Home / مێژووی ئیسلام / شارستانیه‌ت / ریشەی مێژوویی دامەزراوەی ئایینیی ئەزهەر و رۆڵی لە مێژووی هاوچەرخی میسردا

ریشەی مێژوویی دامەزراوەی ئایینیی ئەزهەر و رۆڵی لە مێژووی هاوچەرخی میسردا

EgyV5_0073r

ریشەی مێژوویی دامەزراوەی ئایینیی ئەزهەر و رۆڵی لە مێژووی هاوچەرخی میسردا

بەرزان مەلا تەهاA+A-

دەسپێك

 یەكێك لەو بابەتە گرنگانەی، كە مێژوویەكی دوورو درێژی لەناو دڵی جیهانی ئیسلامیدا تۆماركردووە و بۆتە مەڵبەندێكی گەورەی ئایینیی لە جیهانی عەرەبیدا رۆڵگێڕانی دامەزراوەی ئایینیی (ئەزهەر)ە لە میسردا، چونكە دامەزراوە ئایینییەكان لەناو جیهانی عەرەبیی و ئیسلامییدا، سەباری دابەشبوونیان بەسەر هەردوو جەمسەری (سوننە و شیعە) دا، كاریگەریی بەهێزی ئایینیی، كۆمەڵایەتیی و سیاسییان هەیە‌، رەنگدانەوەشیان لەسەر پرسە هەستیارە ئیسلامییەكان بەجێهێشتووە.

لە روانگەی ئایینییەوە، دامەزراوە ئایینییە مەزنەكان لە رێگەی تۆڕە بەرفراوانەكانی پەیوەست بەخۆیانەوە بەتایبەت لە رێگەی قوتابخانە، پەیمانگە و زانكۆ ئیسلامییەكانەوە گەشەیەكی بەردەوامیان بە هەڵكشانی رێژەی قوتابیانی ئایینیی داوە و زانستە ئیسلامییەكانیان بەستۆتەوە بە ناوەندە پێشكەوتووەكانی گەڕان و توێژینەوەو بابەتە هەمەلایەنەكانەوە، هەروەها لە رێگەی پەیمانگە و بەشە تایبەتەكان بە پێشنوێژیی و گوتاربێژیی پرسە ئاینییەكانیان گواستۆتەوە بۆ ناو فەزای گشتیی و كۆمەڵگەیان بەئاڕاستەی سیاسەتەكانی دەوڵەت و رێوڕەوت و گروپە ئیسلامییەكان هانداوە.

لەناوەندێكی ئیسلامیی وەك ئەزهەردا بەدرێژایی مێژووی خۆی، مەزنە زانایان و رۆحانییەكان لەوێوە هاتوونەتە ناو كایە زیندووەكانەوە و ئاگاداربوون لە رەوتی رووداوەكان و لە بەرامبەر گۆڕانكاریی و وەرچەرخانە كۆمەڵایەتیی و سیاسییەكانیشدا هەڵوێستیان وەرگرتووە، بۆیە لەناو دەوڵەتی میسرییدا لە ماوەی سەدەی بیستەمدا دامەزراوەیەكی ئایینیی وەك ئەزهەر شوناسێكی تایبەت بەخۆی هەبووە و بەهێزەوە لەمەیدانە جیاوازەكاندا خۆی نمایشكردووە، زۆرجاریش شانبەشانی سیاسەتەكانی دەوڵەت هەنگاوی هاویشتووە، دەوڵەتیش لەرێگەی ئەم دامەزراوەیەوە توانیویەتی رەوایەتیی وەربگرێت.

پاش دامەزراندنی دەوڵەت لەلایەن فاتمییەكانەوە لە 909ی ز، هەوڵیاندا میسر بخەنە ژێر ركێفی خۆیانەوە و بیكەنە ناوەندێك بۆ بڵاوكردنەوەی بیری شیعەگەرایی، یەكەم هەنگاوێكیش، كە بەم ئاڕاستەیدا رۆشت بنیاتنانی مزگەوتی ئەزهەر بوو، ئامانج لە بنیاتنانی مزگەوتی ئەزهەر بڵاوكردنەوەی مەزهەبی ئیسماعیلیی شیعەگەرا بوو، هەروەها لەهەوڵیشدابوون تاكو ئەزهەر بكەنە زەمینەخۆشكەر تاكو میسرییەكان مەزهەبی شیعە لەخۆبگرن.

ئەزهەر، كۆنترین مەڵبەندی ئایینیی، فەرهەنگیی و پەروەردەیی ئیسلامییە، كە توانیویەتی پارێزگاریی لە شوناسی ئایینیی خۆی بكات، بەدەر لەمەش لەپاش سڕینەوەی مۆركی شیعەگەرایی ئەم ناوەندە، كە لەسەر دەستی فاتمییەكان بنیاتنراو مۆركێكی شیعەگەرایی هەبوو، بەهاتنی ئەیوبییەكان و لەناوبردنی دەوڵەتی فاتمیی لەسەردەستی (سەڵاحەدینی ئەیوبی) ئەم مۆركە لادرا و رواڵەتە شیعەگەراییەكان كاڵكرانەوە، لەجێی ئەمانەش بەجیاواز لە پێڕەوی فاتمییەكان، كرایە ناوەندێكی مەزهەبیی سوننە و رۆڵی گەورەی خرایە ئەستۆ، كە ئامانج لێی گەشەسەندنی ئەو دامەزراوەیە بوو لە ناو دەوڵەتی ئەیوبیدا، پاشتریش بەدامەزراوەییكردنی لەچوارچێوەیەكی گەشەسەندووتردا.

