یەكێتی ئیتالیا

یەكێتی ئیتالیا
نووسينى: محمود شاكر وەرگێڕانی موسا محمد

یەكێتی ئیتالیا

ساڵی 1858 زو ئێوارەی دەستپێكردنی گەورەی ئیتالییەكانەوە لە رێگای بەدیهێنانی ئاوات و ئامانجەكانیان لە ئازادی و یەكێتی وڵاتەكەیان بەردەوام بەشەكانی لێكدابڕا و بوون و ببورە جێگەی سەرنج ی دەوڵەتە زلهێزەكان و فەرمانڕەواكانی چاویان تێبڕیبوو، سەكۆیەكیان دروستكرد بوو بۆ ناكۆكییەكانیان بەمەبەستی بەرژەوەندییەكانی و بە زۆریش نەیاری و دوژمنكاریی، لەوكاتەو وەختەدا نەخشەی نیمچە دوورگەی سیاسی ئیتالیا هەر وەك ئەو سەردەمە وابوو كە نزیكەی ماوەی یەك لەسەر سێی سەدەیەك پێشتر فەرمانڕەوا ئەوروپییەكان لە كۆنگرەی ڤیەننادا نەخشەیان كێشا بوو.

لە باكوری ڕۆژهەڵاتی ئەو وڵاتەوە لۆمباردیا و بوندقیەی (غیتی) بە پاشماوە و شوێنی جوگرافی و مێژووی پڕ شانازی بە شكۆداری و دەستكەوتە شارستانییەكانەوە، سەرەڕای چەندین جار یاخی بوون هێشتا هەر بەردەوامبوون لە هەوڵدان و وزەبەخشین لە پێناو نەهێشتن و سڕینەوەی سەرشۆڕی و ژێر دەستەیی و ڕاستەوخۆ لەلایەن حكومەتی ڤیەنناوە حوكمڕانیان دەكرا.

بەڵام لەناوەڕاستەوە دەوڵەتی قەداسەی پاپا دامەزرابوو، وە كەسە ئاینییە عاتیفییەكانی كاسۆلیكی لە هەموو شوێنێكدا چاودێریان دەكردو سوپای فەرەنسایش بە سوپاكاولكارەكەی خۆی و دەسەڵاتی بەهێزی پاریس پارێزگاریان لێدەكرا. وە چەند دەوڵەتێكی بچوك لە دەوری دەوڵەتی پایەكانی بوون كە كۆنگرەی ڤیەننا دروستی كردبوون و تا ئێستاش مابوونەوە لە سێبەری ئەو فەرمانڕەوایانەی كە شوێنكەوتەی نەمساو پشتگیرو لایەنگری بوو، وە سیاسەتی ئەویشی پیادە دەكرد كە دەیهاویشت بۆ بنەبڕكردنی هەموو بزوتنەوەیەكی ئازادیخوازو دەستگرتن بەسەر هەموو ئارەزو ویستێك بۆ سەربەخۆیی و یەكێتی، دیارترینی ئەو دەوڵەتانە دوقیات بارم و مودینا و توسكانە بوون. لە باشورەوە شانشینی (سەقلەتین) دامەزرابوو كە لكێنرا بوو بەبەشی باشوری نیمچە دوورگەی ئیتالیاو دوورگەی سەقلیەوە، پاشایەك لە خانەوادەی بوربون فەرمانڕەوایی ئەو وڵاتەی دەكردو لە نابولی پایتەختیدا نیشتەجێ بوو بوو، فەرمانێكی سەپاندبوو بەسەر گەلەكەیدا كەلەوپەڕی دواكەوتن و زوڵم و ستەم و دیكتاتۆریدا بوو.

جا لەپاڵا ئەم پەرتەوازە بوونەدا شەپۆلێكی دواكەوتووی و دیكتاتۆری و چەوساندنەوە هەبوون و فەرمانگە گەلێك كەلە سەردەمی شكست هێنانی شۆڕشكانەوە لەساڵی 1845 ز لە ئیتالیا بەردەوامبوو، وە گەڕانەوەی دەسەڵاتیش بۆ بیروباوەڕە پارێزراوەكان لە ڤیەننا، جێبەجێ دەكرا لە زۆربەی ناوچەكانی ئەو نیمچە دوورگەیەدا.

شانشینی سەردینیا لە چەقی ئەو بارودۆخە خراپ و دژوارەدا بوو، ئەو تاكە وڵاتێك بوو كە بەڕێوەچوونی لەسەر دەستورێك بوو كە جۆرێك لە دیموكراتی تێدا بوو، نیشتمان پەروەرە چەوساوە پەرتەوازەكراوەكانی ئیتالیا لەناوەوەو دەرەوەی وڵاتەكەیان هیواو ئومێدێكیان بۆ گەڕابوویەوە و چاوەڕوانی داهاتوویەكی باشتریان دەكرد، ئەم هیواو ئومێدانە بەرزبوویەوە بۆ هێنانە سەر تەختی پاشایەك بۆ سەر تەختی تورینو، ئەو پاشایەش فیكتور عمانوئیلی دووەم بوو، پتر لە جارێك بەرەنگاری نەمساییەكان بوویەوە بۆ ئەوەی چیتر دەست وەرنەدەنە كاروباری وڵاتەكەی هەروەها بیرو بۆ چوونی نزیك بوو لە بیرو بۆ چوونی نیشتمان پەروەرو بانگخوازانی یەكێتی و مایل بوو بەلای بنەماو بیروباوەڕەكانیان و هەمیشە چاكسازی و ئاوەدانكردنەوەی خۆش ئەویستن، جا هەر لەوكاتەی بەرەنگاری نەمساییەكان بوویەوەو پارێزگاری دەكرد لە دەستوری وڵاتەكەی گەورەی نیشتمانییەكان دەستیانكرد بە نزیك بوونەوە لێی، ئەمەش لە كاتێكدا ڕەتكردنەوەیان ڕاگەیاند بوو، وە بە موعارەزە خۆیان دەرئەخست و سیستمی پاشایەتیان پێ قەبوول نەبوو لە ئیتالیا دا، بۆیە زۆربەی پشتیوانانی (مزینی) یەكان كە بە شۆڕشەكەیان و مایلیان بۆ كۆماری ناسرا بوون لایان دایەوە بەلای تەختەكەیدا و لایەنگری و دڵسۆزی خۆیانیان بۆ ڕاگەیاند، بە تایبەت لەو كاتەوەی كە بانگهێشتی كافوری سەركردەی نیشتمانییەكان كردو لە ساڵی 1852 تەواوی فەرمانەكانی دایە دەستی.

لێرەدا پێویستە تێبینی ئەوە بكرێت كە هەندێك هۆكارو پاڵنەر هەبوون لە بایەخ و گرنگی شەخسیەوە بوو سەردینیای ئامادە كرد بوو بۆ رێكردن لە رێگەی یەكێتیدا، ئەویش بە جۆرێك كە پاشاكەی بە دانایی و ڕۆشنبیری فراوانی خۆی و پاشا تێڕامانی هەستی بەوەكرد كە یەكێتی و یەكگرتن چارەنوسی بڕیاردراوی ئیتالیایەو گومانیش لەوە دانییە كە هەر دێت ئەگەر چی لە داهاتوویەكی دووریشدا بێت، وە لە گۆشەنیگایەكی ترەوە تەماشای دەكرد دەبینێت كە بارودۆخی وەك بەهێزترین فەرمانڕەوای ئیتالیا دەردەكەوێت و سەروەری زۆربەی دەوڵەتەكانیەتی لە ڕووی شارستانی و پێشكەوتنەوە، سەرەڕای هەژاری هەندێك دواكەوتنی هەركاتێك یەكگرتوویی بێتەجێ ئەیكات بە خاوەنی مافی ئەوەی كە ببێتە سەركردەو پێشڕەو، ئەم هۆكارە شەخسیە وایكردبوو لەسەرجەم فەرمانڕەوای ویلایەتەكانی تری ئیتالیا كە رێگری بكەن لەوەی بەرێگای پێچەوانەو چەوتدا بڕۆن، ئەویش لەترسی ئەوەیەكگرتنەی ئەگەر ببێت، چونكە ئەو كات دەست دەگرێت بەسەر بەرژەوەندییەكانیاندا و دەوڵەت و حكومەتەكانیان ڕاماڵا دەكات، پاشان زۆر بەشیان پێیان وابوو لە پێناو بەدیهاتنی یەكێتی و یەكگرتن پێویستە كۆنترۆڵی بەرژەوەندییەكانی نەمساو دەسەڵاتیان بكرێت لە ئیتالیا دا، ئەوانیش بۆیە دایاننابوون لە شوێنەكانیاندا یان لەبەر ئەوەی كارەكەی كۆشكی نەمساییەكان بوون یان هۆكاری پشت و خزمایەتی پێكەوەی بەستبوون.

