ئایا نوسەری تەورات كێیە ؟

ئایا نوسەری تەورات كێیە ؟

موحەممەد حەسەن مامە
سەرەڕای سەرجەم هەڵەكانیتریان، جولەكەو مەسیحییەكان لەدیاریكردنی ژمارەی كتێبەكانیشیاندا هەرهەڵەن!

لەم باسەدا كە تایبەتكراوە بەژمارەو واتاو بەشەكانی كتێبی پیرۆز، دەمەوێت یەكەیەكە بەشەكانی كتێبی پیرۆزتان پێبناسێنم، بۆئەوەی بزانن ئەم بەشانەی كتێبی پیرۆز باسی چیدەكەن و دەیانەوێت چیمان پێبڵێن و چیمان تێبگەیەنن. سەرەتا دەمەوێت لەكتێبی پیرۆزی جولەكەوە دەستپێبكەم كە پڕیەتی لەهەڵەی گەورەو نامەنتیقی، بۆیە دەبێت ئێمە كارێكی وابكەین كە لاوانی كورد هۆشیاربكەینەوە بۆئەوەی بەقسەی جولەكەو مەسیحییەكان هەڵنەخەڵەتێن و عەقڵی خۆیان نەدەنە دەستیان، چونكە ئەوانەی بەدەستی خۆیان ئەو كتێبە ئاسمانییانەیان دەستكاریكردبێت كە بۆ پێغەمبەرەكانیان هاتووە، هەروەها وەفایان بۆ پێغەمبەرانی بەڕێزی وەكو سەییدونا موساو عیسا نەبووبێت، ئایا چۆن دەتوانن بۆ لاوانی كوردی ئێمە وەفاداربن؟! بەڵام ئێمە لەڕێگەی كتێبەكانیانەوە دەتوانین لەكەلتووریان شارەزاببین و خاڵە لاوازەكانی هەریەكەیان دەستنیشانبكەین. ئاشكرایە جولەكەو مەسیحییەكان هەرگیز لێمانڕازینابن هەتا شوێنی میللەتی ئەوان نەكەوین، ئەگەر شوێنی ئەوان كەوتین ئەوكاتە بەكەسی بەڕێزو زاناو داناو شارەزای هەموو بوارێك ناوماندەبەن و خۆشەویستین لەلایان، بەڵام ئەگەر دوای میللەتی ئەوان نەكەوتین، ئەوا هەموو شتە چاكەكانمان زەڕبی سفر دەكەن و بەنەزان و جاهیل لەقەڵەمماندەدەن، هەروەك چۆن خوای گەورە لەقورئانی پیرۆزدا بۆمانباسدەكات و ئەم ئایەتە وەك ڤیدیۆییەك لەبەرچاومە، چونكە خۆم زۆرزۆرم بەسەرهاتووە. پەروەردگاری بێهاوتا دەفەرموێت: (وَلَن تَرْضَى عَنكَ الْيَهُودُ وَلاَ النَّصَارَى حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدَى وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءهُم بَعْدَ الَّذِي جَاءكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللّهِ مِن وَلِيّ وَلاَ نَصِيرٍ) البقرة_120_

واتە: هەرگیز جولە‌كە‌ و گاورە‌كان لە‌تۆ (ئە‌ی موحەممەد صلی الله علیه وسلم، ئە‌ی بڕوادار) رازینابن، هە‌تا بە‌تە‌واوی شوێنی ئایین و بە‌رنامە‌یان نە‌كە‌ویت، پێیانبڵێ: بە‌ڕاستی هە‌ربە‌رنامە‌ی خوا (ئایینی ئیسلام، شایستە‌ی ئە‌وە‌یە‌ كە‌ هە‌موولایە‌كمان شوێنیبكە‌وین) هیدایە‌تی راستودرووست هە‌رلای ئە‌وە‌، خۆ ئە‌گە‌ر شوێنی ئارە‌زووە‌كانی ئە‌وان بكە‌ویت پاشئە‌وە‌ی زانیاری و زانستت پێگە‌یشتووە‌، ئە‌وا بزانە‌ كە‌ لە‌لایە‌ن خواوە‌ هیچ سە‌رپە‌رشتیاری و یارمە‌تییە‌كت دە‌ستناكە‌وێت.