هەڵبەتە، فاكتەری ئایین هەمیشە لە كۆمەڵگەی میسریدا یەكێك بووە لە ئامرازەكانی تەیاركردنی جەماوەر بەدژی داگیركەرانی ئەم وڵاتە، بە نموونە داگیركاریی فەڕەنسیی لە مێژووی هاوچەرخی میسردا هۆكارێكی سەرەكیی بوو بۆ بەرەنگاربوونەوەی فەڕەنسییەكان و ناوزەدكردنیان وەك داگیركەر و بێباوەڕان، كە واجبە جیهاد لە دژیان بەرپابكرێت، ئەمەش دەرخەری رۆڵی ئەزهەرە لەو قۆناغەدا، كە بەهەموو شێوەیەك كەوتە دژایەتیكردنی فەڕەنسییەكان، هەر لەبەر ئەم هۆكارەش بوو (ناپلیۆن پۆناپەرت) حەقی لە ئەزهەر كردەوە و سەدان قوتابی كوشت و سەدانیشی لە قەنارەدا، چونكە لەو قۆناغەدا ئەزهەر چەقی شۆڕش بوو دژ بە فەڕەنسییەكان. پاشتریش لەدەسپێكی سەدەمی بیستەم ئەزهەر رۆڵێكی مەزنی لەكایەی تازەگەریی ئیسلامییدا گێڕاو بیریارانی وەك (جەمالەدینی ئەفغانیی، محەمەد عەبدە) بەخۆكەوتن و لەم مەیدانەدا بە بیری نوێی تازەگەرییەوە تێزە فیكرییەكانیان پێشكەشكرد.

یەكێك لەو تازەگەرە ئیسلامییانەی، كە رۆڵی گرنگی گێڕاوە لە ئەزهەردا و بەئاڕاستەیەكی پێشكەوتوودا بردوویەتی (محەمەد عەبدە)یە، ئەو لەرێگەی تێزە فیكریی و تازەگەرییەكانیەوە توانی زانستە ئیسلامییەكان بە زانستە زیندوو و گرنگەكانی ئەو قۆناغەوە گرێ بدات، لەپاڵ ئەمەشدا شانبەشانی جەمالەدینی ئەفغانیی هەنگاوی گەورەی تازەگەرییان ناوە. محەمەد عەبدە (1849-1905)، یەكێكە لەو تازەگەرە رەسەن‌ و مێزەرە لیبراڵانەی، كە لە مێژووی هاوچەرخی بیری پێشكەوتنخوازیی ئیسلامییدا رووبەرێكی قەبەی داگیركردووە و نوێنەرایەتیی تازەگەری ئیسلامیی لەناو ئەزهەردا كردووە، هەروەها خاوەن پرۆژەیەكی ناوازە و گوتارێكی عەقڵانیی گەلێك مەزن بووە، پرۆژەیەك بارگاوی بە مۆركی تازەگەریی‌ و رۆشنگەریی ئیسلامیی. وەك بیریارێكی رۆژهەڵاتیی شایستەی بایەخ پێدان ‌و لاكردنەوەی زیاترە لە ژیان، تێكۆشانی سیاسیی، خولیای شۆڕشگێڕیی، هەوڵە ریفۆرمخوازییەكان ‌و ئەو قۆناغە هەستیارەی رۆڵی تێدا گێڕاوە. هەڵبەتە پەخشكردنەوەی ئەزموونە هۆشمەندانەكان بەتایبەت لە كایەی زانستە ئیسلامییەكاندا لەسەر دەستی محەمەد عەبدەدا، جیهانبینی ‌و روانینێكی نوێی لە كۆمەڵگە ئیسلامییەكاندا هێنایە ئاراوە، سەرەتا وەك ریفۆرمخوازێكی شۆڕشگێڕ‌، دواتریش وەك ریفۆرمخوازێكی پەروەردەیی.

لە قۆناغەكانی پاشتردا، بەدیاریكراویی لە سەردەمەكانی جەمال عەبدوناسر، ئەنوەر سادات، حوسنی موبارەكدا، دیسان ئەزهەر، كە رەوتە ئیسلامییەكانی وەك ئیخوان موسلیمین و جەماعەی ئیسلامیی و گروپە ئیسلامییەكانی تر كەوتبوونە جموجۆڵ، رۆڵی بەرچاوی هەبوو، بەڵام گرفتە سەرەكییەكە لەوەدایە، لەزۆر وێستگەی مێژوویی سەدەی بیستەم و پاش شۆڕشی 25ی یەنایەر ئەزهەردا، لە روانگەی سیاسییەوە ئەزهەر پێگەكەی كەوتە بەر پرسیارگەلێكی جەوهەریی، كە ئایا ئەزهەر پاساوی بۆ سیستمە دیكتاتۆرییەكەی موبارەك هێنایەوە یاخود لەبەرەی ناڕەزایەتیی گەلدا بوو؟، چونكە هەڵوێستی فەرمیی ئەزهەر تا رۆژی یەكلابوونەوەی موبارەك و دەستكێشانەوەی لە سەرۆكایەتیی كۆمار لەپاڵ رژێمی میسردا بوون. پاشان نموونەی كۆدەتاكەی (عەبدولفەتاح سیسی) دەرخەری ئەو راستییەیە، كە ئەزهەر یەكێك بوو لە پایەكانی كۆدەتاكە و لەرێگەی فەتواوە زەمینەیان بۆ سەركەوتنی كۆدەتایەكی لەمشێوەی دامەزراوەی سەربازیی رەخساند، هەروەها ئیخوانەكان وەك خەواریج لەقەڵمدران، دەسەڵاتەكەشیان، كە لەرێگەی هەڵبژاردنەوە بەدەستیان هێنابوو، كۆدەتای بەسەرداكرا و دوورخرانەوە. وێڕای ئەم هەڵوێستانەی ئەزهەر بەرامبەر بە گۆڕانكارییە ناوخۆییەكانی میسر، سەبارەت بە رووداوە گرنگە دەرەكییەكانیش هەڵوێستی نواندووە، كە لەم بابەتەدا باسی لێوەكراوە.