بەڵام ئەگەر تەماشای گەلی ئیتالی بكەین دەبینین بەدیدێكی تر دەیانڕوانییە پرسی وڵاتەكەیان یەكەم كێشە كە هەوڵی دا بۆ چارەسەركردنی پرسی ئازادبوون بوو لە ژێر ئەو حوكمەنەمساییەی كەلەخاكی باكوری ئیتالیا جێبەجێ دەكرا، وە بۆ فراوانكردنی دەسەڵاتیشی بەسەر بەشەكانی ناوەڕاستدا، گەلیش لە هەموو جێگایەك وایان دەبینی كە ئەگەر ئەمە نەیەتەجێ ئەوا هەرگیز و بە هیچ جۆرێك قوتاریان نابێت لەو فەرمانڕەواو داردەستانە و فەرمانڕەوایی دیكتاتۆری و ستەمكاری و دواكەوتوویان، بەشێوەیەكی گشتی ئەمە تێڕوانینی گەلی ئیتالیا بوو بۆ پرسی نەتەوەیی، بەڵام یەكێتی ئیتالیا بەتەواوی لەدیدی ئیتالییەكاندا دوورخرا بوویەوە بۆ داهاتوویەكی چاوەڕوانكراو چونكە دەترسان لە سەختی و ئەستەمی بەدیهێنانی، ئەویش بە تێڕوانین بۆ ئەوەی كە زۆربەی وڵاتە گەورەكان بەرهەڵستی دەكەن، هەموو ئەوەی كە تاكەكانی گەل ئەیانویست بە دەستی بهێنن پاش ئازادبوون لە كۆتی فەرمانڕەوایی بێگانە جۆرێك بوو لە یەكێتی فیدڕالی كە چالاكییە سیاسی و سەربازی و ئابووری و ڕۆشنبیری یەكبخات لەو نیمچە دوورگەیەدا، یەكێتیش ئەگەر چی لەسەرەتادا ئاواتی هەموو لایەك بوو بەڵام بە پلەی یەكەم داوای ڕۆشنبیران و شۆڕشگێڕان و ڕەگەزە ئازادەكان بوو پتر لەوەی كە داوای گەل بێت بەگشتی.

كافور :

بەڵام كاتێك كە كافور گەیشتە دەرگای حوكمڕانی لە سەردینیا لە ساڵی 1852 زو ئەو پشتگیری و لایەنگیرییەی بەدەستی هێنا لەلایەن پاشاو ناوەندە جیاوازە نیشتمانی و شۆڕشگێڕەكانەوە بەرهەمێكی نوێی پێگەیاند و تواناو هێزێكی چاوەڕوان نەكراوی هێنایە بوون كە تاڕادەیەكی زۆر كار ئاسانی كرد بۆ ڕۆیشتن بە ڕێگەیەكدا كە خاوەنی دوو ئامانجی تەواوكەری یەكتری بوون، یەكێتی و ئازادی، ئەو پیاوە لەخانەوادەی ئورستقراتی بوو خاوەنی زەوی زارێكی فراوان بوو لەناوچەی تورینوی پایتەخت و هەرلەوێش لەساڵی 1810 ز لەدایك بووە.

وەك نەریتی نەوەی خانەوادە گەورەكان هەر لە هەڕەتی لاوێتیدا چووە قوتابخانە سەربازییەكانەوە و بە پلەی (چابگ) ی خزمەتیكرد لە سوپای وڵاتەكەیدا، پاشان وازیهێنا لە سوپا و بۆماوەیەك گرنگی دا بەبەڕێوەبردنی كێڵگەو زەوییەكانی.سەردانی فەرەنسا یكرد و ئاشنا بوو بە هەندێك لەبیرمەندەكانی و شارەزای لایەنە ڕۆشنبیری و شارستانیەكانی بوو، وە ئینگلتەرایشدا ئاشنای ژمارەیەك لە گەورە بەڕێوەبەر و بانگخوازانی سیستمی پەرلەمانی دیموكراتی بوو، لەوانە (بت و غرای)، بە ڕێژەیەكی زۆر كاریگەر بوو پێیان و لەگەڵا بیرو بۆ چوونەكانیاندا ڕاهات. لەتەواوی ئەم قۆناغانەی ژیانیدا پابەند بووە بە پاشایەتی و باوەڕی وا بووە كە پاشایەتی ئەتوانێ كێشەو گیروگرفتەكانی وڵاتەكەی چارەسەر بكات و نەتەوەكەی ڕێكبخات و ئیسلاحیان بكات، لەهەمان كاتیشدا پەیوەندی ئەكرد بە ڕێكخراوە نهێنیەكانی ئیتالیاوە بەبێ ڕەچاوكردنی جیاوازی بیروباوەڕ و ئینتیمایان، وە هاوكاری دەكرد لەگەڵیاندا، وەك چۆن بەشداریكرد لە ڕووداوەكانی شۆڕشی ساڵی 1848 ز دا كاتێك بەرپرسیارێتی فەرمانڕەوایی پێدرا پیاوێكی دامەزراوی پێگەیشتو بوو، لە ڕۆژگارەكانی ژیانیدا ئەزموون و تەجربەی زۆری كۆكردبووەو دەستەبەری كردبوون، بۆیە ساتێكیش بە فیڕۆ نەداو بەڵكو یەكسەر دەست بەجێ پەلەی كرد لە جێبەجێكردنی سیاسەتێك كە مەبەستەكەی دووربێت و لەبەر چاویش ڕوون و ئاشكرا بێت، ئەو ئەیویست ناوچەی سەردینا وای لێبێت كە بتوانێت ئەو ناوچەیەی ئیتالیا وا لێبكات كە لەسەردەمی لاوێتیدا فەرمانڕەوایی بینی بوو. لەسەروی چاكسازی ناوخۆییەوە بڕیاری دا سوپایەكی بەهێزی نوێ ببەخشێت بە وڵاتەكەی كە بتوانێت بیكات بە ئامرازێك بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتە نەتەوەییەكەی، وە داوای لە جەنەراڵا (لامر مورا) سەر لەنوێ سوپاكەی رێك بخاتەوەو ئامادەكاری و شێوازەكانی و مەشقپێكردنیان بۆ جەنگ بە شێوازێكی هاوچەرخانە پێبكاتەوە، لە میانەی ماوەیەكی كورتدا سوپایەك لە سردینیا دەركەوت كە ڕێژەكەی دەگەیشتە 90,000 سەرباز لە ئاستێكی باشی توانا و لێهاتوویدا، هەروەك چۆن كەشتی گەلێكی جەنگی زۆری دروستكرد بۆ وڵاتەكەی و چەندین كەرتی جبە خانە (شوێنی دروستكردنی چەك و ئامێرەكانی جەنگ) و ئەسكەلە (شوێنی چاككردنەوەی كەشتی..) ی نوێی دروستكرد و لەبەنداوەكانی ئەو وڵاتەدا دایمەزاند بوون، لە بواری ئابوریدا تا ئاستێكی باش پشكی هەبوو لە دامەزراندن و بونیادنانی كارگەی پیشەسازی بازرگانی و دامەزراوە دارایی و بانكەكاندا، مەبەستیشی لەو كارانە جێكردنەوە و خستنی وڵاتەكەیەتی لەناو چەرخی پیشەسازیدا بۆ ئەوەی بكات بەكاروانی دەوڵەتە پێشكەوتووەكانی ئەوروپا، وە هەروەها بەخشینی ئابورییەكی گەش و بەرچاوو بوو پێی تا بتوانێت لەسەر پێی خۆی بوەستێت بۆ خەرجی گەنجینەكانی كە خەرجیان زیادی كرد بوو, هەروەها گرنگیەكی زۆری دابە دامەزراندنی شەبەكەیەك لەوەسائیلەكانی گەیاندنی نوێ كە گونجاو بوون لەگەڵا پێویستییەكانی دەوڵەتە هاوچەرخەكانی سەردەمی ئاشتیی كە خۆی ئەیویست هەر وەك چۆن لەسەردەمی جەنگیشدا هەر ئەوەی ئەویست.

بەڵام لەبواری سیاسەتی دەرەوەدا كاری كافور گرانترو سەختتر بوو، ئەو زانیاری تەواوی هەبوو بەوەی كە گەلانی ئیتالیا باوەڕیان پێی هەیە، وە زۆربەی ئەوروپایش ئەگەر نەڵێین نەیاری و بەرهەڵستكاری یەكێتی ئیتالیایان دەكرد بێگومان بەهیچ جۆرێك نەیان دەویست، هەروا ئەیشیزانی كە نەمسا نەیارو دوژمنێكی زۆر سەرسەختە نەك بە تەنها دژی یەكێتی ئیتالیا بەڵكو دژی ئازادبوونی ئیتالیاش بوو لە دەسەڵاتی دەرەكی، ئینجا وڵاتێكی دەوڵەمەندو زلهێزیش بوو سردینیا بەتەنها نەیئەتوانی ڕوو بەڕووی بێتەوە، جا بۆ دامركاندنەوەو كپكردنەوەی نەیارێتی پێویستی بە پشتبەستن بوو بە دەوڵەتێكی زلهێزی دەرەكی تا هاوكاری ئیتالیا بكات و پرسەكانیان بونیاد بنێ، بێگومان ئەمەش كارێكی ئاسان نییە، چونكە دەوڵەتێكی گەورە بۆ خۆی دەتوانێت بەرەنگاری نەمسا ببێتەوە، لەو كاتەدا تەماشای پرسی ئیتالیای نەدەكرد، مەگەر لەبەر بەرژەوەندییەكانی خۆی و, وە بۆ لایەنە مرۆڤایەتی و دیموكراتیەكان قورساییەكی ئەو تۆ نەبوو لە پێوانەی ئەو دەوڵەتانەدا.

