Home / ناوداران / ژیاننامەی سەرۆك مام جەلال لە ئینسكلۆپیدیــای یەكێتیی نیشتمانیی كوردستاندا

ژیاننامەی سەرۆك مام جەلال لە ئینسكلۆپیدیــای یەكێتیی نیشتمانیی كوردستاندا

ژیاننامەی سەرۆك مام جەلال لە ئینسكلۆپیدیــای یەكێتیی نیشتمانیی كوردستاندا ‌

FB_IMG_1507125664964

جەلال تاڵەبانی؛ دامەزرێنەرو سكرتێری گشتیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و سەرۆك كۆماری عیراق لە ماوەی 2005 – 2014. ناوی تەواوی جەلال حوسامەددین  نوروڵڵا. لەدایكبووی ساڵی 1933ی گوندی كەڵكان لەبناری چیای كۆسرەت. بەڕەچەڵەك دەچێتەوە سەر بنەماڵەی شێخانی تاڵەبانی كە بەرەبابێكی هۆزی گەورەی زەنگنەیە. پاش هەڵبژاردنی‌ باوكی بە مورشیدی تەكیەی تاڵەبانیی كۆیە، خێزانەكەی لەكۆیە نیشتەجێ بوو.
ساڵی 1946 لەتەمەنی 13 ساڵیدا پەیوەندیی بەئەڵقەیەكی رۆشنبیریی پارتی كۆمۆنیستی عیراقەوە كرد كە فاتیح رەسوڵ سەرپەرشتی‌ دەكرد، بەڵام هەمووی چەند مانگێكی نەبرد وازی لەئەڵقەكە هێنا، چونكە رێكخەرەكانی دژی بیروباوەڕی كوردایەتی بوون و باوەڕیان بەوە نەبوو كە كورد نەتەوە پێكدێنێ. دوا بەدوای ئەمە، رووی لەپارتی دیموكراتی كوردستان كردو لەڕێی عومەر مستەفاوە پەیوەندیی بەئەڵقەیەكی رۆشنبیریی پارتییەوە كرد. پەیوەندیی رێكخراوەیی و سیاسیی لەگەڵ پارتیدا، بۆ ساڵی 1947 دەگەڕێتەوە، كاتێك یەكێ لەمامۆستاكانی كە تاهیر سەعیدە، پلەی ‌ئەندامەتیی تەواوی پێ بەخشی. بۆ ساڵی دواتر، دەستی بەخوێندنی ناوەندی كردو لەناوەندیی كۆیە لێپرسراوەتیی خوێندكارە پارتییەكانی كۆیەی گرتە ئەستۆ. لەتەمەنی 15 ساڵیدا سەرپەرشتیی‌ خۆپیشاندانێكی جەماوەریی لەكۆیە لەدژی واژۆكردنی پەیمانی ساڵی‌ 1948ی‌ پۆرتسمۆس كرد. هەر لەو ساڵەدا وەك نوێنەری خوێندكارانی كۆیە بۆ بەشداری كردن لەكۆنگرەی دامەزراندنی یەكێتیی گشتیی خوێندكارانی عیراق هەڵبژێردراو لەو كۆنگرەیە بەئەندامی یەدەك هەڵبژێردرا. بۆ ساڵی دواتر كرا بەئەندامی ناوچەی كۆیە.
خوێندنی ئامادەیی لەكەركوك تەواو كردو ویستی لەكۆلێجی پزیشكیی زانكۆی بەغدا بخوێنێ، بەڵام داواكەی رەت كرایەوە، چونكە دەزگا ئەمنییەكان بەڵگەی پشتگیرییان پێ نەدا. بۆیە رووی كردە كۆلێجی یاساو لەساڵی خوێندنی 1952- 1953 وەرگیرا.