 ریشە مێژوویی و سیاسییەكانی بنیاتنانی ئەزهەر وەك ناوەندێكی  شیعەگەریی و وەرچەرخانی بۆ دامەزراوەیەكی سوننیی

 ئەزهەر، یەكێكە لەدیارترین شوێنەوارەكانی فاتمییەكان لە میسردا، دەوڵەتی فاتمیی لەسەر بنەمای مەزهەبی شیعە راگیرببوو، چەمكی “ئیمامەت” یەكێك بوو لەو بنەما سەرەكییانەی، كە فاتمییەكان بانگەوازیان بۆ دەكرد، بۆیە بەتەواوی ئامرازە رۆحیی و مەزهەبییەكان و بەوپەڕی تواناوە كەوتنە بڵاوكردنەوەو پاڵپشتیكردن لەم چەمكە، لەسەرێی هەموویانەوە ئەزهەر كرایە ئامرازێكی سەرەكیی ئەو ئامانجە. لە قۆناغی دەوڵەتی فاتمیدا (909-1171ز) میسر بەرەو ناوەندی خەلافەت وەرچەرخا، بە فەتحكردنی میسر، فاتمییەكان لە ساڵی 967ز كەوتنە بنیاتنانی قاهیرە تاكو ببێتە پایتەخی خەلافەت.

لەساڵی 970ز پاش دوو ساڵ لەكاركردن مزگەوتی ئەزهەر/جامع الازهر بنیاتنرا، بەهاتنی خەلیفەی فاتمیی (المعز لدین الله) 952-975ز بۆ میسر، سەرەتاكانی بەكارهێنانی مزگەوتی ئەزهەر وەك دامەزراوەیەكی فیكریی مەزهەبی شیعەی ئیسماعیلیی باتنیی. بەم هۆیەوە (عەلی كوڕی نوعمان) كتێبی (الاقتصار) لە شەرحی موختەسەری بە قوتابیان دەگوتەوە، پاش مردنی لەساڵی 984ز براكەی بەناوی (ئیسماعیلی كوڕی نوعمان) لە مزگەوتی ئەزهەر بووە جێگەداری براكەی و زانستە ئیسلامییەكانی دەگوتەوە. لەماوەی حوكمڕانیی (العزیز بالله)دا 955-996ز (یەعقوب بن كلس) 930-990ز مزگەوتی ئەزهەری كردە ناوەندێكی شیعەگەریی، كە بیروباوڕی شیعەی ئیسماعیلیی بڵاودەكردەوە.

لەم پێناوەشدا دەستیدایە دامەزراندنی زانایان و مووچە و نەفەقە و ئەوقافی بۆ دەستەبەركردن و ئەزهەر لەساڵی 988ز بووە گەورەترین ناوەندی شیعەگەریی (1).
هەروەها (الحاكم بأمر الله) لەساڵی 1005ز مزگەوتێكی تری كردەوە و تێیدا مەزهەبی فاتمیی دەخوێنرا و لەو قۆناغەدا بەناوی (خانەی حیكمەت)ەوە بووە و كتێبخانەیەكی گەورەی هەبووە، تەنانەت زۆر لە مێژوونووسان ئاماژەیان بە دەرچوونی بڕێك لە زانای شیعە لەم زانكۆیەدا كردووە لەوانە (حسن الصباح، ناصر خسرو)، كە گەڕیدەیەكی فارس بووە. كەوابێ لە بنچینەدا بنیاتنانی ئەزهەر وەك ناوەندێك بۆ بانگەوازی شیعەگەرایی كراوەتەوە، كە ئامانج لێی بانگەوازكردن بووە بۆ مەزهەبی شیعە، كە مەزهەبی فەرمیی دەوڵەتی فاتمیی بووە.. هەروەها دەوڵەتی فاتمیی بەرجەستەكردنی سیاسییانەی مەزهەبێكی دیاریكراو بووە، بۆیەشە ئەم دەوڵەتە بەتەواوی تواناوە كەوتۆتە بڵاوكردنەوەی ئەم مەزهەبە و شوێنكەوتەی زۆری خڕكردۆتەوە (2). پاشتر بەڕێبەرایەتیی (سەڵاحەدینی ئەیوبی) 1137-1193 دەوڵەتی فاتمیی رووخێنراو عەقیدەی سوننەگەرایی سەرلەنوێ لەناو گەلی سوننە مەزهەبی میسرییدا سەریهەڵدایەوە(3).