نەمسا یەكەم هاوكێشەی گەورەی پرسی گەلی ئیتالیاو داواكاری ئازادی و یەكێتی بوو، ئەو هەمیشە ئامادە بوو بەرگری لە سنورو دەسەڵاتی و بەرژەوەندییەكانی خۆی بكات لە ئیتالیا بە هەموو جۆرێك ئەگەر جەنگیش بێت، لە ڕاستیدا پرسی نەتەوەیی لە ئیتالیا جێگەی مەترسیەكی گەورەبوو بە نیسبەت نەمساوە، جا كاتێك بیروباوەڕی مافی گەلەكان لە ئیتالیا ئەنجامەكەی ئیجابی و سەركەوتوو، وە كاتێك ئەو وڵاتە ئازاد بوو و یەكیگرت ئیتر چ شتێك ڕێگرە لە بەردەم گەل و نەتەوە جیاوازەكانیتردا بۆ ئەوەی ڕزگاریان ببێت لەو مەینەتیە لە ئیمپراتۆری نەمسا، ئالەوكاتدا چ شتێك دەمێنێتەوە بۆ ئەو ئیمپراتۆرە بەساڵاچووە لاوازە تا ئەنجامی بدات بیروباوەڕی نەتەوایەتی مەترسیە لەسەر ئاشتی نەمسا و ئەوەندەی توزقالێك دەرفەتی نامێنێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەوەی زیاتر هەڵوێستەكانی رەقتر دەكرد ئەبوو كە هەستی دەكرد بەوەی كە هیچ لەبەرژەوەندی ئەمدا نییە وڵاتی ئیتالیا ی یەكێتی لە سنوری باشورییەوە بێت، چونكە بێگومان ئەو دەوڵەتە ئەگەر دووژمنی نەمسایش نەبێت بێگومان هەرگیز ڕۆژێك لە ڕۆژان نابێتەوە دۆستی ئەویش بەهۆی ئەو جیاوازییەی كە لە مێژوویەكی پڕ تاڵا و جەنگ ودڵتەزێنەی لە نێوانیاندا بوو.

بەڵام ڕوسیا ئەگەر چی بەرژەوەندییەكی ڕاستەوخۆی نەبوو لەگەڵا ئیتالیادا بەڵام هەر چۆن بێت بە توندی پابەندی بڕیارەكانی كۆنگرەی ڤینا بوو، وە سوریش بوو لەسەر ئەو بارودۆخەی كە لە ئەوروپا دروستیكرد بوو، ئا لەم ڕووە وە لەگەڵا بیرو بۆ چۆنی نەمساییەكاندا یەكیاندەگرتەوە، پاشان ڕوسیا ئیمپراتۆرێك بوو چەندین گەل و نەتەوەی جیاواز لە ڕووی ئاین و زمان و ڕەگەزی لەخۆگرتبوو، بۆیە هیچ چارێكی نەبوو تەنها ئەوە نەبێت دژایەتی و بەرهەڵستی بیروباوەڕی نەتەوایەتی و مافی چارەنوسی داهاتووی گەل و نەتەوەكان بكات، بەو پێیە پێویست بوو لەسەر كافور كە ئەگەر ڕووسیا نەخاتە بەرەی دووژمن و نەیارەكانیی پرسی وڵاتەكەیەوە ئەوا لە حیسابی خۆیدا دەریبكات.

لە ئینگلتەرا ڕای گشتی پشتگیری لە پرسی ئیتالیا دەكردو پێیانخۆشبوو كە ئازاد ببن لە زوڵم و ستەمی نەمسا، ئەم پرسەی ئیتالیا لە هەموو جێگایەكدا لە جامیعەو ڕۆژنامە و كۆڵان و پەڕلەماندا، بانگخواز و پشتیوانیان هەبوو، بەڵام لەسەرەتادا كافور چاوەڕوانی هاوكارییەكی ئەوتۆی نەدەكرد لە ئینگلیز چونكە خاوەنی هێزێكی سەربازی وشكانی بەهێز نەبوون كە ئەم پێویستی بوو بۆ چاوترسێنكردنی نەمسا، پاشان لێرەدا لایەنێكی گرنگ هەبوو ئەویش ئەوە بوو كە هێڵی سەرەكی سیاسەتی دەرەوەی بەریتانیا بوونی نەمسای وەك نەتەوەیەكی گەورەی بەهێزی پێویستی بنچینەیی دا ئەنا بۆ پارێزگاریكردن و ڕاگرتنی هاوسەنگی بەهێزی ئەو كیشوەرە، ئەوەش مەرجێكی پێویستە بۆ بەردەوامی ئاشتی و ئاسایشی جێگیر بوون لە ئەوروپادا، سیاسەتی دەرەوەی بەریتانیا گۆڕانكارییەكی بەرچاوی بەسەردا نەهات هەتا دوای ساڵی 1859 ز كاتێك سەرۆك وەزیران لەلەندەن درایە دەستی لورد بالمرستون و وەزارەتی دەرەوەیش درایە دەستی لورد راسل كە هەردووكیان توندترین پشتیوان بوون بۆ ئەو مەسەلەی ئیتالیا و حەماسترین بانگخواز بوون بۆی، لەگەڵا ئەوەدا تەنها شاژنی فكتوریا كە زۆر بە توندی پابەند بوو بە سیستمی گشتی و بارودۆخی ئەو ڕۆژگارەی ئەوروپا، توانی ئەو مەسەلەیە دامركێنێتەوەو تا ڕادەیەكی زۆر عەرقەلەو كۆسپ بهێنێتە ڕێگای ئەوانەی هەوڵی بۆ ئەدەن و كاری بۆ ئەكەن، تەنانەت گەیشتە ئەو ئاستەی كە ڕێگای دا بە دەسەڵاتی دەستوریش كە ئەو چەشنە كارە بكات.

تەنها فەرەنسا مایەوە كە جێگای ئومێد بێت و بگونجێت هەوڵی بۆ بدات بۆ ئەوەی لایەنگری و پشتگیری و هاوكاری بەدەست بهێنێت، هۆكاری ئەمەش زۆرن گرنگترینیان ئەمانەن:

1* فەرەنسا كە لە ساڵی 1814 ز دا تێشكا ئەیویست بەهەر جۆرێك بێت پارێزگاری نەكا لەو بارو دۆخەی ئەوروپا كە كۆنگرەی ڤیەننا هێنایە بوون و یەكیشی نەدەگرتەوە لەگەڵا بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانیدا, بۆیە فەرەنسا دەبینێت لە هاوكاریكردنی سردینا هەلێكی زێڕین هەیە بۆ ڕوخانی بەشێك لەو بارودۆخانە.

2* فەرەنسا خاكی (سەفوای و نیس) كە زۆربەی دانیشتوانەكانی فەرەنسی بوون، بە پێی شوێنی جوگرافییان بە نزیكتر و ڕاستتری دەزانی كە خاكی فەرەنسا بن نەك ئیتالیا، جا ئەگەر فەرەنسا پرسی بیروباوەڕی نەتەوایەتی دابمەزرێنێت لە ئیتالیا بێگومان هەڵوێستی بەرز دەنرخێنێت و هاوكاری دەكات بۆ دانوسان و ڕێكەوتن لەسەر جێبەجێكردنی خودی بیروباوەڕ لەو دوو ناوچەیشدا، پرسی دانوسان و ڕێكەوتنیش شتێكی دوورونامۆ نەبوو لە بیروبۆ چوونی كافورەوە.

3* ئیمپراتۆر ناپلیونی سێیەم پێش ئەوەی بچێتە سەرتەختی ئیمپراتۆری فەرەنسا، ماوەیەكی درێژ لایەنگری ئیتالیا بوو وە قوربانی ئەدا لەگەڵیانداو بەشداری ئەكرد لە كارەكانی كۆمەڵەی (فمامین) ەكان و زۆر سۆزی هەبوو بۆ ئەو پرسەی ئیتالیا و وای دەبینی كە زۆر پێویستە لەسەری پابەند بێت پێیەوە، جا ئەگەر لە كاتی شۆڕشەكانی ئیتالیا دا لە حوزەیرانی ساڵی 1849 ز دا ناچار بوو بێت كە هەڵوێستێكی نێگەتیڤانە بخاتە ڕوو بەرامبەر بزوتنەوە ئازادیخوازەكانی ئیتالیا، بێگومان ئەو كارەی لە ژێر فشاری ناچاری سیاسەتی باڵای فەرەنسادا كردوویەتی، بۆیە ئەو جۆرە كارانە هیچ لە سۆزی ڕاستی ئەو ناگۆڕێت بەرامبەر دۆستە ئیتالییەكانی، كافور دەبینێت كە هیچ لە تواناو وریای دبلۆماسیی توانای لەسەر مەشقی سەربازی، كەمی نەكردووەو، سودی لەو سۆزە شەخسیە وەگرت لە پێناو بەرژەوەندی وڵاتەكەی و كێشە هەنوكەیەكانی.

بێگومان فەرەنسا هەر لەكاتی تێكشكان و ڕوخانی ئیمپراتۆرەوە بەدەست پەراوێزیی لەسیاسەت و دبلۆماسیەكی چۆڵا لەنێو كۆمەڵە نێو دەوڵەتییەكانی ئەوروپادا، دەیناڵاند. ئینجا ئەگەر چی لەو كاتەوە هاوپەیمانەكانی فەرەنسا هەڵوەشابوونەوە و هەندێك هەڵوێستی گۆڕا بوو بەڵام هێشتا دەوڵەتە زلهێزەكان هەر پارێزگاریان دەكرد و بەوریاییەوە مامەڵەیان لەگەڵا دەكرد و هەمیشە لەو موفاجەئانە دەترسان كە گەلی فەرەنسا ئاشنای بوون لە هەر ساتێكدا بێت پێی هەستن، جا ئەگەر بتوانێت نزیكییەكی زیاتر دەستەبەربكات لەگەڵا ئینگلتەرا ئەوا بێگومان هەر بە دەوڵەتێكی دەریایی دومێنێتەوە.