ساڵی 1953 لەكۆنگرەی سێیەمی پارتی بەئەندامی كۆمیتەی ناوەندی هەڵبژێردرا. دوای ئەوەی كە داوای لێ كرا بكەوێتە گەڕ بۆ دامەزراندنی یەكێتیی قوتابیانی كوردستان، لەمانگی شوباتدا ئەو یەكێتییەی دامەزراندو خۆیشی بوو بەسكرتێرەكەی. ساڵی 1955 لەچوارچێوەی شاندی خوێندكاران و لاوانی عیراق، بەشداریی لەكۆنگرەی لاوانی جیهان لەوارشۆی پایتەختی پۆلۆنیا كردو لەوێ هەڵمەتێكی بۆ ناساندنی مەسەلەی كورد دەست پێكرد. هەڵسوڕانی لەپۆلۆنیا سەرنجی چینییەكانی راكێشا، بۆیە هەر لەوێ بانگهێشتنامەیەكی فەرمییان پێشكەش بەم و ئەندامێكی عەرەبی شاندەكەی عیراق كرد. هەردوو بانگهێشتكراوەكە لەگەڵ ژمارەیەكی زۆری لاوانی بانگهێشتكراوی وڵاتانی جیهان بەشەمەندەفەر بەناو خاكی یەكێتیی سۆڤێتدا بەرەو چین بەڕێ كەوتن.
لەڕێگا بیری لەوە كردەوە كە رێوشوێنێك بدۆزێتەوە بۆ بینینی سەرۆكی پارتی مەلا مستەفا بارزانی كە ئەوسا لە روسیا پەنابەری سیاسی بوو. لەپەكین نامەیەكی دوورو درێژی بۆ نوسی و لەگەڕانەوەدا بۆ مۆسكۆ، نامەكەی لەگەڵ خۆیدا بردو لەوێ تەواوی كرد. لەمۆسكۆ هەوڵەكانی بۆ دۆزینەوەی بارزانی هیچیان لێ هەڵنەوەری، بەڵام توانی نامەكە رادەستی بێژەرێكی عەرەبی عیراق بكا كە لەرادیۆی عەرەبیی مۆسكۆ كاری دەكرد تاكو بیگەیەنێتە دەستی بارزانی. پاش گەیشتنی نامەكە، هەندێ رێنمایی بارزانیی لەڕێگەی هەڵگری نامەكەوە پێ گەیی و هەروەها ئەدرێسی كەسێكی ئێرانیی نیشتەجێی ئەڵمانیای رۆژئاوای پێ درا تاكو نامەی بۆ بنوسێ و ببێ بەپردێك لەنێوان بارزانی و سەركردایەتیی پارتی لەناوخۆی وڵات.
پاش گەڕانەوەی، دەزگا ئەمنییەكان هەندێ كێشەیان بۆ دروست كرد، بەڵام نەیانتوانی هیچی لەسەر ساغ بكەنەوە.
ساڵی 1956 پاش بەشداری كردنی لەخۆپیشاندانەكانی دژ بەهێرشی ئیسرائیل و بریتانیاو فەرەنسا بۆ سەر میسر، فەرمانی دەستگیركردنی دەرچوو. هاوكات، لەسۆنگەی زۆریی رۆژانی ئاماده ‌نەبوونی لە زانكۆ و بەگومانی ئەوەی كە ئەندامە لەڕێكخراوی لایەنگرانی ئاشتیی سەر بەپارتی كۆمۆنیسیتی عیراق، خوێندنی لە كۆلێجی‌ ماف لێ‌ قەدەغە كرا.
ساڵی 1957 وەك سكرتێری یەكێتیی قوتابیانی كوردستان، لەچوارچێوەی شاندی عیراق، بانگهێشت كرا بۆ بەشداری كردن لە فیستیڤاڵی لاوان و خوێندكارانی جیهان لەمۆسكۆ. لەوێ بۆ یەكەم جار چاوی بە مەلا مستەفا بارزانی كەوت و چەند كۆبوونەوەیەكی لەگەڵدا سازكرد. ئەو كۆبوونەوانە یەكەم كۆبوونەوەی بارزانی بوون وەك سەرۆكی پارتی، لەگەڵ سەركردایەتیی ناوخۆدا.