بەڵی خوای گەورە ئەم ئایەتەی زیاتر لە(1400) ساڵ لەمەوپێش ناردۆتە سەرزەوی، بەڵام زۆربەی خەڵكی هەتا ئێستایش هەستیانپێنەكردووە، خوای گەورە كارەدزێوەكانی ئەوانەی ئاشكراكردووە كە كەڕولاڵ و كوێرن لەبەرانبەر راستییەكانداو هیچ نابینن و خۆیان نەفامدەكەن. بۆیە نامەوێت زیاتر دەربارەیان بدوێم، چونكە ئاشكرایە جولەكەو مەسیحییەكان چ حیقدێكی مەوروسی كۆن لەدڵیاندایە بەرامبەر بەئیسلام و موسوڵمانان.

پێشەكی دەبێت پێناسەو واتای ئەم وشانە بزانین:

(السفار): ئەم وشەیە بەكۆی هەموو كتێبەكان دەوترێت و بەمانای هەموو كتێبەكان یان كتێبەگەورەكان دێت، لەبەرئەوە زانای زمانەوانیی گەورەی عەرەب ئیبن مەنزور لەكتێبی (لسان العرب)دا بەتێروتەسەلی باسی ئەم وشەیە دەكات، بۆیە بۆ بەشەكانی تەورات وشەی سفر یان (السفار)یان بەكارهێناوە چونكە لەكتێبە گەورەكانە لەلای جولەكە.

تەورات: وشەیەكی عیبرییە، لەزمانی عەرەبیدا بەمانای (مرشد) دێت، لەزمانی كوردیشدا بەڕێنیشاندەر یان رێپیشاندەر مانادەكرێت، لەزمانی ئینگلیزیدا پێیدەوترێت: (Torah) یان (Guides) ئەم وشەیە نزیكەی دووسەد ساڵ پێش سەییدونا موسا بەكارهێنراوە.

(العهد القدیم): بەكۆی هەر(46) كتێبەكەی جولەكە دەوترێت، لەزمانی كوردیدا بەپەیمانی دێرین یان بەڵێنی دێرین مانادەكرێ، لەزمانی ئینگلیزیدا پێیدەوترێت: (Testament Old) كە بۆ سەییدونا موساو پێغەمبەرانیتری بەنوئیسرائیل هاتووە.

(العهدد الجدید): بەكۆی ئەو (27) كتێبە دەوترێت كە بەحسابی خۆیان بۆ پێغەمبەر عیسا هاتووە، بەكوردی پێیدەوترێت: پەیمانی نوێ‌، لەزمانی ئینگلیزیدا پێیدەوترێت: (Testament New) ئەگەر پەیمانی كۆن و نوێ‌ كۆبكرێنەوە لەكتێبێكدا لەزمانی ئینگلیزیدا پێیدەوترێت: (Bible Holy).

ئینجیل: وشەیەكی یۆنانییەو لەوشەی ئیوانجلیۆنی یۆنانییەوە وەرگیراوە، یان بەمانای شیرینیی خۆش یان هەواڵی خۆش دێت، كە پێشكەشی كەسێكیتری دەكەیت. لەزمانی كوردیدا بەمانای مزگێنی دێت، لەزمانی ئینگلیزیدا (گۆسپڵ)ی پێدەوترێت، لەئینگلیزی و فەڕەنسیدا (Bible)یشی پێدەوترێت.

ئێستایش بەپشتیوانی خوا دێینەسەر باس و ناساندنی هەریەكە لەكتێبەكانیان بەتەواوی و دەرخستنی ئەو هەڵەوپەڵانەی تێیاندان، فەرموون ئێوەو باسەكە بەتەواوی:

كتێبی پیرۆز: لەلایەن جولەكەو مەسیحییەكانەوە زۆر كتێبێكی پیرۆزو گەورەیە، ئەمە لەلای مەسیحییەكان دەكرێت بەدوو بەشەوە، بەشی یەكەمیان پێیدەوترێت: (العهد القدیم): پەیمانی دێرین، ئەم بەشە بۆ جولەكەكان هاتووەو ژمارەی كتێبەكانی لەلای جولەكە پێكهاتووە لە(46) كتێب، وە لەلای مەسیحییەكانی رێبازی كاسۆلیكی هەر(46) كتێبن، بەڵام لەلای مەسیحییەكانی رێبازی پرۆتستانتی (39) كتێبن، كەواتە (7) كتێبیان لێكەمكردۆتەوە. بەشی دووەمیان پێیدەوترێت: (العهد الجدید): پەیمانی نوێ‌، كە بریتییە لە(27) كتێب، لەلای مەسیحییەكان زۆر پیرۆزە، بەڵام جولەكەكان باوەڕیان پێینییە.

(العهد القدیم): بریتییە لەكتێبەكانی یەهود (السفار الیهود)و تەورات، جا مەبەستیان لەتەورات هەموو بەشەكانی كتێبی پیرۆزە نەك تەنها پێنج كتێبەكەی سەییدونا موسا (سەلامی خوای لێبێت)، بەڵام دەبێت ئەوە بزانین كە تەورات بۆ سەییدونا موسا هاتووە، كە ئەویش بەسەر پێنج كتێبدا دابەشدەبێت بەم شێوەیە: {(تكوین): پەیدابوون، (الخروج): چوونەدەرەوە، (اللاوین–أحبار): كە بەناوی كوڕەكانی پێغەمبەر یەعقوبەوەیە، (العدد): ژمارەكان، (التپنیە): دووبارەبوونەوە}، ئەمانە پێیاندەوترێت: پێنج كتێبەكەی موسا. دەمەوێت سەرجەمی ئەم كتێبانەتان پێبناسێنم، سەرەتا لەكتێبەكانی سەییدونا موساوە دەستپێدەكەم:

یەكەم/ (التكوین):

یەكەم كتێب بەلای جولەكەو مەسیحییەكانەوە كە بۆ سەییدونا موسا هاتۆتەخوارەوە

(التكوین)ە لەزمانی كوردیدا بەواتای پەیدابوون یان بەدیهێنان دێت، لەزمانی ئینگلیزیدا پێیدەوترێت: (Genesis)، ئەم كتێبە یەكەم بەشی كتێبی پیرۆزی جولەكەیە، لەیەكەم لاپەڕەی كتێبەكەوە دەستپێدەكات و لە(50) بەش (ئیصحاح) پێكهاتووە، لەزمانی عەرەبیدا وشەی (التكوین) كورتكراوەتەوە بۆ (تك)، مێژووی نوسینەوەی ئەم كتێبە بەبۆچوونی زانایانی لاهوتیی جولەكەو مەسیحییەوە دەگەڕێتەوە بۆ ماوەی نێوان ساڵانی (1450-1410 پ.ز)، زانایانی جولەكەو مەسیحییەكان پێیانوایە ئەم كتێبە سەییدونا موسا نوسیویەتی و بۆ بەنوئیسرائیل هاتووەو لەناوچەی حالیان لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست نوسراوەتەوە، ئەم بەشە باسی چۆنییەتی درووستبوونی (جیهان، ئاسمان و زەوی، ئادەم و حەوا) دەكات، ئەو كەسایەتییە سەرەكییانەی لەم كتێبەدا ناویانهاتووە بریتین لە: (ئادەم، حەوا، نوح، ئیبراهیم، سارە، ئیسحاق، رفقە، یەعقوب، یوسف) هەروەها باسی چیرۆكی ژیانی هەریەك لەم بەڕێزانە دەكات، بەڵام زۆر بەكەموكورتی و نامەنتیقیانە، وە مێژووەكەیشی راستنییەو بەدەستی پێغەمبەر موسایش نەنوسراوەتەوە. من لەكتێبی (نهێنییەكانی كتێبی پیرۆز)دا لەلاپەڕە (59)دا ئاماژەمبەوەكردووە كە سەییدونا موسا خۆَی تەوراتی نەنوسیوەتەوە، چونكە لە(التثنیە 5:3-7)دا دەڵێت: موسا لەوێ‌ مرد، خوایش لەوێ‌ بەخاكیسپارد. تا ئێستایش هیچكەسێك نازانێت گۆڕەكەی لەكوێیە، كاتێك موسا كۆچیدواییكرد تەمەنی (120) ساڵبوو لەمەوە بۆماندەردەكەوێت سەییدونا موسا خۆی تەوراتی نەنوسیوەتەوە، چونكە باسی مردنی خۆی دەكات، ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو كەسی سێیەمەی كە نوسیویەتی.

