Home / بەشی مێژووی كورد / مێژووی تێڕوانینی شیعە بۆ کورد

مێژووی تێڕوانینی شیعە بۆ کورد

مێژووی تێڕوانینی شیعە بۆ کورد

1506852378612

خوێندنەوەیەكی مێژوویی – سیاسییە سەبارەت بە كاریگەرییە كۆمەڵایەتیی و سیاسییەكانی ئینتلجینیسیاو دامەزراوەی ئایینیی شیعە لەعێراق و هەڵوێستی رۆحانیی و رێكخستنە سیاسییەكانیان بەرامبەر بە كێشەی كورد”

بەرزانی مەلا تەها

سەردەق

هەڵبەتە، یەكێك لەو بابەتە سەرنجڕاكێش ‌وپڕخوێنەرانەی، كە لەئێستادا بایەخێكی ئێجگار زۆری هەیەو ناوەندە كاراو زیندووە ئەكادیمییەكانی بەخۆیەوە مژولكردووە، بابەتی دەركەوتن و رۆڵیهەڵكشاوی رۆحانیی ‌ومەزنە زانایانی شیعەیە بەدرێژایی مێژووی هاوچەرخی عێراق تا دەگاتە قۆناغی رووخانی دەسەڵاتی دیكتاتۆریی بەعسیی، كەسەدام حوسێن سەرۆكایەتیی دەكرد. لەمبارەوە حەزێكی زۆرلەو ناوەندانە دەركەوتووە بە ئامانجی گرنگیدان بەكاروباری مەزهەبیی، كۆمەڵایەتیی و سیاسیی شیعەكانی عێراق، لەپاڵ خستنەڕووی ئەنگێزە سیاسیی و دەسەڵاتخوازییەكانی شیعە بەدرێژایی مێژووی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق، هۆكاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆبوونی مەرجەعیەتی ئایینیی شیعەكان لەشاری نەجەف، كەقورساییەكی قەبەی بەرۆڵی رۆحانییەكان ودامەزراوەی ئایینیی شیعەلەعێراقدا داوە، بۆیەشە هاتنە پێشەوەی رووداوە سیاسییەكان، كاریگەرییەكی راستەوخۆی كردۆتە سەررۆحانییەكان، هەروەها هاندەریش بووە بۆدەرخستنی هەڵوێست وئاڕاستە فیكرییەكانیان لەچوارچێوەی سیاسەت وستراتیژی دامەزراوەی ئایینیی لە نەجەفدا. زۆرجاریش هەڵوێست وكاریگەریی پێگەی رۆحانییەكان و ئەودامەزراوە جوگرافیای عێراقی تێپەڕاندووە تەواوی جیهانی ئیسلامیی گرتۆتەوە. لەهەمان كاتیشدا، فەتوای مەزنە زانایانی شیعە لەبارەی رووداوو گۆڕانكارییە سیاسییەكان قورساییەكی گەورەتری بەوان داوەو، لەزۆر حاڵوباری سیاسیشدا بوونەتە بزوێنەرو ئاڕاستەكەری جموجۆڵە كۆمەڵایەتیی وسیاسییەكان.