سەبارەت بە سەرۆكایەتیكردنی ئەزهەر و هەوەڵ شێخی ئەزهەر، لە ئاخروئۆخری سەدەی حەڤدەیەمدا و لە قۆناغی حوكمڕانیی عوسمانیی لەمیسردا، لەسەر بڕیاری (سوڵتان سڵێمانی قانونی) بەهۆی زۆربوونی قوتابیان و رایی نەبوونی ئیشوكارەكانی، شێخ (محمد عبدالله الخرشی) (1601-1689) بۆتە یەكەم شێخی ئەزهەر. شێخی ئەزهەر بەرزترین دەسەڵاتی بەسەر كاروبارەكانی ئەزهەردا هەبووە، هەر لەدەسپێكی دانانی ئەم پۆستەوە، یاسایەكی نووسراو نەبووە بۆ دیاریكردنی زانایانی ئەزهەر و دیاریكردنی رایەڵەكانی پەیوەندییان بە فەرمانڕەواكانەوە، بەڵكو لەسەر بنەمای نەریتە باوەكانی ئەو قۆناغە شێخی ئەزهەر هەڵبژێردراوە. شێخی ئەزهەر مەگەر بمرێت دەنا لە پۆستەكەی لانادرێت، بەڵام ئەم نەریتە لەساڵی 1871 بەلادانی (شێخ مستەفا عمروسی) گۆڕانی بەسەرداهات. پاشتر لە ئەزهەر لە ئاخروئۆخری سەدەی نۆزدەدا ئەنجومەنێكی بەڕێوەبردنی بەخۆوە بینی، ئەم ئەنجومەنە لە ساڵی 1895دا پێكهات، ئامانج لە دامەزراندنی ئەم ئەنجومەنە سنوورداركردنی دەسەڵاتەكانی شێخی ئەزهەر بوو. هەروەها دەستەی مەزنە زانایانی ئەزهەر لە ساڵی 1911 بەپێی یاسای ژمارە 10 پێكهات، ئەم دەستەیە مۆركێكی ئەكادیمیی هەیە و لە 30 زانا پێكدێت، هەر یەكێك لەوانە كورسییەكی وانەوتنەوەی لەئەزهەردا هەیە، ئامانجی سەرەكیش خۆتەرخانكردنیانە بۆ وتنەوەی زانستە كۆنە ئیسلامییەكان. لە ساڵی 1936 ئەم دەستەیە گۆڕانی بەسەرداهات و بۆ (كۆمەڵەی مەزنە زانایان) گۆڕدرا، ئەم كۆمەڵەیەش لە ساڵی 1961 لەناو (كۆڕی توێژینەوە ئیسلامییەكان)دا تێهەڵكێشكرا، كە 50 مەزنە زانا لەخۆدەگرێت لەتەواوی مەزهەبە ئیسلامییەكان (4).

گەر بگەڕێینەوە بۆ ساڵانی 1830-1834، سەرۆكی ئەوكاتی ئەزهەر (شێخ حەسەن عەتتار) لەرووی خوێندن و دیراسەوە تازەگەریی ئەنجامدا، بەهۆی پەیوەندییەكانی بە (محەمەد عەلی)ەوە ئەم هەوڵەی سەرخست، هەروەها شانبەشانی زانستە ئیسلامییەكان گرنگی بە (فەلەك، پزیشكی، كیمیا، ئەندازیاریی، مۆسیقا، شیعر) دا. شێخی ئەزهەر بەهۆی گەشتەكانیەوە بۆ ئەوروپا و شام سوودێكی زۆری وەرگرت و كەوتە تازەگەریی لە ئەزهەردا، بەمشێوەیە نەوەیەكی نوێ لە ئەزهەرەوە دەركەوت و بوونە پێشەنگی رابوونی هاوچەرخی میسر، لەوانەی، كە لەسەر دەستی شێخ حەسەن عەتتاردا خوێندبوویان لەوانە (رفاعە رافع تەهتاویی، محەمەد عیاد تەنتاویی) (5).

هەوڵە تازەگەرییەكانی محەمەد عەبدە لە رێگەی ئەزهەرەوە
محەمەد عەبدە، لە ئەزهەر كتێبەكانی مەنتیق ‌و كەلامی ئیسلامیی وتۆتەوە، تەنانەت پێش تەواوكردنی خوێندیش لە ماڵەكەی خۆیدا وانەكانی ئەفغانی بە قوتابیان وتۆتەوە.. لە ساڵی 1878 (ئاخروئۆخری ساڵی 1295 كۆچیی) كراوە بە مامۆستای مێژوو لە قوتابخانەی خانەی زانستەكان (دارالعلوم)، موقەدیمەی ئیبن خەلدونی بە قوتابییەكانی وتووە‌، كتێبێكیشی بۆ داناون بەناوی (علم الاجتماع والعمران) كە فەوتاوە، هەمدیسان كراوە بە مامۆستای زانستە عەرەبییەكان لە هەردوو قوتابخانەی (الالسن والادارە).

لە دیارترین بەرهەمە فیكرییەكانی لەو قۆناغەدا، لە پاش وانەبێژیی ‌و مامۆستایەتی، بریتیی بوو لە بابەتی رۆژنامەوانیی، ئەوانیش: (تقريظ جريدة الاهرام)، (الكتابة والقلم)، (العلوم الكلامیة، والدعوة لی العلوم العصریة) ‌و پێشەكەشكردنی پێداچوونەوەی ئەفغانی بە كتێبی (التحفة الادبیة). هەمدیسان لەو قۆناغەدا چەندین بەرهەمی ئەفغانی مامۆستای ساخكردۆتەوە، وەك حاشیەی لەسەر (شرح الدواني للعقائد العضدية، فلسفة التربية، فلسفة الصناعة، رسالة الواردات… دیسانەوە ئەو بەرهەمەی ساخكردۆتەوە كە  عەلی پاشا موبارەك وەریگێڕاوە ‌و لە ئەهرامدا بڵاوی كردۆتەوە بەنێوی (المدبر الانسانی والمدبر العقلی الروحانی).

دوابەدوای مردنی خدێوی تۆفیق‌، بەدەستگرتنی جڵەوی دەسەڵات لەلایەن خدێوی عەباس حیلمی دووەمەوە، قۆناغێك هاتە ئاراوە پێشەواو دەسەڵات بەجۆرێك لەجۆرەكان لەیەكتر نزیكبوونەوە، لەسەر ئەو بنەمایەی كە پێشەوا بڕوای بە خدێوی هێنا هاریكاریی بكات لە پرۆسەی ریفۆرمدا لەهەر سێ دامەزراوەی پەروەردە و فێركردن ‌و كۆمەڵایەتیدا، ئەزهەر و ئەوقاف‌ و دادگە شەرعییەكان، لە ساڵی 1895ز (6ی رەجەبی ساڵی 1312ك) ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی ئەزهەر دامەزرێنرا، بەسەرۆكایەتیی شێخ حەسونە نەواویی، مامۆستای پێشەوا و شێخ عەبدولكەریم سەلمان بوونە نوێنەری حكومەت سووربوو لەسەر ئەوەی ئەنجومەنەكە بە پێی یاسا و رێساكان بڕوا بەڕێوە نەوەك بە ویستی خدێویی ‌و دارودەستەكەی، رۆژێك لەبەردەم ئەندامانی ئەنجومەنەكەدا بە خدێویی گوتبوو: (ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی ئەزهەر بەو یاسایە كاردەكات كە لەبەردەستیدایە، نەوەك بە فەرمانی جەنابتان، واتە ئەو فەرمانانەی كە ئەنجومەنەكە متمانەی پێ ناكات).