دووەم/ (الخروج):

ئەمە كتێبی دووەمی سەییدونا موسایەو یەكێكە لەپێنج كتێبەكەی تەورات، لەزمانی كوردیدا پێیدەوترێت: دەرچوون یان چوونەدەرەوە، لەزمانی ئینگلیزیدا پێیدەوترێت: (Exodus)، ژمارەی بەشەكانی ئەم كتێبە پێكهاتوون لە(40) بەش، لەنوسخە عەرەبییەكاندا لەلاپەڕە (44)ەوە دەستپێدەكات، (الخروج) لەزمانی عەرەبیدا كورتكراوەتەوە بۆ (خر)، مێژووەكەی هەروەكو مێژووی نوسینەوەی (التكوین)ە كە ماوەی نێوان ساڵانی (1450-1410 پ.ز) دەگرێتەوە، بەبۆچوونی زانایانی جولەكەو مەسیحیی لاهوتیی و ناسوتییەكان ئەم كتێبە لەجزیرەی سینادا نوسراوەتەوە، ئەم كتێبە بەتایبەتی باسی ئەم كەسایەتییانە دەكات: (موسا، مەریەم، فیرعەون، یەسرون، هارون، یوشوع، بصلئیل)، هەروەها باسی ئەو شوێنە سەرەكییانەیش دەكات كە بۆیچوون وەك: (میسر، جاسان، لای رووباری نیل، زەویی مەدیەن، دەریای سوور، شاخی سینا). بەبۆچوونی زانایانی لاهوتی، سەییدونا موسا خۆی بەقەڵەمی خۆی ئەم كتێبەی نوسیوەو بەموڵكی پێغەمبەر موسای دەزانن، ناوەرۆكی ئەم كتێبە باسی ئەوە دەكات كە چۆن خوای گەورە داوا لەموسا دەكات: بچێت بۆلای فیرعەون و داوایلێبكات ببێت بەئیماندارو وازلەوەبهێنێت كە دەڵێت: من خوام. هەروەها باسی ئەوەش دەكات كە چۆن هارون و موسا دەچنەدەرەوە لەخاكی میسرو لەگەڵ بەنوئیسرائیلدا بەناو رووباری نیلدا تێدەپەڕن. بۆیە من بۆ ئەم كتێبەیش پێموانییە سەییدونا موسا خۆی ئەم كتێبەی نوسیبێت، لەو بڕوایەدام كە هەر(عزرا) نوسیبێتی چونكە ئەگەر تەوراتێك بگرین بەدەستمانەوەو سەیری ئەم بەشە بكەین دەبینین هەمووی كەسی سێیەم بۆماندەگێڕێتەوە، بۆیە بەبۆچوونی من ئەم كتێبە جگە لەكتێبێكی ڕیوایەتكراو، زیاتر هیچیتری لێنابینم، من تەورات وەك كتێبێكی مێژوویی ئەفسانەگەری یان خەیاڵاتی دەبینم، ئەمەو ئەو كەسەی نوسیویەتییەوە تەنها بۆ مەرامی تایبەتی خۆی یان بۆ چەند دەستكەوتێكی دنیایی وایكردووە.

سێیەم/ (اللاوین – أحبار):