یەكێك لەووێستگە سەرەكییانەی، كەرۆحانییەكان و دامەزراوەی ئایینیی شیعەلەسەرەتای سەدەی بیستەمەوە تێیدا كاریگەریی كۆمەڵایەتیی وسیاسییان هەبووە خۆیلە هەڵوێستی دژانەی ئەواندا دەبینێتەوە بەرامبەر بەداگیركاریی بەریتانیا ودڵبژۆكییەكانی لەخاكی عێراقداو بەتوندیی هەڵوێستیان لەمبارەوە خستۆتەڕوو، بەتایبەت لەگەڵ هاتنی بەریتانییەكان لەساڵی 1914وتێخزانیان بۆ جەرگەی خاكی عێراق. ئیدیبەهۆی داگیركاریی بەریتانیاوە هەرزوو مەرجەعیەتی ئایینیی شیعەلەنەجەفەوە بەخۆیان كەوتن و لەمەتەرێزی دژە كۆلۆَنیالیزمدا خۆیان بینییەوە، هەروەها هانیجەماوەرو خێڵە عێراقییەكانیان داو فەتوایان لەدژی بەریتانییەكان دەكرد، ئامانجیان لەم دژایەتییە زەقەی بەریتانییەكان، رزگاركردنی عێراق بوو لەپاشكۆیەتیی بۆ بەریتانیا، لەم پێناوەشدا مەرجەعیەتی شیعەلەساڵی 1914ەوە تاساڵی 1918 جیهادیان دژبە بەریتانییەكان راگەیاند. بەتایبەت هەریەك لەمەزنە زانایانی شیعە (محەمەد تەقی شیرازی، محەمەد سەعید حبوبی، مەهدی حەیدەری، مەهدی خاڵسی و …) رۆڵیبەرچاویان لە جووڵانەوەیەدا گێڕا. پاشساڵی 1918وە دیسان رۆڵی مەرجەعیەتی ئایینیی شیعەرووی لەهەڵكشان كردەوە بەتایبەت لەقۆناغی هەڵایسانی شۆڕشی بیست لەساڵی 1920‌وهاتنەپێشەوەی قۆناغی پاشایەتیی لەسەردەستی مەلیك فەیسەڵ لەساڵی 1921، پاشتریش مەرجەعیەتی شیعە بەدرێژایی حوكمڕانیی پاشایەتیی هەڵوێستی خۆیان سەبارەت بەگۆڕانكارییە سیاسییەكان خستۆتەڕوو.

لەلایەكی ترەوە، بەكۆتایی هاتنی سیستمی پاشایەتیی لەعێراق و سەرهەڵدانی شۆڕشی 14یتەموزی ساڵی 1958، قۆناغێكی تری رۆڵیمەرجەعیەتی ئایینیی ومەزنە زانایانی شیعەدێتە ئاراوە سەبارەت بە كۆدەتاكەو هەڵوێستیان لەبەرامبەر رێبەری كۆدەتا (عەبدولكەریم قاسم)وهەڵوێستیان لەمەڕ تەشەنەسەندن و شاڵاوی كۆمۆنیزم بۆعێراق، كە لەسەرەتادا لایەنگرییان بۆشۆڕش هەبوو، پاشتریش بەهۆی رێوشوێنە نوێیەكانی سیستمە نوێكەی عێراقەوە، كە بڕێكیان پێچەوانەی پرنسیپە ئیسلامییەكان بوونبەریەككەوتن لەنێوانیاندا دروستبوو، مەرجەعیەتی شیعەكان بەدژی ئەورێوشوێنانە وەستانەوە.

بەهاتنە پێشەوەی بەعسییەكان ورێوشوێنە توندەكانیان لەبەرامبەر كورد وشیعەكان، دیسان قۆناغێكی تر لەرۆڵی مەرجەعیەتی ئایینیی شیعەو مەزنە رۆحانییەكانیان دێتەئاراوە، كە بەتوندی دژ بەهەوڵی بەعسییەكان وەستانەوە، چونكە بەعسییەكان رۆڵ وپێگەی ئەوانیان كردەئامانج و كاریان بۆ پەراوێزخستنی ئەوان دەكرد. هەربۆیەشە رۆحانییەكانی شیعەلەچوارچێوەی ئیسلامی بزاڤگەرییدا كەوتنە دامەزراندنی گروپ ورێكخستنی سیاسیی، كەسەر بە مەرجەعیەتی شیعە بوونو رۆحانییەكان رێبەرایەتییان دەكرد، بەنمونە رۆڵی حیزبی دەعوەی ئیسلامیی، كە یەكێك لەدیارترین رێبەرانی (محەمەد باقر سەدر) بوو،لە ساڵی 1957وەكەوتنە جموجۆڵ ولە تەواوی پێشهاتە سیاسییەكاندا هەڵوێستیان هەبووە، لەبنچینەشدا وەك رەوتێكی كاریگەری سیاسیی شیعە كاریان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامیی لەعێراقدا دەكرد.