وە فەرەنسا پێویستی بە هاوپەیمان و لایەنگرێك هەبوو لە وشكانی ئەوروپادا، جا ئەگەر هاوكاری سەردینیا بكات بۆ دەستەبەركردنی مەبەست و ئاواتەكانی و هاوكاری و دەستەباریان بكات بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی گەورەی بەهێز لە ئیتالیادا، ئەوا بێگومان لە داهاتوودا هاوپەیمانێكی سروشتی دەبێت و لایەنگری دەكات لە سیاسەتی ئەوروپایدا.

لە سۆنگەی ئەم ئیعتیبارە نێو دەوڵەتیانە و لەگەڵا ڕەچاوكردنی تەواوی بارودۆخی ناوخۆیی وڵات و پێویستیەكانی كافور چەند پلانێكی خستە ڕوو بۆ سیاسەتی جێگیری دەرەوەو ڕوون ئاشكرا بوو لەبەرچاوی جیهان و بەردەوام پارێزگاریشی لێدەكردن هەتا سەرەتاكانی ساڵی 1858 ز، كورتەی پلانەكانیش ئەمانە بوون:

1* ئەبێ مەبەستی سەرەكی ئازادكردنی ئیتالیا بێت لە دەسەڵاتی نەمسا.

2* پرسی ئیتالیا بكرێتەوەو بخرێتە بەر لێكولینەوە لەناوەندەكانی دەرەوەداو، بەجۆرێك كە بكرێت بە پرسی ئەوروپی و بتوانرێت لەهەركاتێكدا بێت توێژینەوەی بۆ بكرێت لەنێو دەوڵەتە زلهێزەكاندا، جا لە سۆنگەی ئەم ئیعتبارەوە دەبینین كاری نەگونجاوی دەكرد بۆ ئەوەی لەگەڵا ئینگلیزو فەرەنسادا بەشداری جەنگی (قرم) بكات، ئەمەش لە پێناو ئەوەی كە جیهان ئاگاداربكاتەوە لە پرسی گەلەكەی و بۆیان ڕوون بكاتەوە، وە بۆ ئەوەی كە هەر كۆنگرەیەكی نێو دەوڵەتی بەسترا پاش ئەو جەنگە ئیستیغلالی بكات و پرسی نەتەوەكەی لەسەروی ئەوروپاوە بخاتە ڕوو، ئەمەش بە شێوازێكی كرداری ڕوویدا، چونكە لە كۆنگرەی پاریس ساڵی 1856 ز بەشداریكردو لەسەر خوانی توێژینەوەكان ئامادەبوو و پرسی وڵاتەكەی كەلەلایەن دەستی دەرەكییەوە داگیركراوە، خستە ڕوو، وە داوایشی كرد لە دەوڵەتە زلهێزەكان بۆ ئەوەی كاربكەن بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە بە شێوازێكی ئاشتیانە.

3* كاركردنی بەردەوام بۆ بە دەستهێنانی لایەنگری سەربازی فەرەنسا بۆ پرسی ئیتالیا, بێگومان ئەو حاڵەتانەمان باسكرد كەوایكرد بوو لە فەرەنسا مایل بێت بۆ هاوكاری سەردینیا, بەڵام هەندێك كۆسپ و تەگەرە هاتنە سەر ڕێگای كارەكانی كافورو ئەو هاوكارییەی كە چاوەڕێی بوو دەستی بخات دواكەوت، چونكە حیزبی كاسۆلیكی فەرەنسا پشتگیری ناپلیونیان دەكرد لە فەرمانڕەواییدا، چونكە بەڕای ئەو یەكێتی ئیتالیا مەترسیە بۆ سەر قەوارەی دەوڵەتی پاپای وهەڕەشەی پاكتاوكردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردنی لێدەكرد، ئەو چەشنەكارەش هەرگیز وەرناگیرێت، پاشان بێگومان جێبەجێبوونی ئەو یەكێتی یەو نەمانی دەوڵەتی قەداسەی پاپا بەنیسبەت حكومەتی فەرەنساوە واتە دەركردنی ئەو هێزەی كە دانراوان بۆ پارێزگاریكردنی لە ڕۆما، فەرەنسایش لەم حاڵەتەدا زیانێكی گەورەی سیاسی و مەعنەوی دەكات, پاشان كۆمەڵێك لە خەبیرە ستراتیجی و پلان دانەرە سەربازیەكان لە وەزارەتی جەنگی لە پاریسەوە دەستنیشانی ئەوەیانكرد كە دامەزراندنی نەتەوییەكی یەكێتی لەلایەن ئیتالیاوە بەرهەڵستكارێكی مەترسیدار دروست دەكات بۆ فەرەنسا لە دەریای سپی ناوەڕاست. كەواتە ئەگەر بەلای كافورەوە هەندێك هۆكار هەبن بۆ ئەوەی فەرەنسا هاوكاری بكەن ئەوا بێگومان لەبەرامبەر دا هۆكاری گرنگ هەیە ڕێگرن یان بەلای كەمەوە كۆسپن لەبەردەم جێبەجێ بوونی ئەو هاوكارییەدا, بەڵام هەر چۆن بێت لێرەدا بەدڵنیایی شتێك ماوەتەوە ئەویش ئەوەیە كە ناپلیونی سێیەم لەناخیدا سورە لەسەر ئەوەی كە هاوكاریی ئیتالیەكان بكات و دەستی یارمەتیان بۆ درێژ بكات ئیتر بارودۆخ و لێكدانەوەكان هەرچۆن بن گرنگ نیە، وە بێگومان چاوەڕوانی دەرفەتێكی گونجاوی دەكرد بۆ ئەو كارە.

لە 14ی كانونی دووەمی ساڵی 1858 ز (ئور سینی) كە خۆبەخش و شۆڕشگێڕێكی ئیتالی بوو وە لە شوێنكەوتەكانی (مازینی)ئەشكەنجەو چەرمەسەری زۆری چێژت لە پێناو زیادەڕۆیكرنی لە نیشتمان پەروەرییدا، هەولیدا كە ناپلیونی سێیەم بكوژێت (تیرۆری بكات) كاتێك كە ناپلیون ویستی بچێتە ژوورەوە بۆ ماڵی ئوبرالە پاریس، ئەو كارەشی كرد، چونكە لە ڕاستیدا ئیمپراتۆر زۆر كەمتەرخەم و خەمسارد بوو لە هاوكاری وڵاتەكەی و ئەو بەڵێنانەی بەرامبەر پرسی ئیتالیا كە لەسەردەمی لاوێتیدا بەیەكێك لە كۆمەلەكانی (مخامین) ی دابوو وەفای پێنەكردو نەیبردەسەر, ناپلیون لە ترسی ئەوەی تیرۆر نەكرێت دەستی كرد بە بەهانە هێنانەوە لەبەردەم نەیارە سیاسیەكانیدا و بەشێوازێكی سستی دەستیكرد بە هاوكاریكردنی ئیتالیەكان و، پاشان ئەو دادگاییە ئاشكرایەی كە بۆ (ئورسینی) ئەنجامدراو ئەوەی لەگەڵی بوو لە سكاڵا ڕەوا نبێژەكان و ئەو گفتوگۆ سیاسەتەش كە وروژاند شەپۆلێكی عەتف و سۆزی ڕای گشتی فەرەنسای هێنایە بوون بۆ پرسی ئورسینی و وڵاتەكەی.

كۆبونەوەی بلومبیر :

كاتێك فكرەی پێشكەشكردنی هاوكاری بۆ سەردینیا جێگیر بوو ئیمپراتۆر پەیوەندی كرد بە كافور و بانگهێشتی كرد بۆ لێدوانێك لە نێوانیاندا كە لە شاری بلومبیر تەواو بوو كە دەكەوێتە ڕۆژهەڵاتی فەرەنساو زۆر دەوڵەمەندە بە ئاوی كانزایی بەسود، كافور بە نهێنی و مۆڵەتێكی سەفەر بەناوی كەسێكی ترەوە ئامادە بوو، هەردووكیان لە 21 ی تەموزی ساڵی 1858 ز دا دانیشتنی باس و خواستەكانیان گرێدا، لەو دانیشتنەدا ناپلیونی سێیەم دڵنیایی دەرخست كە ئەیەوێت هاوكاری سەردینیا بكات، وە تێڕوانینی خۆیشی خستە ڕوو بۆ ئایندەی ئیتالیا، ناپلیون لە ڕاو سەرنجەكانیدا هەوڵی ئەوەی ئەدا كە یەكسانی و ڕێكخستنێك بەكار بهێنێت كە دۆستەكانی پێ ڕازی بكات و لەهەمان كاتیشدا ڕەچاوی بەرژەوەندییە بنەڕەتییەكانی فەرەنساو ڕاو بۆ چوونە سیاسیە جیاوازەكانی بكات، پێشبینی ئەوەی كرد كە رێكخستنی ئەو نیمچە دوورگەیە بەم شێوازە تەواو دەبێت :

-لە باكورەوە خاكی سەردینیا فراوان دەبێت و خاكی نەمسا دەگرێتەوە لە لومباردیا و بندقیە، واتە سنوری سەردینیا لە چیای ئەلەبەوە ئەبێ بە دەریای ئیدریانیكی.