ئەمەیش لەڕیزی پێنج كتێبەكەی سەییدونا موسادایەو لەتەوراتدا ئەحباریشی پێدەوترێت، ئەم كتێبە بەناوی یەكێك لەكوڕەكانی پێغەمبەر یەعقوبەوەیە كە ناوی (اللاوین) بووە، هەندێك لەزانایانی جولەكە پێیانوایە ئەم كتێبەیش پێغەمبەر موسا بەدەستی خۆی نوسیویەتی، هەرچەندە ساڵی نوسینەوەی زانراونییەو نادیارە، بەڵام زانایانی لاهوتی و فەیلەسوفەكانی مەسیحی ماوەی نێوان ساڵانی (1445-1444 پ.ز)یان بۆ داناوەو پێیانوایە خوای گەورە لەشاخی سینادا سەییدونا موسای فێركردووە بۆ بەنوئیسرائیل. ئەو كەسایەتییە سەرەكییانەی لەم كتێبەدا باسكراون بریتین لە: ( موسا، هارون، ناداب، ئەبیهو، ئەلعازار، ئەیسامار)، لەو چاپە نوێیەی كتێبی پیرۆزدا كە بەزمانی عەرەبی لەئەمریكا چاپكراوە، لەلاپەڕەی (80)ەوە دەستپێدەكات و لە(27)بەش پێكدێت، كورتكراوەی ناوی ئەم كتێبە (لا)یەو بەزمانی ئینگلیزیش پێیدەوترێت: (Leviticus) ئەم كتێبە باسی بەشێك لەشەریعەت و ئەحكامی جولەكە دەكات و لەتەلمودیشدا باسی ئەم شەریعەتە كراوەو زیاتر تەفسیریان بۆ كردووە، وەك باسەكانی (نەزرو سەربڕین و … هتد)، ئەم بەشە زیاتر یەكپارچە شەریعەتی بێبنەمایەو هیچ شەریعەتێكی راست و پیرۆزی تێدا نابینرێ. بەبۆچوونی من جگە لەدابونەریتی جولەكەو لەو شەریعەتەی بۆ بەرژەوەندیی حاخامەكانی جولەكە دانراوە هیچیترنییە، چونكە دەبێت ئەوە بزانین شەریعەتی جولەكە كێشەیەكی زۆری تێكەوتووەو هەركەسێك بەئارەزووی خۆی دەستكارییدەكردو بەگوێرەی بەرژەوەندیی خۆی دەیگۆڕی ودایدەڕشتەوە، بۆیە پێغەمبەر عیسا بۆئەوە هات جارێكیتر شەریعەتەكە راستبكاتەوەو تەواویبكات.

چوارەم/ (العدد):

ئەمە چوارەمین كتێبی تەوراتەو یەكێكە لەپێنج كتێبەكەی سەییدونا موسا، لەزمانی كوردیدا پێیدەوترێت: ژمارەكان، لەئینگلیزیدا پێیدەوترێت: (Numbers)، لەزمانی عەرەبیدا كورتكراوەتەوە بۆ (عد). ئەم كتێبە لە(36)بەش پێكهاتووەو لەنوسخەی تازەی زمانی عەرەبیدا لەلاپەرە(140)ی كتێبی پیرۆزەوە دەستپێدەكات، مێژووی نوسینەوەكەی بەبۆچوونی زانایانی لاهوتی دەگەڕێتەوە بۆ ماوەی نێوان ساڵانی (1450-1410 پ.ز)، لەگەڵ كتێبەكانی (التكوین) و (الخروج)دا لەیەك ساڵدا نوسراونەتەوە، شوێنی نوسینەوەی ئەم كتێبە بەبۆچوونی زانایانی جولەكە بریتییە لە: (شاسعە لەناوچەی جزیرەی سینا). ئەو كەسایەتییە سەرەكییانەی لەم كتێبەدا باسكراون ئەمانەن: (موسا، هارون، مەریەم، یوشوع، كالب ئەلعازار، قور، بلعام)، ئەو شوێنانەی ئەم كەسایەتییانەی لێژیاون ئەمانەن: (شاخی سینا، زەویی مەوعید، كەنعان، قادش برنیع، شاخی هور، دەشتەكانی مواب). ئەم كتێبە باس لەو جەنگ و بەسەرهاتانە دەكات كە لەژیانی موسادا روویداوە، بەشَوەیەكی زۆر موتڵەقی ژمارەی تێدا بەكارهاتووە لەكاتی باسكردنی جەنگی نێوان هۆزو خێڵەكانی جولەكەدا. بەبۆچوونی من ئەم كتێبە سەییدونا موسا نەینوسیوە لەبەر دوو هۆكار: هۆكاری یەكەم/ لەبەرئەوەی هەربەقسەی خۆیان كە لەكتێبی (التثنیة)دا هاتووە، ئاماژەبەوەدەكات كە سەییدونا موسا لەتەمەنی (120) ساڵیدا كۆچیدواییكردووە، ئەوەش لەگەڵ مێژووی نوسینەوەی ئەم كتێبەدا یەكناگرێتەوە. هۆكاری دووەم/ ئەم كتێبە زیاتر ریوایاتەو كەسی سێیەم دەیگێڕێتەوەو لەبەشی (3 لەئایەتی 1-3)دا دەڵێت: (ئەمەیش نەوەی هارون و موسایە، ئەو ڕۆژەی خواوەند لەگەڵ موسا لەچیای سینادا دوا). ئەمەیش بەڵگەیە لەسەرئەوەی كە موسا لەوێ‌ نەبووەو ئەویش نەینوسیوە، چونكە كەسی سێیەم باسی نەوەكانی موسا دەكات نەك خۆی، ئەم كتێبەیش هەردوای (200) ساڵێك نوسراوەتەوە.

