Treaty_of_Lausanne

هەر لەوکاتەدا کە شەریف پاشا خەریکی ئەو هەوڵ و تەقەلایانە بوو بۆ بەدیهێنانی دەوڵەتێکی کوردی، ئەفسەرە کوردە تورک پەرستەکان، هەوڵی کوکردنەوەی دەنگی کوردیان دەدا بۆ پشتیوانی ئەتاتورک و دروستکردنی دەوڵەتی تورکیا.

عیسمەت ئینینۆ، ئەفسەرێکی باب کوردو دایک تورک و دۆستێکی نزیکی مستەفا کەمال ئەتاتورک بوو، وەک زۆڵە کوردێک دەستی کرد بە پەیوەندی کردن بەتەواوی شێخ و ئاغا کوردە پاتاڵ خۆرەکان کە بەشداریان کردبوو لەناوبردنی ئەرمەنەکان و ملک و ماڵەکانیان داگیر کردبوو، پێی وتبوون دەبێ کورد دژی شەریف پاشاو دەوڵەتەکەی رابوەستێ و پشتیوانی لە مستەفا کەمال ئەتاتورک بکەین بۆ دروستکردنی دەوڵەتێکی تورک و کوردی، نامەی لە یەک بەیەکیان وەرگرتوە بۆ دژایەتی شەریف پاشاو پشتیوانی لە ئەتاتورک، بەشێکیانی بردە کۆنفڕانسی تورک و کوردەکان و چاوی دەبەستن بۆ تۆرکەکان.

مستەفا کەمال ئەتاتورک کە بۆی دەرکەوت عیسمەت ئینینۆ لە تورک باشتر کار بۆ دروستکردنی دەوڵەتێکی تورکی دەکات بۆ لەناوبردنی دەوڵەتی سیڤەر، عیسمەت ئینینوی کردە سەرۆکی ئەو لیژنەیەی کە لەجیاتی مستەفا کەمال ئەتاتورک لەگەڵ ئینگلیز دادەنیشت.

لە (July 24, 1923,) نوێنەری وڵاتەکانی (THE BRITISH EMPIRE, FRANCE, ITALY, JAPAN, GREECE, ROUMANIA and the SERB-CROAT-SLOVENE STATE,) لە شاری لۆزان دانیشتنێک پێک دەهێنن لەگەڵ نوێنەری مستەفا کەمال ئەتا تورک کە لەو کاتەدا کەس باوەڕی بە دەوڵەتی تورکیادا نەهێنابوو.

عیسمەت ئینینۆش چەند کوردێک و نامەی شێخ و ئاغا کوردەکانی لەگەڵ خۆی بردو رۆیشت بۆ لۆزان، لەدانیشتنەکەدا بە بەشدارانی دانیشتنەکەی گوتبوو: من نوێنەری کوردەکانم، کورد دەوڵەتی سیڤەری ناوێ و ئێمە دەمانەوێ لەژێر سێبەری مستەفا کەمال ئەتاتورک دا بمێنینەوە، ئینگلیزیش کە زۆر دڵگران بوو لە هەڵوێستی شێخ و ئاغا کوردەکان لە نۆکەریان بۆ تورک و عەرەب و فارس، داواکەی عیسمەت ئینیۆی پەسند کردبوو و پەیمانی لۆزانی لەجێگای پەیمانی سیڤەر دانا، کوردستانی دابەش کرد بە پێنج بەش.

http://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne

ئەو سایتەی خوارەوە، باس لەوە دەکات کە عیسمەت ئینینۆ، کەسایەتیەکی کوردی ناوچەی دەرسیمی (حەسەن هەیری) لەگەڵ خۆی بردوە بۆ دانیشتنەکەی لۆزان و پەرلەمانی تورکیا، پێی گوتوە کە جلوبەرگی کوردی لەبەر بکات، ئەوی جێگای سەرنجە، تورکەکان لەبەر ئەوەی عیسمەت ئینینۆ کورد فرۆشێکی باش و دایک تورک بوو، پێ بەپێ پلەی عیسمەت ئینینۆیان بەرز دەکردەوە تا گەیشتە سەرۆک وەزیری تورکیا، حەسەن هەریش کە کوردێکی بێخەبەر لە سیاسەتی کورد فرۆشتن و تورک بازی، تورکەکان لەداریان دا لەسەر ئەوەی کە جلوبەرگی کوردی پۆشیبوو.