هەر لەم قۆناغەی ژیانیدا لە یۆنیۆی ساڵی 1899ز (مانگی موحەڕەمی ساڵی 1317ك) لە مزگەوتی ئەزهەر تەفسیری قورئانی پیرۆزی دەوتەوە، بۆ ماوەی شەش ساڵان بەردەوام بوو، واتە تا كۆچی دوایی، لە تەفسیری قورئاندا لە سەرەتاوە دەستیپێكرد تا ئایەتی 125ی سورەتی نیساء… شێخ رەشید رەزا بەكورتیی‌ و پوختی راڤەی قورئانی دەكرد، لەپاش ساڵێك لە لە دەستپێكردنیی لە گۆڤاری مەناردا بڵاوی دەكردەوە، ژمارەی موحەڕەمی ساڵی 1318ك مایۆی ساڵی 1900ز)، بەردەوامیش بوو لە بڵاوكردنەوەی تا ژمارە پێنجی ساڵی پازدەیەمی دەرچوونی (17 مایۆ/ ئاداری 1912ز/ 30 جەمادی یەكەمی 1330ك) دواتریش هەربەخۆی كاری لە تەفسیری قورئاندا دەكرد‌ و لەسەر ئەم رەوتە بەردەوام بوو. لە مارسی ساڵی 1905ز (موحەڕەمی ساڵی 1322ك) لە ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی ئەزهەر لە ئاكامی پێلانگێڕییەكانی خدێوی عەباس‌و دروستكردنی لەمپەڕ لەبەردەم ریفۆرمەكانی لەم زانكۆ مەزنەدا دەستی لەكاركێشایەوە.

ئەزهەر گەیشتبووە چەقبەستووییەكی وەها كە بە تێڕوانینەكانی سەدەی تاریكەكان تەماشای ئیسلامی دەكرد، كە لە حاشیە و دەق ‌و گرێ‌وگۆڵەی زمانەوانیدا خۆی دەبینییەوە، دوژمنی زانستە سەردەمییەكان ‌و رەتكردنەوەی ئەو زانستانە لە پرۆگرامەكانی خوێندندا، لەوانە مەنتیق ‌و حیساب‌ و جوگرافیا و مێژوو!، گرنگیی نادەن بەو زانستانەی كە لە سەدەی زێڕینی شارستانێتی عەرەبیی ئیسلامیدا لایان لێكراوەتەوە، لەوانە فەلسەفە و فیكری تەوژمە ئەقڵانییە ئیسلامییەكان، فەلەكناسیی ‌و بەسەرییات‌ و پزیشكیی ‌و مۆسیقا و پیشەسازیی ‌و زیندەوەرناسیی، ئیدی لەبەر مێژووە رەسەنەكەی‌، تاقانەبوونی لە رووی زانست‌ و خوێندنەوە بەدرێژایی ئەو مێژووە‌، پەیوەندیی توندوتۆڵ‌ و دانەبڕاو بەزانستە ئایینیەكانەوە، ئەم چەقبەستووییە هێندێك لەسەر ئایین حسێبی دەكەن ‌و هیچ ئەگەرێكی تریش بۆ پێشكەوتن ‌و رێنیسانس نابیننەوە جگە لە (رۆژئاواگەریی) ‌و (سێكیۆلاریزم)، هێندێكی تریش پیرۆزیی دەبەخشن بەو چەقبەستنە تاكو ئەم ئوممەتە بەندبكەن ‌و بیگێڕنەوە بۆ بیری سەدە تاریكەكان (6).

نەخشی كۆمەڵایەتیی و سیاسیی ئەزهەر لە مێژووی هاوچەرخی میسردا
ئایین لەقۆناغی ئامادەسازیی دا بۆ پرۆژەی رزگارییخوازیی، كە سەڵاحەدینی ئەییوبی رێبەرایەتیی دەكرد دژ بە خاچپەرستەكان، ئەو پەنای بردە بەر مەزنە زانایان، قازیی و ئەزهەرییەكان، سەرەتا توانی پشت بە دەستەبژێری ئایینیی و دامەزراوەكانی ببەستێت بۆ لەناوبردنی مەزهەبی شیعەی فاتمیی. هەروەها لەپێناو بەرەنگاربوونەوەی مەترسیی خاچپەرستەكان، سەڵاحەدینی ئەییوبی ئامادەی دانیشتنەكانی زانایان دەبوو، لەوانە شێخ (الحافظ أبي طاهر محمد بن السلفي الاصفهاني).

هەروەها لە قۆناغی مەمالیكیشدا لە میسر توانییان لە رێگەی مزگەوتی ئەزهەرەوە رای گشتیی تەیاربكەن و جەماوەری میسر گردبكەنەوە بۆ رووبەڕووبوونەوەی پاشماوەی خاچپەرستەكان، دیسان بۆ بەرەنگاربونەوەی دوژمنكارییەكانی مەغۆلیش هەمان هەنگاوی پێشوویان گرتەبەر(6). بەهەمان شێوەی قۆناغەكانی پێشوو، لە مێژووی هاوچەرخی میسردا، فاكتەری ئایین رۆڵی خۆی لە خستنەسەرپێی میسرییەكاندا گێڕاوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی داگیركاریی فەڕەنسیی، چونكە میسرییەكان بە بێباوەڕ لەقەڵەمیان دان، كە واجبە لە دژیان شەڕ بەرپابكرێت، هەر لەبەر ئەم فاكتەرەش بوو (ناپلیۆن) تۆڵەی لە ئەزهەر كردەوە و هەزاران كەسی لەناو ئەزهەردا كوشت، هەروەها بە سەدان كەسیش لە قەنارەدران و شەش لە رێبەرانی شۆڕش سەریان پەڕێنرا.