پێنجەم/ (التثنیە):

ئەمەیش كتێبی پێنجەم و كۆتاییە لەكتێبەكانی سەییدونا موسا، بەوتەی زانایانی جولەكە ئەمە كۆتا كتێبە كە بۆ سەییدونا موسا نێرراوە. لەزمانی عەرەبیدا بۆ (كۆ)یەك بەكاردێت لەسیان زیاتربێت، لەزمانی كوردیدا پێیدەوترێت: دووبارەبوونەوە یان كۆی هەمووی، لەزمانی ئینگلیزیدا پێیدەوترێت: (Deuteronomy)، لەزمانی عەرەبیدا (التثنیة) كورتكراوەتەوە بۆ (تپ)، كتێبی (التثنیة) لە(34)بەش پێكدێت، ئەم كتێبە لەنوسخە رێپێدراوەكانی زمانی عەرەبیدا لەلاپەڕە (140)ەوە دەستپێدەكات. مێژووی نوسینەوەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی (1407-1406 پ.ز)، بەبۆچوونی زانایانی لاهوتی و كەهەنوتی ئەم كتێبە لەناوچەكانی رۆژهەڵاتی رووباری ئەردەن لەسەر زەویی كەنعان نوسراوەتەوە، ئەو كەسایەتییە سەرەكییانەی لەم كتێبەدا باسكراون ئەمانەن: (موساو یوشوع) ئەم كەسایەتییانە بەبۆچوونی زانایانی لاهوتی لەناوچەكانی (وادی العربة) لەموابی رۆژهەڵاتی ئەردەن ژیاون، ئەم كتێبە باس لەوە دەكات چۆن بەنوئیسرائیل چوونە ناو زەویی كەنعان، هەروەها باس لەدوا ساتەكانی ژیان و كۆچیدوایی سەییدونا موسا دەكات. من پێموانییە سەییدونا موسا خۆی بەشداریی لەنوسینی ئەم كتێبەدا كردبێت، لەبەرئەوە ئەم كتێبەیش جگە لەكتێبێكی ڕیوایەتكراوەو هیچیترنییە، من پێموایە ئەم كتێبەیش هەروەك كتێبەكانیتر عەزرا نوسیویەتییەوە، بۆیە لەكتێبی پیرۆز لە(التثنیة) (لەبەشی 23 ئایەتی 1-5)دا دەڵێت: ئەوەش ئەو بەرەكەتەیە كە موسای پیاوی خودا، نەوەی ئیسرائیلی پێپیرۆزكرد بەر لەمردنی، وتی: (خواوەند لەسیناوە هاتووە لەسەعیرەوە بەسەریاندا هەڵهات لەچیای فارانەوە درەوشایەوە هەزاران هەزار پاكو پیرۆزی لەگەڵبوو لەدەستە ڕاستیشی ئاگرێكی گڕدار، هەروەها نەوەی گەلانت خۆش دەوێت، هەموو پاكو پیرۆزییەكانی لەدەستی تۆن، ئەوان لەلای پێت دانیشتوون لەوشەكانی تۆوە وەردەگرن موسا فەرمانی فێركردنی پێداین، میراتە بۆ كۆمەڵی یەعقوب) ئەم ئایەتەی تەورات ئەوەمان بۆدەردەخات و بۆمان دەسەلمێنێت لەوانەیە لەسەییدونا موساوە وەك گێڕانەوەیەك گێڕرابێتەوە، بەڵام ئەمە كەسی سێیەم نوسیویەتییەوە نەك سەییدونا موسا خۆی، خۆ ئەگەر جولەكەكان