http://hevallo.blogspot.com/2007/06/turkey-its-racist-beginnings.html

وا نەود ساڵمان بەژێردەستەی بەسەر برد بۆ بەرەوپێش بردنی بەرژەوەندی هەندێ کوردی کورد فرۆش، لەکۆتای چەرخی رابردوشدا گۆڕانکاریەکی سیاسی لە رۆژهەڵاتی ناوەراست هاتە ئاراوە بۆ بەش زیادکردنی ئەمەریکا لە بەرژەوەندی رۆژهەڵاتی ناوەراستدا، لە ساڵی 1991 شەڕی کەنداو هاتە ئاراوە، ئێمە بارودۆخە سیاسیەکەمان خوێندەوەو هەمانشێوەی شەریف پاشا دەستمان کرد بە پەیوەندی دیپلۆماسی و داوای سەربەخۆیی کوردستان، هاوپەیمانان نامەکەی منیان خوێندەوەو پڕۆژەکانیان لێ وەرگرتین، بڕیاریان دا لەرێگەی پڕۆژەی ویلایەتی موسڵەوە دەست بکەن بەهەڵوەشاندنەوەی ئەو جوغرافیایەی کە کوردستانی دابەش کردوەو لەسەرەتادا عێراق دابەش بکەن، کورد فێری خۆ بەریوەبردن ببەن و بەرە بەرە بارو دۆخەکە بەرەو هەڵوەشانی وڵاتەکانی تریش وەک ئێران، تورکیا، سوریاو ئازرباینجان ببەن.

پەیوەندی سەرکردایەتی حیزبە کوردستانیەکان و شێخ و ئاغاکان بە دەسەڵاتداریەتی وڵاتە داگیرکەرەکانی عێراق، ئێران، تورکیاو سوریاوەو تاڵان کردنی خوارووی کوردستان لەلایەن سەرکردایەتی حیزبە کوردستانیەکان، بوو بەهۆی دواخستنی پڕۆژەی هەڵوەشانی وڵاتە داگیرکەرەکان، کۆکردنەوەی سێ ملوێن دەنگ لەخواروی کوردستان بۆ دروستکرنەوەی عێراق بەشداری لەپەرلەمانی عێراق لەلایەن سەرکردایەتی حیزبە کوردیەکانی باشوری کورستان، بەجارێک هاوپەیمانانی سارد کردەوە لە بیرۆچکەی هەڵوەشاندنی عێراق، هەوڵ تەقەلای سەدانی وەک ئەحمەد تورک لە سەرووی کوردستان بۆ دانیشتن لەگەڵ تورکەکان و رۆیشتنە ناو پەرلەمانی تورکیا، دنیا ئاگادار دەکاتەوە کە کورد سەربەخۆیی ناوێ.

کاتێک دەنگە زۆرەکانی کورد کۆ دەکرێنەوە بۆ مانەوە لەژێردەستەی عەرەب و تورک و فارسەکاندا، دەنگە کەمەکان لە دنیای دەرەودا دەنگیان ناخوێنرێتەوەو ئومێدی سەربەخۆیی دوور دەخرێتەوە.

لەگەڵ ئەوەشدا کە کە دەنگێکی کەمم لەگەڵدایە بۆ داوای سەربەخۆیی کوردستان، بەباخەڵی خۆم تاکو ئێستا بەردەوام لە هەوڵ و تەقەلا دام و هەندێ ئومێدی خۆشیشم وەرگرتوە، کە ئەوش کورتە نامەی دۆستێکمە بەبۆنەی سەربەخۆیی ئەمەریکاوە بۆی ناردووم:

Today is Independence Day in the US.  I wish for you and your family good health, happiness and prosperity.  I wish the same for the people of Kurdistan.  My interest has always been to show the people of Kurdistan, Americans at peace and prosperity instead of Americans at war.

بە هیوای ئەوەی خەونەکانم بەدی بێت و دوارۆژەکانی ژیانم وەک شەریف پاشا بەبێ ئومێدی نەبینم و لەپێناو بەدیهێنانی دەوڵەتی کوردیدا وەک ئەو لەبرسان نەمرم، (تێبینی: گۆڤاری راڤا لە لاپەڕە ٤٤ دا باس لە نەبونی و دوا رۆژە رەشەکانی شەریف پاشا دکات).