-لە ناوەڕاستی ویلایەت و میرنشینەكانی ئەو ناوچەیە بە تایبەت بارم و مودینا و توسكانە یەكێتیەك دادەمەزرێت، ئەو كات ڕۆماو زەوییەكانی دەوروبەری دەمێنێتەوە بۆ قەداسەی پاپا، وە لە باشورەوە خاكی سەقلەتەین وەك خۆی ئێستا دەمێنێتەوە لەو دەوڵەتانە یەكێتیەكی گشتی پێكدێت لەژێر سەركردایەتی قەداسەی پاپادا، ئەمە ئەگەر لایەنی شكلی و یاساییەوە بێت، وە وەك شتێكی بەنرخ بۆ هاوكاری فەرەنسا، پێویست بوو كە ئیمپراتۆر خاكی سافوای و نیس وەربگرێت، لێرەشدا فەرەنسا ئومێد و چاوەڕوانی تری هەبوو كە بە شێوازێكی شاراوە ئاماژەی پێكرد، ئەو ئەیویست ئەو دەوڵەتەی كە لە ناوەندی ئیتالیادایە بیكاتە شانشینێك و جەیرومی ئامۆزای بخاتە سەر تەختی، وە ناوچەی باشوری ببەخشێت بە یەكێك لە فەرمانڕەوا فەرەنسیەكان لە خانەوادەی (مورا).

بەڵام ئەوەی كە پەیوەندی بەدیاریكردنی كاتی هەناردنی هاوكاریەكانەوە هەبوو، ئەوە بێگومان ناپلیون ئەیویست بارودۆخێك دروست بێت كە نەمسا هێرش بكات و فەرەنسا دەوڵەتی بەرگری بێت، ئەمەش لەبەر ئەوەی كە فەرەنسا وەك دەوڵەتێكی هێرشكەر و دەستدرێژیكەر دەرنەكەوێت لەبەرچاو گەلانی ئەوروپادا و كەشێك بخولقێت كە یادەوەری ناپلیونی یەكەم و داگیركارییەكانی بێنەوە یادی خەڵكی و لە دژی بوەستن.

كافور گوێی بۆ ڕاوبۆچوون و پێشنیارە نوێیەكان گرت، ئەو ڕاوپێشنیارانەش زۆربەیان یەكیان نەدەگرتەوە لەگەڵا هەوڵا و ویست و ئارەزووەكانی كافوردا، ئینجا كافور لە مەوقینێكیشدا نەبوو كە بواری ئەوەی پێبدات ڕای پێچەوانە وەربگرێت یان ڕێكەوتن ئەنجام بدات، بۆیە بەبێ گفتوگۆ قایل بوو و بەڵێنی دانانی نەخشەیەك دابنێت كە ببێتە هۆی هەڵگیرساندنی ناكۆكی و پێكدادان لەناوچە سنورییەكانی نێوان سەردینیا و نەمسا، ناوچەی كاراری دانا بە نێوان وڵاتەكەی ولمبازیایشی كرد بە سەكۆیەك بۆ ئەو چالاكییە گرژو ئاڵۆزانە, بەم پێیە نەمسا ناچار بوو هێز بەكار بهێنێت بۆ بنەبڕكردنی ئەو ناكۆكی و پێكدادان و جموجوڵانەی كە ڕوو دەدەن، كافوریش هاوكاری یاخی بووەكانی ئینجا ناپلیون توانی بەبەڵگەی بەرگری كردن لەهاوپەیمانەكەی (سەردینیا) بەشداری بكات و خۆی تێهەڵقورتێنێت، پەیوەندیە دبلۆماسیەكان لە نێوان هەردوو لادا بۆ ماوەی چەند مانگێك بەردەوام بوو، تا لە 26ی كانونی دووەمی ساڵی 1859 ز بەڵێننامەیەك لە نێوان ئەو دوو دەوڵەتەدا واژۆكرا دژی نەمسا.

جەنگی نێوان نەمسا و ئیتالیا :

ماوەیەكی كەم پاش بڵاوبوونەوەی هەواڵی ڕێكەوتن لە نێوان ئەو دوو وڵاتەدا، سەرەڕای ئەوەی كە دەقەكەیشی هەر بە نهێنی مابوویەوە بەڵام ورتەورت و ژاوەژاوێكی گەورە ڕوویدا لە ئەوروپا دا, هەموولایەك بێگومان بوون و ئەیانزانی كە فەرەنسا ئەیەوێ لەگەڵا نەمسادا بجەنگێت و دەمێكە ئامادەباشی بۆ دەكات، ئینگلتەرا خۆی خستە بابەتەكەوەو هەوڵی ئەوەی دا كە جەنگی ئەوروپا هەڵنەسێت، بۆیە چەند سەرنج و پێشنیارێكی خستە ڕوو تێیدا بڕیاری ئەوەی دا بوو كە سەربازەكانی فەرەنسا لە ڕۆما بكشێنەوە لە بەرامبەر ئەوەی نەمسا دەست هەڵبگرێت لە هەندێك لە سەرپێچیەكانی و هەندێكیش دەسەڵاتی لە ناوەڕاستی ئیتالیا، لەبەر ئەوەی بارودۆخی ناوچەكانی تر وەك خۆی بمێنێتەوە، پاشان ڕووسیاش دەستی وەردایە مەسەلەكەو پێشنیاری ئەوەی كرد كە كۆنگرەیەك ببەسترێت بۆ پێنج دەوڵەتە زلهێزەكە بەبێ ئامادەبوونی سەردینیا بۆ لێكۆلینەوە و توێژینەوەی قەیرانی بارودۆخی نوێی ئەوروپاو بەرهەمی ڕێكەوتننامەكەی فەرەنساو سەردینیا. ناپلیون پێشنیارەكانی ڕووسیای قەبوول كرد، چونكە مەبەستی سەرەكی ئەو ئەوە بوو كە پشتگیری و لایەنگیری دەوڵەتە گەورەكان لە دەست نەدات و لە پێشچاویشیندا بە جۆرێك دەرنەكەوێت كە هەر ئارەزووی لە جەنگە و بەهەر شێوازێك بێت.

نەمسا بەهەڵە تێگەیشت لە ڕاستی هەڵوێستی فەرەنسا، چونكە باوەڕی وابوو كە فەرەنسا بۆیە ڕازی بووە بە گرێدانی كۆنگرەی پێنج قۆڵی تەنها لەبەر ئەوەی ئارەزووی لە جەنگ نییەو ئامادەیی پێویستی بۆی نییە، هەروەها بێزاریشن لەو ئامادەكاری یە سەربازی یەی سەردینیاو ئەو هێرشە ڕۆژنامەیەی كە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە لەو وڵاتەوە وە بەهۆی ئەوەی كە لە پەرلەمانی (تۆریتۆ) دا هاتبوو كە پاشا (ناتوانێت گوێبیستیئەو ناڵەو هاوارە بێت كە لەهەموو كون و كەلەبەرێكی ئیتالیاوە بەرزدەبێتەوە بەبێ ئەوەی جموجۆڵی بۆ بكات) لە كۆتاییەكانی نیسانی ساڵی 1859ز نەمسا ئاگادارییەكی دابە سەردینیا كە ئەبێ لەماوەی سێ ڕۆژدا چەك داڕنێت لە سوپاكەی و سوپاكەی بڵاوە پێبكات، كافور داواكەی ڕەتكردەوە، ئەمە ڕاگەیاندنی ئەو جەنگە بوو كە دەمێكە ئاواتەخوازییەتی لەلایەن حكومەتی ڤیەنناوە، تا لە پێشچاوی دەوڵەتە ئەوروپییەكان بە دەوڵەتێكی ئاژاوەگێڕی شەرەنگێزی دەستدرێژكارو رەتكەرەوە ئەو هەوڵانەی كە بۆ ئاشتی دەدوێن لە لایەن دەوڵەتە گەورەكانەوە، دەربكەوێت. ناپلیون بەبێ دوو دڵی و بە ڕاشكاوانە هاوكاری نارد بۆ هاوپەیمانەكەی، سوپایەكی بەڕێكرد كە خۆی سەركردایەتی دەكرد لە 115,000 سەرباز پێكهاتبوو، دروشمی (ئیتالیا بۆ ئیتالییەكان) و (لە ئەلەبەوە تا ئدریاتیك) ی بەناوبانگیان بەرزكرد بووە كە دژی بەرژەوەندییەكانی نەمسا بوو، نەمسا لە دوو جەنگی گەورەدا تێكشكا یەكەمیان لە 4ی حوزەیرانی كە بەجەنگی (ماجنتا) ناسراوەو دووەمیشیان لە 24ی حوزەیران و بەجەنگی (سولفرینو) ناسراوە, فەرەنسا و ئیتالیا خاكی لومباردیا یان داگیر كردو خاكی بندقیە لەبەردەمیاندا داگیر كراو ناپلیون لە بەردەمیدا بەكتوپڕی وەستاو ڕازی نەبوو چیتر بەرەوپێش بڕۆن لەسەر ئەو بەڵێنەی لەسەرەتادا دابووی كە تا (ئدریاتیك) دەڕوات، وازیان هێنا لە دوژمنەكانیان و گەڕانەوە بەبێ ئەوەی بەیەكجاری پاكتاویان بكەن، بەڵكو لەوە زیاتریش پەیوەندی كرد بە ئیمپراتۆری نەمسا وەو بەڵێنی چاوپێكەوتنی پێدا لە فیلافرنكا، بە جۆرێك كە لە 11ی تەمووزی ئەو ساڵەدا رێكەوتن لەسەر واژۆكردنی ئاگر بەست، بە پێی رێكەوتننامەكە تەنها لومباردیا بەخشرا بە سردینیا و نەمساییەكانیش پارێزگاری بكات لە بندقیە و سەرجەم بەرژەوەندییەكانی لەو نیمچە دوورگەیەدا ئەو ڕێكەوتنە جەختیشی كردەوە لەسەر بەندەكانی ڕێكەوتنامەی زیوریخ كە پاش ئەوە لە 10ی تشرینی دووەمی ساڵی 1859 ز دا لە نێوان ئەو دوو وڵاتەدا واژۆكرا، بە پێی ئەو رێكەوتننامەیە دەوڵەتە بچوكەكانی ئیتالیا یەكێتییەكیان دامەزراند بە سەركردایەتی (حبر) ی گەورە.