پاش روخانی رژێمی پاشایەتی و راگەیاندنی كۆمار لەعیراق لە 14ی تەموزی 1958، گەڕایەوە بۆ خوێندن لەكۆلێجی ماف و بۆ ساڵی دواتر خوێندنی تەواو كردو وەك پارێزەر ژیانی پیشەیی خۆی دەست پێكرد. بەڵام ژیانی پیشەیی وەك پارێزەر زۆر كورت بوو، چونكە تەنها دوو جار لەژیانیدا پارێزەریی كردوە: یەكێكیان لەساڵی 1960دا كاتێك سكرتێری پارتی برایم ئەحمەد وەك سەرنوسەری رۆژنامەی «خەبات» دەستگیر كراو تاڵەبانی و چەند پارێزەرێكی تر كەوتنە بەرگری كردن لێی و ئەوی تر كاتێك لەدادگا كێشەی ململانێی نێوان كرێكاران و كۆمپانیایەكی گرتە ئەستۆو تێیدا پشتگیریی لەكرێكارەكان كرد.
پاش گرژبوونی پەیوەندیی نێوان عەبدولكەریم قاسم و پارتی دیموكراتی كوردستان، دەركەوت كە بەغدا هیچ بەرنامەیەكی بۆ چارەسەركردنی مەسەلەی كورد نییە. ساڵی 1961 خێڵەكان یاخیبوونی گەورەیان لەدژی قاسم بۆ رێگرتن لەجێبەجێ كردنی یاسای چاكسازیی كشتوكاڵ ساز كردو قاسم فڕۆكەی جەنگیی ناردە سەریان و دەربەندیخان و دەربەندی بازیانی بۆردومان كرد.
لەكۆتایی 1961 پارتی هەڵوێستی خۆی لەم بارەیەوە یەكلا كردەوەو بڕیاریدا یاخیبوونە خێڵەكییەكە بكاتە شۆڕشێكی نەتەوەیی. بەكردەوە، پارتی لەساڵی دواتردا خەباتی چەكداری لەدژی حكومەتی قاسم دەست پێكرد. لەو ماوەیەدا تاڵەبانی لەچەمی رێزان چالاكییەكانی خەباتی چەكداری هەڵسوڕاند، سەركردایەتیی هێزی رزگاریی كردو رابەرایەتیی شەڕەكانی شارباژێڕو پێنجوێن و چەمی رێزانی كرد.
پاش روخانی حكومەتی قاسم و هاتنە سەر كاری بەعسییەكان لەشوباتی 1963دا، خۆی و ساڵح یوسفی وەك نوێنەری پارتی، لەبەغدا كەوتنە وتووێژ لەگەڵ سەركردە تازەكان بۆ گەیشتن بەڕێككەوتنێك بۆ چارەسەركردنی مەسەلەی كورد. هەر ئەو مانگە سەردانی میسری كرد بۆ بەشداری كردن لەئاهەنگەكانی یەكگرتنی میسرو سوریاو لەوێ چاوی بەسەرۆكی میسر جەمال عەبدولناسر كەوت و مەسەلەی‌ داواكردنی ئۆتۆنۆمیی بۆ روون كردەوە. لەمیسرەوە چوو بۆ جەزائیرو لەوێ لەگەڵ شاندی عیراق چاوی بە سەرۆك بن بیللا كەوت و دواتر گەڕایەوە بۆ میسرو دیسان چاوی بەسەرۆك عەبدولناسر كەوت.
پاش ئەوەی بەغدا لەسەلماندنی ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان پەشیمان بۆوەو لەبری ئۆتۆنۆمی، پرۆژەی فراوانكردنی دەسەڵاتی پارێزگاكانی پێشنیار كرد، ئەندازەی گرژیی نێوان كوردو بەغدا زیادی كرد. لەكاتێكدا كە تاڵەبانی لەلوبنان بوو. بەغدا هەموو ئەندامانی شاندی كوردی گرت و لە 10ی حوزەیراندا هێرشێكی بەربڵاوی كردە سەر كوردستان.