بڵێن: ئەمە موسا خۆی نوسیویەتییەوە، ئەوا تێدەكەوەن چونكە سەییدونا موسا مژدەی ئەوەی داوە كە پێغەمبەرێك لەشاخی فارانەوە دەردەكەوێت، ئەو شاخە وادەردەكەوێت كە لەمەكەی ئێستادابێت، ئەو شاخەیە كە ئیسماعیل و دایكی بەڕێزی لەوێبوون، ئەمە ئەو پێشبینییە دەسەلمێنێت كە خوا بەگەلی جولەكەی داوە، واتە: فریادڕەسەكە پێغەمبەری مەزنی ئیسلام (موحەممەد صلی الله علیه وسلم)ە، چونكە هیچ پێغەمبەرێكی دیكە لەوێوە نەهاتووە، بەڵام مەسیحییەكان دەڵێن: ئەم پێشبینییەی موسا مەبەستی لە پێغەمبەر عیسایە، بەڵام ئاشكرایە كە پێغەمبەر عیسا لەوێ لەدایكنەبووەو لەوێوە نەهاتووە، ئەگەر سەییدونا موسا خۆی ئەم قسەیەی كردبێت ئەوا بۆ ئێمەی ڕوونكردۆتەوەو دەفەرموێت: هەزاران هەزار پاكو پیرۆزیی لەگەڵدایە. لەبەرئەوە بەڕێز د. ئەحمەد دیدات دەڵێت: ئەو قسەیەی پێغەمبەر موسا ئەوەیە كە: پێغەمبەر (موحەممەد صلی الله علیه وسلم) خۆی و دەهەزار هاوەڵی بەڕێزی خۆی لەگەڵدابوو كاتێك چوونەناو مەككەی پیرۆز. مەبەستیش لەوەی كە دەڵێت: دەوروبەری وشەكانیان وەرگرت، د. ئەحمەد دیدات دەڵێت: ئەوەش مەبەست لەقورئانە كە لەپێغەمبەریان صلی الله علیه وسلم وەرگرتووە. بۆیە من بەهیچ شێوەیەك ئەم كتێبە بەوتەی خواو سەییدونا موسا نازانم، بەڵام پێموایە هەندێك قسەی پێغەمبەر موسا (سەلامی خوای لێبێت) وەك شەفەیی ماوەتەوەو پشتاوپشت گێڕراوەتەوە، دوایی عەزرا نوسیویەتییەوە.

سەرچاوەكان:

1)قورئانی پیرۆز – تەفسیری ئاسان.

2)الكتاب المقدس (پرۆتستانتی) دارالكتاب المقدس فی مصر ط. 2004م.

3)التفسیر التطبیقی للكتاب المقدس، ط. القاهرە – مصر.

4)نهێنییەكانی كتێبی پیرۆز) ن. موحەممەد حەسەن مامە، چاپی یەكەم 2010ز.

5)وەڵامی پرسیارەكان) د. كەریم ئەحمەد، چاپی دووەم، پرۆژەی تیشك.

6)ئایا كتێبی پیرۆز وتەی خوایە؟ د. ئەحمەد دیدات.

7)با كتێبی پیرۆز بدوێ، و. عەبدوڕەحمان دیمەشقی.

8)بەپێی تەورات و ئینجیل موحەمەد صلی الله علیه وسلم جێنشینی عیسایە، د. ئەحمەد دیدات.

9)موحەممەد صلی الله علیه وسلم وەك لەكتێبی جولەكەو دیانەكاندا هاتووە، پ. عەبدولئەحەد داود، قەشەی پێشووی ئیرمیا لەئێران.

10)تەوراتی كوردی، و. كەنیسەی كوردزمان.