كردەوەی یەكلایەنەی ناپلیون لە خۆتێوەگلانی ئاواتەكانی ئیتالیا لە ئدریاتیك و ئازادكردنی بندقیە لە دەسەڵاتی نەمسا كە هەر لەسەرەتای جەنگدا بەڵێنی پێدا بوو بوو بە جێگەی ڕەخنەو بەخراپەشكایەوە بەسەریدا، دەركەوت بۆ كافور كە هەوڵا ماندوبوونەكانی هەمووی بەبا چوو، چونكە ئەگەر چی لومباردیای دەستكەوت كە چی دەسەڵاتی نەمسا لە ئیتالیادا بەردەوامە و چالاكەو فەرمانڕەوا دواكەوتووە كۆنەپەرستەكانیش هەر لە جێگای خۆیانن.

هەڵوێستی ئیتالییەكان بە شێوەیەكی ڕیشەیی گۆڕا بەرامبەر ناپلیون و بە خیانەت و ناپاكی تۆمەتباریانكرد، بەهانەی ڕاستی چی یە بۆ گۆڕانی هەڵوێستی فەرەنسا ئەی ئەو هۆكارانە چین كەوایانكرد لە ناپلیون دەست هەڵبگرێت لەو سەركەوتنەی كە لە بەردەستیدا بوو؟

لە ڕاستیدا هەر لەو ساتەی كە سوپای فەرەنسا دەستیكرد بە بەشداریكردن لەگەڵا ئیتالیادا لە یەكەم جەنگیدا وای دەزانی لە بەرژەوەندییەتی هەتا ئاراستەی كارەكان بە شێوازێكی لەڕادەبەدەر گۆڕان و شكانەوە بەسەر هاوپەیمانی فەرەنسا و ئیتالیا دا، چونكە بروسیا لەسەر داوای ئیمپراتۆری نەمسا لە ئەنجومەنی (دیات) ی ئەڵمانی، سوپایەكی بێ شوماریان لەناوچەی ڕاینی نزیك سنوری فەرەنسا كۆكردبووە بۆ هاوكاریكردنی نەمسا، ناپلیونیش دڵنیا بوو لەوەی كە ناتوانێت بەرەنگاری دوو بەرە ببێتەوە و دژی دوو دووژمنی بەهێزی وەك بروسیا و نەمسا بوەستێت ئەگەر یەكبگرن، نەمسا لە دوو جەنگی گەورەدا تێكشكا بەڵام پاكتاو نەكرا بەیەكجاری و دەوڵەتێكی گەورەو دەوڵەمەندە و هێشتا هێزو توانای ئەوەی ماوە كە بۆ ماوەیەكی درێژ بەردەوامی بە جەنگ بدات، پاشان فراوانبوونی گۆڕەپانی جەنگ و هەنگاو نانی فەرەنسیەكان بەرەو ڕۆژهەڵات، نەخشەی بەردەوامیەكانیانی پتر درێژ كردەوە، ئەمە ئەو كارە بوو كە تەگەرەی خستە بەردەمیان تا بەخێرایی بگەن بە نیشتمانی دایك، سەرەڕای هەموو ئەمانە كافور فەرەنسیەكانی لەبەرەی جەنگدا بە جێهێشت و لەناوخۆدا دەستیكرد بەكاركردن لەسەر جێبەجێكردنی مەبەستەكانی لەسەر یەكێتی، ئەویش لە رێگەی هەڵگیرساندن و زیندوكردنەوەی شۆڕش و كودەتاو هەڵنان و تیژكردنەوەی دانیشتوان لەسەر فەرمانڕەواو كاربەدەستە نەمساییەكان دانیشتوانی مودینا و توسكانە بە تایبەتی توانیان فەرمانڕەواكانیان دەربكەن، ئەم كارە لەلایەك ڕق و توڕەیی حیزبی كاسۆلیكی حاكمی وروژاند كە لە كردەوەكانی كافور لە ئیتالیای ناوەڕاست مەترسیەكی بەدی ئەكرد كە هەرەشە لە دەوڵەتی پاپای دەكات، لەلایەكیتر لە كردەوەكانیدا وای دەبینی كە ناپلیون ڕێنیشاندەرە لەسەر حەزو ئارەزوەكانی كافور لەوەی كە بەتەنها و تاكلایەنی كار دەكات و هەندێ جاریش لە ڕۆشتنەكانیدا بۆ زۆربەی ئەو شوێنانەی كە ئەیەوێت بەتەنها دەڕوا، ئەو بەرژەوەندییەكانی فەرەنسا رێگەیان پێداوە.

هەروەها هۆكارێكی تری مرۆیی گرنگ هەبوو، بێگومان زیانێكی گیانی گەورە ڕوویدا بە تایبەت لە جەنگی سولفرینو، كە پتر لە 40,000 بریندار لە هەردوو لا كەوتن و بەهۆی كەمی پزیشك و نەبوونی دەرمان و بارودۆخێكی دژوارو برسێتی و ئازارەوە زۆربەیان گیانیان لە دەستدا، ناپلیون خۆی لە ناوجەرگەی شەرەكەدا بوو ئازارو ئەشكەنجەو مەینەتی سەربازەكانی تا ڕادەیەكی زۆر كاری لێكردو وایلێكرد كە زۆر ڕاڕاو دوو دڵا بێت لەوەی كە یا درێژە بەجەنگ بدات بۆ ئازادكردنی بندقیە یان نا، بەڵام كافور كە بینی وا بەجارێك هەموو ئاوارەكانی داڕومان و وە بێ ئومێد و بێ هیوا بوو بە تایبەت لەوەی كە پاشایەتی بیرۆكەی بەردەوامی جەنگی بێجگە فەرەنسا رەتكردەوە، وە ئەگەر ناڕاستەو خۆشبێت مەرجەكانی زیوریخ ی قەبوولكرد، دەستبەجێ لەنائومێدی لایداو دەست لەكاركێشانەوەی خۆی بەرزكردەوە بۆ تەختی تورینو، بەڵام لەلایەكی ترەوە هەر بەدوادا چوونی كارە نیشتمانییەكانی دەكردو، بە شێوازێكی كرداری بوو جوڵێنەرو هەڵسوڕێنەری خێتی سیاسەتی سەردینیا لە پشت پەردەوە.

یەكێتی ئیتالیای باكور

هێرشی فەرەنسا سەرەڕای ئەو هەموو زیانە مرۆیەی لێی كەوتەوە دارایی یەكی زۆریشی تێچوو بە جۆرێك كە گەنجینەی فەرەنسا نزیكەی 420 ملیون فرنك ی خەرج كرد لە میانەی ئەو شەرەدا، لەگەڵا هەموو ئەمانەدا هێشتا كافور هەر پێداگری دەكات لەوەی كە نابێت نیس و سافوای بدرێن بە ناپلیون، چونكە ئەو پابەند نەبووە بە ئەركەكانی و بەڵێنەكانیشی جێبەجێ نەكردووە بەرامبەر سەردینیا، لەسەروی ئەمەو ئەویشەوە ناوبانگی خۆی و دەسەڵاتی فەرەنسا ڕووبەڕووی لەرزەیەكی توند بوونەوە، جا لەدەرەوەی فەرمانڕەوایی كافور دەستیكرد بە هەوڵدان هیچ نەبێت بۆ دەستەبەركردنی لایەنگیری دبلۆماسی ئینگلتەرا, كوت بالمرستون و رسل كەتوندترین پشتیوانی ئەو دۆسیەی ئیتالیا بوون هاریكاریان كرد بۆ ئەو كارە.