ساڵی 1964 پاش ئاگربڕی نێوان شۆڕش و حكومەتی عەبدولسەلام عارف كە توانیبووی كودەتا بكاو بەعسییەكان لەسەر كار لادا. قەیرانی ناوخۆی پارتی دیموكراتی كوردستان لەنێوان باڵی مەلا مستەفا بارزانی و باڵی مەكتەبی سیاسی بەسەركردایەتیی برایم ئەحمەد دەستی پێكرد. تاڵەبانی پشتگیریی لەباڵی ‌مەكتەبی سیاسیی كرد. پاش ئەوەی كە هێزەكانی بارزانی پەلاماری هێزەكانی مەكتەبی سیاسییان دا لەماوەت، هێزەكانی مەكتەبی سیاسی كشانەوە بۆ ناو ئێران و لەهەمەدان گیرسانەوە. پاش ماوەیەك باڵی مەكتەبی سیاسی گەیشت بەڕێككەوتنێك لەگەڵ مەلا مستەفاداو ئەندامەكانی‌ دەستبەرداری هەموو لێپرسراوەتییەكانیان بوون و وازیان لەهەڵسوڕانی سیاسییان هێنا. بەڵام پاش زیادبوونی گوشار لەسەر باڵی مەكتەبی سیاسی و پەرەسەندنی مەترسیی لەناوبردنی ئەندامەكانی، باڵی مەكتەبی سیاسی‌ لەساڵی 1966دا گەیشت بەڕێككەوتنێك لەگەڵ حكومەتی عیراقدا كە بەهۆیەوە حكومەت ئازادیی هەڵسوڕانی سیاسیی ئاشكرای لەشارەكاندا بەباڵی مەكتەبی سیاسی داو مافی پێكهێنانی هێزی چەكداریشی بۆ سەلماند.
پاش راگەیاندنی بەیاننامەی 11ی ئازاری 1970 لەلایەن سەرۆكی عیراق ئەحمەد حەسەن بەكرەوە، لەگەڵ چەند كادیرێكی دێرینی باڵی مەكتەبی سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان رێكخراوێكی چەپی نهێنیی بەناوی كۆمەڵەی ماركسی – لینینیی كوردستانەوە دامەزراند. ساڵی 1971 پاش یەكگرتنەوەی هەردوو باڵە ركابەرەكەی پارتی، بەپێی ئەو رێككەوتنەی لەگەڵ بارزانی كرابوو، خۆی و چەند ئەندامێكی سەركردایەتی هیچ لێپرسراویەتییەكیان وەرنەگرت. ساڵی 1972 كوردستانی بەجێهێشت و لە لوبنان گیرسایەوە. لەو ماوەیەدا پەیوەندییەكانی لەگەڵ فەلەستینییەكاندا پەرە پێدا، بەتایبەتی لەگەڵ بەرەی رزگاریی گەلی فەلەستینی بەسەركردایەتیی جۆرج حەبەش.
كاتێك شۆڕش لەساڵی 1975دا دوا بەدوای رێككەوتننامەی جەزایری نێوان عیراق و ئێران هەرەسی هێنا، تاڵەبانی وەك ئەندامی مەكتەبی پەیوەندییە عەرەبییەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان، لەقاهیرە دەژیا. ئەوەندەش كە لەتوانایدا بوو، هەوڵیدا سەركردایەتیی پارتی بباتە سەر ئەو باوەڕەی كە هێشتا دەرفەت بۆ بەرگری و خۆڕاگرتن هەیەو ئەوەشی كرد بە بەڵگە كە نوێنەرێكی یەكێتیی سۆڤێت ئامادەیی دەربڕیوە بۆ پشتگیری كردنی مەسەلەی كورد بەو مەرجەی كە درێژە بەشۆڕش بدرێ.