لە ساڵی 1880 زانایانی ئەزهەر و بازرگان و پیاوماقوڵان لە قاهیرە لەسەرێی هەموویانەوە (نەقیب ئەشراف عومەر مەكرەم) ئەزهەریان كردە بارەگای شۆڕشەكەیان. لەلایەكی ترەوە وەك پەرچەكرداری هەڵسوكەوتی دڕەندانەی فەرەنسییەكان دژ بە ئەزهەر و زانایان و خەڵكی، قوتابییەكی سوری بەناوی (سڵێمان حەڵەبی)، كە ئەوكات لە ئەزهەر خوێندوویەتی، فەرماندەی دووەمی شاڵاوی فەرەنسیی بەناوی (كلیبر) كوشتووە(7).

لە قۆناغی حوكمڕانی (خدێوی تۆفیق)دا، كە قەیرانی ناوخۆیی لەگرێژەنەدەرچوو بوو، بەریتانیی و فەرەنسییەكانیش دەستیان لەكاروباری ناوخۆیی ممیسر وەردەدا، چەندین كەسایەتیی نیشتیمانیی، كە باگراوندێكی ئەزهەرییان هەبوو وەك (عەل فەهمی، عەبدولعال حیلمی، ‌ئەحمەد عورابی) بەدژیان وەستانەوە. لەسەروبەندی شۆڕشی عورابیی و ململانێی لەگەڵ خدێوی تۆفیقدا، سەرۆكی ئەزهەر پشتیوانیی لە مانەوەی ئەحمەد عورابی كرد وەك وەزیری جەنگ، هەروەها هەریەك لە (شێخ علیش، شێخ حەسەن عەدەوی، عەبدوڵا نەدیم) پشتیوانییان لە شۆڕشەكەی كرد.

هەروەها لە قۆناغی پاشایەتیدا، ئایین سەرچاوەی شەرعییەتی دەسەڵات بوو، بە نموونە، (مەلیك فوئاد) هەوڵیدا سیستمی خیلافەت لە میسردا ببوژێنێتەوە، لە كاتێكدا (مستەفا كەمال ئەتاتورك) لە ساڵی 1922دا هەڵیوەشاندنەوە، هەوڵیدا لە رێگەی هەڵسوكەوتە ئایینییەكانیەوە دامەزراوەی ئایینیی بەكاربهێنێت(8).

لەمانەش بترازێت، رۆڵی ئایین و دامەزراوەی ئایینیی لە میسر بەئاشكرا لە قەیرانەكەی ساڵی 1956و بەدیاریكراوی لە قۆناغی حوكمڕانیی (جەمال عەبدونناسر)دا دەرەكەوێت، ئەو لە ساڵی 1956 دژ بە دوژمنكاریی سیانی، روویكردە مزگەوتی ئەزهەر و ستایشی ئەزهەری كرد لەپای رۆڵی لە خەبات لەدژی داگیركەراندا. هەروەها لە سەروبەندی دوژمنكارییەكەدا لە 1ی نۆڤەمبەری 1956، عەبدونناسر بۆ خڕكردنەوەی جەماوەر، چووە سەر مینبەری ئەزهەر و وتی: “حنحارب… حنحارب”، ئەوكاتیش ئێستگە سەرەكییەكانی میسر لەلایەن فڕۆكە هێرشبەرەكانەوە تێكوپێكدرابوون، بەڵام مینبەری ئەزهەری هەڵبژاردو لەوێوە هانی جەماوەری دا. پاش گەڕانەوەی عەبدونناسر لە مزگەوتی ئەزهەر، چاودێریی خستە سەر تەواوی بەرژەوەندییەكانی بەریتانیا و فەرەنسا، كە بانك و كۆمپانیا بازرگانییە دەرەكییەكانی دەگرتەوە، هەروەها بڕیاریدا بە گێڕانەوەی سەرچاوەكانی پترۆڵ لەدەستی كۆمپانیا بەریتانییەكان، كە قۆرخیان كردبوو. ناوبراو لە رۆژی 2ی نۆڤەمبەری 1956 لەمزگەوتی ئەزهەر گوتارێكی حەماسیی داو وتی: “ئێمە هەموومان دەجەنگین، خۆمان رادەست ناكەین، منیش لەگەڵ ئێوەدا تا دوا دڵۆپی خوێنم دەجەنگم، هەموو گەل، كە چەكی لەدەستدایە شانبەشانی سوپا دەجەنگێت”(9).

هەڵوێستی سیاسیی ئەزهەر بەرامبەر بە جیهانی عەرەبیی و ئیسلامیی
ئەزهەر وەك دامەزراوەیەكی ئایینیی ئیسلامیی لە میسر لەكایەی سیاسەتی دەرەكیی و وەرچەرخانە سیاسییەكانی جیهانی عەرەبیی و ئیسلامییدا هەڵوێستی هەبووە، دیارترین هەڵوێستە سیاسییەكانی ئەزهەر خۆی لەم خاڵانەی لای خوارەوەدا دەبینێتەوە:

هەڵوێستی ئەزهەر سەبارەت بە ناكۆكیی و جەنگەكانی نێوان وڵاتانی عەرەبیی و ئیسلامیی، یاخود لەنێوان دەوڵەتێكی عەرەبیی و ئیسلامیی لەگەڵ دەوڵەتانی تری غەیرە عەرەبیی و ئیسلامییدا، ئیدی هەڵوێستی ئەزهەر خۆی لەو بەیاننامانەدا دەبینێتەوە، كە سەبارەت بەو رووداوانە دەری كردوون، بە نموونە:

1- بەیاننامەی زانایانی ئەزهەر بۆ گەلانی ئیسلامیی سەبارەت بە سەركۆنەكردنی لابردنی سوڵتانی شەرعیی مەغریب لەلایەن فەڕەنسییەكانەوە، ئەم هەنگاوەیان بە پشتیوانیكردن لە دوژمنان لەقەڵەمداوە.
2- سەركۆنەكردنی پەیمانی بەغدا و بە پەیمانی (ضرار) لەقەڵەمیانداوە.
3- بەیاننامەی ئەزهەر سەبارەت بە كێشەی بیابان لەنێوان مەغریب و جەزایردا، لە بەیاننامەكەدا تكایان لە مەلیك حەسەن و هواری بومیدیەن كردووە رۆحی ئیسلام زاڵبكەن و قورئان بكەنە دادوەر.
4- بەیاننامەی ئەزهەر دژ بە داگیركاریی سۆڤیەتیی لە ئەفغانستان.
5- بەیاننامەی ئەزهەر دژ بە تێكدانی پەیكەرەكانی بودا لە ئەفغانستان.

ئەزهەر سەبارەت بە ناكۆكییە دەرەكییەكانی میسر لەگەڵ وڵاتانی تر هەڵوێستی وەرگرتووە، لەوانە:
1- هەوڵی ئەزهەر لە چوارچێوەی ناكۆكییەكانی جەمال عەبدونناسر و سعودیە لە ساڵی 1966 بۆ هێرشكردنە سەر سعودیە.
2- لەسەروەختی مۆركردنی پەیمانی ئاشتیی لەلایەن ئەنوەر ساداتەوە، ئەزهەر پاساوی بۆ هێنایەوە و هێرشی كردە سەر ئەو وڵاتانەی، كە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ میسردا پساند.
هەڵوێستی بەرهەڵستكاریی ئەزهەر سەبارەت بە چەوساندنەوەی كەمینە مسوڵمانەكان لەناو دەوڵەتانی غەیرە ئیسلامییدا، بە نموونە هەڵوێستی ئەزهەر لەبارەی چەوساندنەوەی كەمینەی مسوڵمان لە فیلیپین لەساڵی 1971 (10).

رۆڵی ئەزهەر لە شۆڕشی 25ی یەنایەری 2011 میسردا
دامەزراوەی ئایینیی لە میسر، كە خۆی لە ئەزهەردا دەبینێتەوە لە قۆناغی حوكمڕانیی حوسنی موبارەكدا كەوتە ژێر كاریگەریی و هەژموونی دەسەڵاتەوە، هەر بۆیەشە لەگەڵ دەستپێكردنی بانگەوازەكان بەئامانجی خۆپیشاندانی گەورە لە تەواوی میسردا لە رۆژی 25ی یەنایەری 2011دا و لەیادی “جەژنی پۆلیس”دا، هەڵوێستی ئەزهەر لەبارەی بانگەوازێكی لەمشێوەیەوە نەرێنیی بوو، هەڵوێستەكانی ئەزهەر زیاتر لەبارەی ئازادیی بیروڕاو خۆپیشاندانی ئاشتییانەوە بوو، هەروەها جەختیان لە  متمانەبوون بە رێبەرایەتیی رەشید و حەكیمی موبارەك و بەرپرسە ئەمنییەكان دەكردەوە.

هەڵوێستی نەرێنیی ئەزهەر لەبارەی خۆپیشاندانەكانەوە لەرۆژی 28ی یەنایەری 2011دا و لە جومعەی “تووڕەیی”دا بەتەواویی دەركەوت، خۆپیشاندانەكان لە 25ی یەنایەرەوە تینوتاوی زیاتریان سەندبوو، بەڵام رۆژنامەی (دەنگی ئەزهەر)، كە زمانحاڵی فەرمی ئەزهەرە، پیرۆزبایی لە وەزیری ناوخۆ (حەبیب عەدلی)ی كردبوو بە بۆنەی جەژنی پۆلیسەوە و وێنەیەكی گەورەی ئەویان لە رۆژنامەكەدا دانابوو.

هەڵوێستێكی لەمشێوەیەی ئەزهەر سەبارەت بە سیستمی سیاسیی لە میسردا بەدرێژایی قۆناغی حوكمڕانیی موبارەك بریتی بوو لە پشتیوانیكردن و پیرۆزبایی كردنی بەردەوام، بەبێ هیچ حسێب كردنێك بۆ هەڵوێستی راستینەی گەلی میسر بەرامبەر بە رژێمەكەی موبارەك و سیمبولەكانی، تەنانەت (د. ئەحمەد تەیب)، كە لە ساڵی 2010وە پۆستی سەرۆكی ئەزهەری گرتبووە دەست وازی لە ئەندامێتی (پارتی نیشتیمانیی) و لیژنەی سیاسەتەكانی پارتەكە نەهێنابوو، هەروەها (جەمال موبارەك)یان كردە میراتگری چاوەڕوانكراوی باوكی.

لەگەڵ هەڵكشانی رەوتی رووداوەكان و بەربوونەوەی سەقفی داواكارییەكان بە لادانی سەرۆكی میسر و دادگاییكردنی، بەتایبەت لەپاش رووداوی (جەمەل) لە 2ی فێبرایەردا، ئەزهەر كەوتە هەوڵ و نوێنەری لاوە شۆڕشگێڕەكانی بینی وەك هەوڵێك بۆ لێكنزیككردنەوەی تێڕوانینەكان و پاراستنی وڵات لە پشێویی. سەرۆكی ئەزهەر لە 3 فێبرایەری 2011دا لەبەیاننامەیەكدا داوای عەقڵمەندیی لە لاوان كرد، سەرنجی بۆ ئەوە راكێشان، كە ئامانج لە رووداوگەلێكی لەمشێوەیە پەرتكردنی میسرە و جێبەجێكردنی ئەجێندا دەرەكییەكانە.