ئەو دوانە لە ساڵی 1859 ز وە سەرۆك وەزیران و وەزارەتی دەرەوە یان درابووە دەست، كافور لەم تێڕوانین و بۆ چوونەی دوو مەبەستی هەبوو، یان ئەوەی بەفعلی هاوكاری ئینگلیز دەستەبەر بكات، یان ئەوەی فەرەنسا بهەژێنێت لە ترسی دەست تێوەردانی بەریتانیا، ئەو كات فریای كافور بكەوێت و وەڵامی داخوازییەكانی بدات، ئەو كاتە باشترین دەرفەتە بۆ سود وەرگرتن لەبەربەرەكانێتی نێوان ئەو دوو دەوڵەتە، بەفیلیش كافور لەو دەرفەتەدا پێشكەوتنێكی گەورەی بەخۆوە بینی. لەهەمان كاتدا كافور لەناوخۆدا كاری دەكرد لەسەر لكاندنی تەواوی خاكی ئیتالیای باكور بە سەردینیاوە، بۆ جێبەجێكردنی ئەو كارەش پەنای بردە بەر وروژاندنی فەوزاو پێكدادان و ئاژاوەو ناكۆكی لەوەوڵەتەكانی باكوردا، هاریكاری ڕەگەزە نیشتمانیەكانی كرد لە بارم و مودینا و توسكانەو بولونا و فراری لەسەر یاخیبوون و كودەتا دژی فەرمانڕەوایانی ئەو ناوچانە بە بیانوی ئەوەی كە دەقەكانی پەیماننامەی زیوریخ نازانن، شۆڕشەكان هەڵگیرسان لەو ناوچانەداو فەرمانڕەواكانیان دوورخستەوەو هاوڵاتیان خۆیان چەند دەستەیەكی بونیاد نەری شۆڕشگێڕیان هەڵبژاردو ڕەزامەندی خۆیانیان دەربڕ لەوەی كە بچنە پاڵا سەردینیا، جا سەرەڕای ڕەزامەندی ڕاشكاوانەی ئینگلیز لەسەر لكانی ئەو ناوچانە، كە چی كافور هەر ئەیویست ڕەزامەندی و لایەنگیری ناپلیون دەستەبەر بكات، چونكە ئەیزانی كە لە داهاتوودا پێویستی بە پشتگیری ئەو دەبێت بۆ جێبەجێكردنی قۆناغە دانەییەكان، لەلایەكیتر لەبەر ئەوەی توڕەی نەكات و ئەویش بخاتە ڕیزی نەمساوە، بۆیە بە نهێنی لەیەكتر تێگەیشتن و بەڵێنیشی پێدا كە هەر ناوچەیەك ئارەزوبكات پێی ببەخشێت لەبەرامبەر پشتگیریكردنی بۆ لكاندنی ناوچەكانی باكوری ئیتالیا، لەو كاتەوە كافور گەڕایەوە سەر حوكم و بە ئاشكرا دەستیكرد بە كاركردن بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتەكانی، وە دەستیكرد بە وەرگرتنی ڕای گەل لەهەرسێ دووقیەكە، بارم و مودنیا و توسكانە، هەروەها لە دەسەڵاتی پاپایشدا، ئینجا دەرەنجام زۆرینەیەكی لە ڕادەبەدەر پشتگیری ئەوەیانكرد كە بلكێنرێت بە خاكی سەردینیاوە، ئینجا بە پێی ئەو پەیماننامەیەی كە لە پاریس و سەردینیا لە 21ی ئازاری ساڵی 1860 ز گرێدرا سەردینیا دەستی هەڵگرت لە خاكی نیس و سافوای بۆ فەرەنسا، ئەمەش لە ئەنجامی زۆرینەی ئەو ڕاپرسییەوە بوو كە بۆ ئەو مەبەستە ئەنجامدرا، بەمەیش تەواوی ناوچەكانی باكوری ئیتالیا بێجگە بندقیە هاتنە پاڵا سەردینیا وە قەداسەی پاپایش چوار لەسەر پێنجی خاكەكەی لە دەستداو هیچ پاساوو بەهانەیەكیش لە ئارادا نەما بۆ ئەوەی سەرۆكایەتی یەكێتی دەوڵەتەكان و پاشاكانی ئیتالیای پێ ببەخشرێت.

لكاندنی خاكی سەقلیە بە سەردینیاوە

كافور وڵاتەكەی بە ئاكامێكی دوورو چاوەڕوان نەكراودا برد لە پێناو ئازادی و یەكێتیدا و ئەگەر چی كۆسپ و تەگەرەش هاتبنە سەرەڕێگای بەڵام هەر نەیتوانیوە لە نیوەی ڕێگادا بوەستێت، هەنگاوی داهاتووی كە پێویستە هەلیبگرێت لكاندنی خاكی سەقلەتەینە بە خاكی خۆیەوە، بەڵام لێرەدا تەختێكی بە هێزی دێرین ی خانەوادەی بوربون لە پێشدا هەبوو و ڕێگری لێدەكرد بۆ ئەنجامدانی ئەو كارە، ئینجا دەرفەتێكی گونجاو هاتە پێش بۆ نیشتمانییەكان و ئەوانیش پەلەیانكرد بۆ سود لێوەرگرتنی، ئەویش ئەوە بوو كە فردیناندی پاشای نابلی كە لەساڵی 1859 ز دا مرد فرانسوای كوری پاش خۆی بوو بە جێنشینی، فرانسوا كەسایەتی لاواز بوو، ئەزموونی نەبوو لەكاروباری فەرمانڕەواییدا، نەیئەتوانی وڵات بەڕێوە ببات، بۆیە فەوزا و بشێوی لەو وڵاتەكەیدا بڵاو بوویەوەو لەساڵی 1860 زدا شۆڕشێكی جەماوەری لە دوورگەی سەقلیە سەری هەڵدا و كاری نامرۆی و توندو تیژی زۆریان ئەنجامدا، جا لەبەر هاوارو داوای فریاكەوتن لەلایەن یاخی بوانی سەقلیەوە غاریبالدی و دۆستەكانی پشتیوانانی كۆمەڵەی لاوانی (ئافرەتان) ی ئیتالی هیچ دوو دڵیەكی نەكرد لە وەڵامدانەوەو بەهانا چوونی شۆڕشگێڕەكانەوە هەستا بە كۆكردنەوەی هەزار گەنجی خوێن گەرم و هەندێ چەكی كۆنی بۆ كۆكردنەوەو لە جنوا لە دەریا پەڕاندنیەوە و بەرێكەوتنێكی ناڕاستەوخۆ (چمنی) لەگەڵا كافوردا لە 5ی ئایار دابەزینە سەقلیەو چەند دەستەیەكی زۆر لە ئازادیخوازو نیشتمان پەروەرەكان هاتنە پاڵیان و (بالرمو) ی پایتەختی سەقلیەیان داگیركردو حكومەتێكی كاتی تێدا دامەزراند، وە دەستیشی كرد بە خۆ ئامادەكردن بۆ پەلاماردانی وشكانی ئیتالیاو داگیركردنی پایتەختی ناپۆلی.

لەم كاتەدا كافور ڕووبەڕووی كارێكی زۆر سەخت بوویەوە، ئەویش ئەوە بوو كە غاریبالدی كە بە زیادە ڕۆیی و توندو تیژ ناسرا بوو لەمەسەلەی دەمارگیری نەتەوایەتی و سەركردەیەكی نیشتمان پەروەرو جە ماوەری بوو، ڕۆژێكیش لە ڕۆژان موعارەسەی فەرمانڕەوایی نەكردبوو بەو پێیەش نەیئەتوانی هیچ پێشبینیەكی سیاسی و دبلۆماسی بكات بۆ كارەكانی، بۆیە پێویست بوو لەسەر كافور كە هەمیشە هەوڵی ئەوە بدات دەستی پێوەی بێت لەكارەكانیدا تا كارەكانی بگونجێن و یەكبگرنەوە لەگەڵا داخوازییەكانی سیاسەتە نێو دەوڵەتیەكاندا بێگومان ئەمەش كارێكی ئاسان نەبوو ئا لەو كاتەدا، ئینجا ئینگلتەرا هیچ هەست و سۆزێكی نەبوو بۆ دۆسیەی ئیتالییەكان، بەڵام گەیشتە ئەو ئاستەی كە ڕەزامەندی دەربڕێت لەسەر یەكگرتنی سردینیا و باشوری ئیتالیا، هەروەها فەرەنسایش هەمان هەڵوێستی هەبوو، جا لەبەر ئەوە كافور بڕیاریدا كە لە دەرەوەو لە بەردەم هەموو دەوڵەتەكاندا ناڕەزایی توندی خۆی دەرببڕێت لەسەر كارەكانی غاریبالدی و ڕاشكاوانە نارەزایی و نەیاری خۆی دەرببڕێت لەسەر دەسەڵاتەكانی فرانسوا كە پاشایەكی شەرعی بوو، كافوری هەر خۆی لە بڕیارێكدا پشتگیری غاریبالدی دەكردو باوەڕی بە ڕاستی و دروستێتی هەنگاوەكانی هەبوو بەمەبەستی ئازادكردنی باشور لە كاتێكدا كە لە پێناو ڕەزامەندی فەرەنسا و ئینگلتەرا سوپایەكی نارد بۆ ئەوەی پێشگری لێبكەن لە پەڕینەوەی بۆ سەقلیە، فەرمانیكرد بە سەركردەی سوپاكە بە هیچ شێوەیەك ڕووبەڕووی سوپای غاریبالدی نەبێتەوە.

بەمەش سوپای (گەل) نەتەوەیی توانیان لەتەنگاوی مینا بپەڕنەوە كە كەوتبووە نێوان سەقلیەو باشوری ئیتالیا، سوپاكە لە 20ی ئاب دا دابەزینە كەنار ڕوبارەكە و لە 19ی ئەیلولیشدا دەستیگرت بەسەر پایتەختی ناپولی و هەر لەوێدا كۆتایی بەتەختی بوربونییەكان هێنا بۆ هەمیشە، ئینجا هاوڵاتیانی ئیتالیا بۆ جاری دووەم دەوڵەتە زلهێزەكانیان خستە بەردەم واقیع و باشوری وڵاتەكەیان لە ژێر دەستیاندا بوو. زۆری نەخایاند ئینگلتەرا پاش ئەوەی كە دڵنیا بوو لەوەی كە فەرەنسا دەمێكە نەخشەی داناوە بۆ ئەوەی تاجی نابولی ببەخشێت بە ئەمیری فەرەنسا، ڕای خۆی گۆڕی و ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر یەكگرتنەوەی باكورو باشور. بەمەش بەربەرەكانێتی نێوان ئەو دوو دەوڵەتە زلهێزە ئەمجارەشیان لە خزمەت كافورو دۆسیەی ئیتالیا دا بوو.

خستنە پاڵی خاكی پاپاییەكان :

لەگەڵا سەركەوتنی نوێی غاریبالدی كافور دیسان ڕووبەڕووی شەكەتی و مەترسیەكی گەورە بوویەوە، چونكە سەركردەی سەركەوتوو یەكسەر لكاندنی باكورو باشوری ڕانەگەیاند، لەگەڵا ئەوەی كە پێشتر لایەنگری خۆی بۆ تەختی فیكتور عمانوئیل ی دووەم ڕاگەیاند بوو، بەڵام بەهۆی بەخشینی (نیس) ەوە كە ملكەچی فەرەنسا بوو زۆر تووڕە بوو، پاشان گەڕایەوە هات بە شان و شكۆو پیاهەڵدانی كۆماریدا و دەربارەی لایەنە ئیجابی و باشەكانی دەدوا، زۆرترین شتێك كە كافور لێی دەترسا ئەوە بوو كە دەستپێشكەری بكات لەسەر كەوتندا و كەسە توندو تیژەكان كاریگەر بن بە شوێنكەوتنی مازینی بۆ ڕاگەیاندنی كۆماریی سەربەخۆ لە خاكی باشوردا.