سێ مانگ پاش هەرەس هێنانی شۆڕش لەكوردستان، یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانی لەسوریا دامەزراند. لەم سەروبەندەدا لەساڵی 1975دا توانی دوو هەنگاوی گرنگ بۆ سەقامگیركردنی پێگەی یەكێتی بنێ. یەكێكیان، هێنانی كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان و بزووتنەوەی سۆشیالیستی كوردستانە بۆ ناو یەكێتی و ئەوی تر بردنی یەكێتییە بۆ ناو كۆڕی نیشتمانیی عیراق كە هاوپەیمانییەكی سیاسیی‌ دژ بەڕژێمی بەعس بوو.
پاش سازكردنی پێداویستییەكانی دەستپێكردنەوەی خەباتی چەكدار لەكوردستان، لەئابی 1977دا گەڕایەوە بۆ كوردستان، ئەركی رابەرایەتی كردنی شۆڕشی گرتە ئەستۆ. ساڵی 1980 كاتێك عیراق هێرشی كردە سەر ئێران، دژی ئەم سیاسەتە شەڕخوازییەی عیراق وەستاو هەمان ساڵ بەشداری‌ لەپێكهێنانی بەرەی نیشتمانیی نەتەوایەتیی دیموكراتی عیراق كرد كە لە 8 گروپ پێكهاتبوو و ئامانجەكەی روخاندنی رژێمی بەعس بوو.
ساڵی 1984 پرۆسەی وتووێژی لەگەڵ رژێمی بەعس دەست پێكرد، بەڵام پاش بێ ئومێد بوون لەگەیشتن بەڕێككەوتنێكی گونجاو بۆ چارەسەركردنی مەسەلەی كورد، لەناوەڕاستی كانونی دووەمی 1985دا هەڵوەشانەوەی وتووێژی راگەیاند. هەر ئەو ساڵە، دوای ئەوەی كە ئێرانییەكان ئامادەیی ئەوەیان دەربڕی كە هەڵوێستیان بەرامبەر بەیەكێتی راست دەكەنەوەو خوازیاری ئاشتبوونەوەو هاریكارین، بەپیریانەوە چوو و پشتیوانیی لەچاككردنی پەیوەندیی نێوان یەكێتی و ئێران كرد. لەساڵی 1986دا پەیوەندییەكان پەرەیان سەندو گەیشتنە ئاستی هاوپەیمانی لەدژی رژێمی بەعس. لێرە بەدواوە كەوتە كاركردن بۆ یەكخستنەوەی ناو ماڵی كوردو پرۆژەی ئاشتبوونەوەی گشتیی پێشنیار كردو بەم پێیە هەوەڵ جار ئاشتبوونەوەی لەگەڵ حزبی سۆسیالیستی كوردستاندا بە ئەنجام گەیاند، پاشان لەگەڵ پاسۆك و دواتر لەگەڵ حزبی كۆمۆنیستی عیراقدا، لەكۆتاییشدا لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستاندا لەتاران. ئەم ئاشتبوونەوە گشتییە بووە هەوێنی پێكهێنانی بەرەی كوردستانی كە ساڵی 1988 لەنێوان لایەنە كوردستانییەكان هاتە كایەوە.
پاش راپەڕینی 1991، سەرۆكایەتیی شاندی بەرەی كوردستانیی كرد لەوتووێژدا لەگەڵ رژێمی بەعس بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێكی دیموكراتییانەو دادپەروەرانە بۆ مەسەلەی كورد، بەڵام پاش ئەوەی كە بێ ئومێد بوو لەتوانای رژێمی بەعس بۆ سەلماندنی مافە نەتەوەییەكانی كورد، دژی ئەوە وەستایەوە كە رێككەوتنێكی كرچ و كاڵ و نامسۆگەر لەنێوان كوردو رژێمی بەعسدا واژۆ بكرێ. بەهۆی بوونی دوو بۆچوونی جیاواز سەبارەت بەشێوەی مامەڵەكردن لەگەڵ بەغدادا، بڕیار درا هانا بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمان ببرێ.