پاشان لە رۆژی 11ی فێبرایەردا شێخی ئەزهەر لە تەلەفیزیۆنی حوكمییەوە رایگەیاند، كە خۆپیشاندانەكان حەرامن و داواكارییەكان جێبەجێ كراون، پاشتر پاساوی بۆ ئەم هەڵوێستەی هێناوەتەوە گوایە لەبەر پاراستنی خوێنی میسرییەكان و هێوركردنەوەی دۆخەكە بوو!.. (11).

بەهاتنە پێشەوەی قۆناغی جڵەوكردنی دەسەڵات لەلایەن ئیخوان موسلیمینەوە و هەڵبژاردنی (محەمەد مورسی) لە یۆنیۆی 2012دا وەك سەرۆكی میسر، پەیوەندیی ئەزهەر و دەوڵەتی میسریی پێی نایە قۆناغێكی ترەوە و رووبەڕووی ئاڵنگاریی بۆوە، بەم هۆیەوە لەناو ئەزهەردا ئیخوان موسلیمین پشتیوانی بەشێك لە دامودەزگا ئەزهەرییەكانی بەدەستهێنا. ناكۆكیی نێوان ئەزهەر و ئیخوان لێكجیاییەكی عەقایدیی نییە، ئیخوان داوایكردووە ئەزهەر سەربەخۆ بێت و سەرلەنوێ دەستەی مەزنە زانایانی ئەزهەر پێكبهێنرێتەوە، لای خۆیەوە ئەزهەر دڕدۆنگ بوون لەئیخوان، كە بەرە بەرە دەیەوێت پۆستە سەرەكییەكان لەناو دامەزراوەی ئایینیی سەر بە دەوڵەت بەدەست بهێنن.

هەرچەندە تۆمەت ئاڕاستەی مورسی دەكرا بەوەی لەهەوڵدایە بۆ بە ئیخوانكردنی دەوڵەتی میسریی، تۆمەتێكی لەمشێوەیە زێدەڕۆیی تێدابوو، بەڵام وەزارەتی ئەوقاف چەندین كەسایەتیی لە پۆستی نوێدا دیاریكرد، كە سەر بە ئیخوان بوون. لەلایەكی ترەوە، لە 3 یۆلیۆی 2013دا وەزیری بەرگریی (عەبدولفەتاح سیسی) مورسی لابرد و دەستووری ساڵی 2012ی هەڵپەسارد، ئەزهەر و پاپای قیبتییەكان پشتوانییان لە كۆدەتاكە كرد و بە ئاشكرا پاڵپشتییان لە هەنگاوەكانی سیسی كرد، بەبڕوای ئەزهەر لابردنی مورسی گوزارشتبوو لە ناڕەزایەتیی جەماوەریی بەرفراوان دژ بە دەسەڵاتی ئیخوان.

بەڵام لەگەڵ دەسپێكردنی خۆپیشاندانەكان بۆ پشتیوانیی لە مورسی لە ئۆگەستۆسی 2013دا ناڕەزایەتییەكان زانكۆی ئەزهەری گرتەوە، توندترین خۆپیشاندان و گەورەترینیان لەناو زانكۆی ئەزهەردا بوو، قوتابیانی خۆپیشاندەر داوای دەستكێشانەوەی سەرۆكی ئەزهەر ئەحمەد تەیبیان دەكرد. بەمشێوەیە ئەزهەر دایەپاڵ دەسەڵاتی نوێی میسر (12).

سەرچاوەو پەراوێزەكان
1-الازهر والشيعة “تأريخ .. وفتاوي.. وارا‌ء”: د. محمد عمارة، 1434ه، ص3-4.
2-دور الازهر في السياسة المصرية: د. سعيد إسماعيل علي، دار الهلال، 1986، ص18-19.
3-الازهر والشیعە “تأریخ .. وفتاوی.. وارا‌ء”: سەرچاوەی پێشوو، ل10.
4-الازهر فی قرن: د. ماجدە علی صالح، ص267.
5-الاصلاح السیاسی فی محراب الازهر والاخوان المسلمین: عمار علی حسن، مركز القاهرە لدراسات حقوق الانسان، ص158-159.
6-بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە: محەمەد عەبدە تازەگەری ئیسلام: د. محمد عمارە، و. بەرزانی مەلا تەها، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما، 2012.
7-دور الخطاب الديني في التعبئة السياسية في عهد الرئيس عبدالناصر “أزمتي 1956، 1967 نموذجا”: عبدالناصر محمد سرور، مجلة جامعة الازهر بغزة، سلسلة العلوم الانسانية، المجلد 13، العدد 1 (A)، ص725-726.
8-هەمان سەرچاوە، ل726-727.
9-هەمان سەرچاوە، 727،728.
10-الازهر فی قرن: سەرچاوەی پێشوو، ل321-322.
11-الازهر وثورة 25 يناير رصد توثيقي وقرا‌وة موضوعية “مواقف المؤسسة الازهرية الرسمية أثناء  الثورة المصرية وما تلاها”: أحمد عبدالرحيم.
12-الازهر يخطو نحو الاسقلالية والنفوذ في مصر: أحمد مرسي و ناثان براون، http://caringie-mec.org/2013/11/13/ar-pub-

About گۆران حكيم

https://www.facebook.com/goran.hakem.5

Check Also

پەیمان شکێنی جوولەکەکانی مەدینە بەرانبەر پێغەمبەری خواﷺ

{بنی قینقاع، بنی النضير، بنی القریظە} بەنموونە ئامادەکردنی: ئەحمەد سەباح بەشی یەکەم: بنی قینقاع      …