بەمەش توانای یەكخستنی هەردوو پارچەی وڵات دووركەوتەوە، وە سیستمی پاشایی لە باكوردا كەوتە مەترسیەكی گەورەوە، وەك بینیشمان كافور باوەڕێكی بەهێزی هەبوو بەو سیستمە.

پاشان غاریبالدی ڕایگەیاند كە بەردەوام دەبێت لە هێرش و پەلامارداندا بەرەو ناوەڕاستی وڵات بۆ ئازادكردنی ئەو ناوچانەی لە ژێر دەسەڵاتی پاپایدا ماونەتەوە، كافور ئەم كارەی بە كارێكی ڕاست و دروست و سەركەوتوو نەزانی، چونكە دەترسا لەوەی كە ئەو پیاوە هەندێ هەڵە بكات ئەگەری تێكدانی یەكێتی ئیتالیای لێبكرێت، ئەویش ئەگەر هێرش بكات بۆ ڕۆما ئەوا مەسەلەی یەكێتی ئیتالیا هیچ سۆزو لایەنگیرییەی نامێنێت لەلایەن كاسۆلیكەكانەوە لەهەموو شوێن و جێگایەك، پاشان ئەگەری ئەوەش هەیە لەگەڵا پارێزەرە فەرەنسیەكان دا كە نیشتەجێی ئەو شارە بوون پێكدادان ڕووبدات، لە ڕاستیدا كارێكی ئاسان نییە هەست بەو مەترسیانە بكرێت كە لەوەوە سەرچاوە دەگرن.

كافور بە پێویستی زانی پێش ئەوەی غاریبالدی كارێكی بێ عەقڵانە بكات ئەم كارێكی ئیجابی بكات، جا بۆ گەیشتن بە باشورو وەستاندنی ئەو پیاوە لە سنورێكی مەعقولدا پێویستی بە خاكی پاپایەكاندا بپەڕێتەوەو پاپایش ڕازی نەدەبوو بەو كارە، بۆ كافور ناچار بوو پەنای بردەبەر دۆست و هاوپەیمانی خۆی ناپلیونی سێیەم كە هەرگیز بێ پێویست نەبووە لێی، ناپلیونیش ئەمجارەیان دەستی هاوكاری و یارمەتی نەگرتەوە لە ئیتالییەكانی و ڕێگایدان كە بە چەكیشەوە بە خاكی پاپاییەكاندا تێپەڕ ببن بۆ گەیشتن بە باشور بەمەرجێك كە بەخێراییەكی زۆر نائاسایی تێبپەڕن بۆ ئەوەی ڕای گشتی كاسۆلیكیەكان بخاتە بەردەم ئەمری واقیع و بواری جموجوڵیان پێنەدات. سوپای سەردینیا بە خێراییەكی لەڕادەبەدەر بەرەو ناوەڕاست بە ڕێكەوتن و لە هەردوو هەرێمی مارش و وامبریاوە چوونە ناوی خاكی پاپا، بە بیانوی ئەوەی كە هەندێ كاری شێواو ڕێك دەكەنەوە و زۆر بە خێرایی لە 18ی ئەیلولی ساڵی 1860 ز دا بەرەنگاربوونەوەی سوپا خۆبەخشەكانی پاپایان تێكشكان.

جا كاتێك سوپای سەردینیا گەیشتە باشور غاریبالدی لایەنی نیشتمانی و نەتەوەیی بە هەموو پێوەرێك زاڵبوو بەسەریداو پێشوازی لە باكورییەكان كردو پیرۆزبایی لە پاشا فیكتور عمانوئیل ی دووەم كرد بەو پێیەی كە پاشایی تەواوی ئیتالیە، بەمەش ڕازی بوو بە گرێدانی باكورو باشور پێكەوە لە ژێر سیستمی پاشایەتی و بە جۆرەش كە كافور ئەیەوێت و ئینتیمای بۆی هەیە. ڕاپرسیەكی زۆر خێرا ئەنجامدرا لە باشورو ئەو هەرێمانەی بەیەكدەنگ هەموو لا ڕازیی بوون بەیەكگرتن لەگەڵا سەردینیا، لە 18ی شوباتی ساڵی 1861 ز فیكتور عمانوئیل ی دووەم لە خانەوادەی سافوای ڕاگەیەنرا بە پاشای ئیتالیا، كە چی قەدەر ڕێگای نەدا كافور زۆر بژی لە 6ی حوزەیرانی ساڵی 1861 ز دا مرد.

ئازاد كردنی بندوقیە :

ئیتالیەكان توانیان بەشێكی زۆری ناوچەكانی دەرەوەی دەسەڵاتی حكومەتی نیشتمانی یەكگرتوو لە نیمچە دوورگەی ئیتالیادا ئازاد بكەن، ئەوەی جێگای سەرسامییە ئەوە بوو كە ناوچەكانی دەرەوەی بازنەی یەكێتیەكە زۆر بەرزو پڕ بەهاو گرنگ بوو لە دڵی ئیتالییەكان دا، ئەو ناوچانەش لە ژێر دەسەڵاتی پاپاو پاسەوان و پارێزگاریكردنی جەنگاوەرە فەرەنساییەكاندا مابوویەوە. ڕۆما دێرین ترین شاری ئیتالیا و پایتەختی (اباگرە) ی ڕۆمان و گەوهەری وڵاتەكانی ئەو نیمچە دوورگەیە بوو، هەروەك چۆن بندقیە لە ژێر دەسەڵاتی نەمسادا جوانترین شاری ئیتالی بوو لە ڕووی شكۆداری و كەلەپوری شارستانی یەوە پاش ڕۆما و گەورەترین شاری ئەوروپای ڕۆژئاوایش بووە لە چەرخەكانی ناوەڕاستدا. هەروەها ناوچەكانی بترول و تریستا و ئیستریا لە دەسەڵاتی ئەو وڵاتە دوور خرانەوە. حكومەتی ئیتالیا هەرگیز ئەوەی لەبیر نەدەچوو بەڵام پشتی بە هۆكارەكانی زەمان دەبەست و چاوەڕوانی دەرفەتێكی گونجاوی دەكرد.

جا كاتێك پەیوەندییەكانی نێوان نەمساو بروسیا لە ساڵی 1866 ز دا تووشی قەیران بوویەوە و هەردوو وڵات لە كەناری جەنگدا بوون، هەریەكیان بۆ خۆی دەستیكرد بە هەوڵدان و گەڕان بە شوێن پەیداكردنی هاوپەیمانێك لە نێو دەوڵەتەكاندا، ئیتالیاش ئەمەی بە دەرفەتێكی گونجاو زانی و دەستیكرد بە گفتوگۆ و لێدوان لەگەڵا هەردوو لایاندا هەتا سەرەنجام لەگەڵا بروسیادا گەیشتنە ڕێكەوتن بە زەمانەتی ناپلیونی سێیەم. دەقی ڕێكەوتنامەكەش بەم شێوە بوو، ئەبێ ئیتالیا پشتگیری بروسیا بكات و هاوكاری سەربازی بكات لە هەموو ناكۆكی و ململانێیەك كە لە نێوان ئەوو نەمسادا ڕوو بدات، لەبەرامبەر یشدا ئەگەر سەركەوتنیان بەدەست هێنا لەبەرامبەر نەمسادا ئەوا بندقیە دەگەڕێتەوە بۆ دەستی ئیتالیا، بە فیعلی دوای تێشكانی نەمسا بە دەستی بروسیا ڕێكەوتننامەیەك ساز درا لە نێوان هەردوو لادا لەسەر ئەوەی كە نەمسا دەست هەڵبگرێت لە بندقیە بۆ فەرەنسا و ئەویش بیبەخشێت بە ئیتالیا.

ڕۆمای پایتەختی ئیتالیا

ئیتالییەكان هیچ شتێك لەبەردەمیاندا نەما بیكەن تەنها ئەوە نەبێت برەو بدن بە یەكێتیان بە گواستنەوەی پایتەختیان بۆ ڕۆما كە شارێكی دێرین بوو، بەڵام بوونی پارێزەرە فەرەنسییەكان لەو شوێنەدا هەمیشە خەریكی ئەوە بوون كە ئاسایشی ناوچەكە جێگیرو دەستەبەر نەبێت، لەساڵی 1870 ز دا دەرفەتێكی گونجاو هاتە پێش كاتێك جەنگ كەوتە نێوان بروسیا و فەرەنساوە، فەرەنسا لەبەر پێویستی سەربازی پارێزەرەكانی خۆی كێشایەوە لە ڕۆما و ڕای گشتی ئەوروپایش سەرقاڵی كاروباری پاپا بوون بە جەنگەوە، ئالەو كاتەدا حكومەتی ئیتالیا بەپەلە ڕایگەیاند كە ئەو شارە بەشێكە لە خاكی ئیتالیاو فیكتر عمانوئیل ی دووەم كردی بە پایتەختی شانشینەكەی، جا بۆ بەخشینی شەرعیەت بەو كارە ڕاپرسیەكی ئەنجامدا لە شارەكەدا و بە ڕێژەی 99% ی ڕازیبوون بەو كارە، بەمەش كۆتایی دەوڵەتی ئاینی جێبەجێكار لە ئەوروپادا كۆتایی هات.