لەهەڵبژاردنی ساڵی 1992دا یەكێتیی نیشتمانی و پارتی دیموكرات زۆرینەی دەنگەكانیان بەدەست هێناو دواتر پێكەوە یەكەم كابینەی‌ حكومەتی هەرێمی كوردستانیان پێكهێنا. لەكۆنگرەی لایەنەكانی ئۆپۆزیسیۆن لەسەڵاحەددین، تاڵەبانی رۆڵێكی سەرەكیی لەبەڕێوەچوونی ئەجێندای كۆنگرەكەدا گێڕاو بەشدار بوو لەهاندانی كۆنگرە بۆ پەسندكردنی فیدرالیزم وەك شێوازێكی حوكمڕانی لەعیراقی ئایندەدا. بەپشت بەستن بەم بڕیارەی كۆنگرەكە، پەرلەمانی كوردستان فیدرالیزمی وەك رێوشوێنێك بۆ رێكخستنی پەیوەندیی نێوان ناوەندو هەرێم پەسەند كرد.
دوا بەدوای هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ لەكوردستاندا، هەموو هەوڵی خۆی خستە گەڕ بۆ گێڕانەوەی ئاشتی بۆ كوردستان و پشتیوانیی لەهەوڵەكانی ئەمریكاو بریتانیاو فەرەنساو ئێران و توركیا كرد بۆ كۆتایی هێنان بەكێشەكانی نێوان یەكێتی و پارتی. ساڵی 1998 بە سەرپەرشتیی ئەمریكا، رێككەوتننامەی واشنتۆنی لەگەڵ مەسعود بارزانیی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستاندا ئیمزا كرد. دوا بەدوای ئەمە هەوڵەكانی چڕكردەوە بۆ یەكخستنەوەی ئیدارە لەكوردستاندا.
پاش روخانی رژێمی بەعس لەساڵی 2003، بەئەندامی ئەنجومەنی حوكم هەڵبژێردراو لەساڵی 2003دا سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی حوكمڕانی‌ كرد. لەنیسانی 2004دا لەلایەن كۆمەڵەی نیشتمانیی عیراقەوە وەك سەرۆكی كۆماری عیراق لەقۆناغی راگوزەردا بۆ ماوەی یەك ساڵ هەڵبژێردرا. لە 22ی نیسانی 2006دا لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقەوە بەسەرۆكی كۆمار بۆ ماوەی چوار ساڵ هەڵبژێردراو بووە یەكەمین سەرۆكی هەڵبژێردراو لەمێژووی عیراقدا.
ساڵی‌ 2007 بۆ رێكخستنەوەی‌ پەیوەندییەكانی‌ نێوان یەكێتیی‌ نیشتیمانیی‌ كوردستان و پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان، رێككەوتننامەی‌ ستراتیجیی‌ لەگەڵ پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان واژۆ كرد.
لەتەموزی 2008دا لەبیست و سێهەمین كۆنگرەی رێكخراوی سۆسیالیست ئینتەرناسیۆنالدا بەجێگری سەرۆكی رێكخراوەكە هەڵبژێردراو لەساڵی 2010دا بۆ دووەم جار لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقەوە بۆ پۆستی سەرۆكی كۆماری عیراق هەڵبژێردرایەوە.
لە 17ی كانونی یەكەمی 2012دا لە بەغدا نەخۆشی تینی بۆ هێنا و بەپەلە گەیەندرایە نەخۆشخانەی شاریتە لە بەرلینی پایتەختی ئەڵمانیا. لە 19ی تەموزی 2014دا گەڕایەوە بۆ سلێمانی و لە دەباشان گیرسایەوە. لەو ماوەیەدا نەخۆشی رێی پێ نەدا بەشداری لە ژیانی سیاسیدا بكات.

About زريان احمد

Check Also

‎شۆڕشی شێخ مەحمودی حەفید

‎ڕێژین محمد‎قۆناغی چوار-بەشی مێژوو‎زانكۆی سۆرانپێشەکی:شێخ مەحمود حەفید، کەسایەتی دیاری گۆڕەپانی ئایینی، بەشدارییەکی گەورەی کرد لە …