بە كۆتایی هاتنی دەسەڵاتی بەعسییەكان لەسەر دەستی ئەمەریكاو هاوپەیمانانی، دیسان قۆناغێكی ترلە رۆڵی مەرجەعیەتی ئایینیی ومەزنە رۆحانییەكانی شیعەدێتە ئاراوە، ئەمقۆناغە جیاواز لەقۆناغەكانی رابردوو، هەلێكی گەورەو لەمێژینە بۆ شیعەكان هاتە پێش،كە پێشتر لەلایەن دەسەڵاتە جۆراوجۆرەكانی عێراقەوە كاربۆ سەركوتكردن وپەراوێزخستنیان دەكرا، بەتایبەت لەپاش سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران لەساڵی 1979وجڵەوكردنی دەسەڵات لەلایەن رۆحانییەكانەوە بەرێبەرایەتی (خومەینی)وهەڵایسانی جەنگی نێوان عێراق – ئێران، شیعەكان بەتەواوی بەهۆی سیاسەتی زبرو بێئامانی سەددامەوە كەوتنە بەر پەلامارو دەستبردن بۆپیرۆزییەكانیان و كوشتن و غافڵكوژكردنی رۆحانییەكانی شیعە. بەمپێیە لە پاشساڵی 2003وە قۆناغێكی نوێ لەمێژووی عێراق هاتەپێشەوەو بنیاتنانەوەی دەوڵەت لەقاڵبێكی جیاواز لەرابردوو دەركەوت. ئیدیرۆڵی ئینتلجینیسیای شیعەو بژاردەی رۆحانیە شیعەگەراكان لەقاڵبێكی تردا شكڵگیر بوو، كەپتر لە سەرلەنوێ داڕشتنەوەی دەسەڵاتی سیاسیی وبنیاتنانەنەوەی دەوڵەتی عێراقیی لە بەرژەوەندیی ئەواندا خۆیدەبینییەوە، دیسان رۆڵیئەوان بەشێوەیەكی ترولە قۆناغێكی تەواو جیاوازدا كەوتەوە بەرباس، كەبەدرێژایی ساڵانی پاش 2003 تاهاتنی داعش، مەرجەعیەتی ئایینیی بەرێبەرایەتی (عەلی سیستانیی) بەهێزەوە رۆڵیان گێڕاو لەبان دەوڵەتەوە بوونە ئاڕاستەكەری سیاسەت لەعێراق و لەرێگەی فەتوا هەمەلایەنەكانیەوە رۆڵی یەكلاكەرەوەیان لەزۆر گرێوگۆڵی سیاسییدا بینی.

لەمانەش گرنگتر، هەڵوێستی دامەزراوەی ئایینیی ورەوتە شیعەگەراكانە لەبەرامبەر كێشەی كوردلەعێراقدا، كە بەپێی قۆناغبەندییە مێژووییەكان، رۆحانیانی شیعەو رێكخستنە سیاسییەكانیان هەڵوێستی خۆیان لەمەڕ ئەمكێشەیە هەبووە، بەتایبەت لە ساڵانی شەستەكانی سەدەی رابردوودا هەڵوێستەكانی (سەید موحسین ئەلحەكیم) لەبەرامبەر كێشەی كورددا لەبەرچاوو پرشنگدارە. لەقۆناغی حوكمڕانی بەعسییەكانیش لەعێراقدا شیعەو كورد وەكدوو پێكهاتەی سەرەكیی لەعێراق لەسەروبەندی بەگژداچوونەوەی سەددامدا هەماهەنگبوون لەسەر زۆر بابەتی هاوبەش ورەنگدانەوەی لەسەر ئەدەبیاتی سیاسیی رێكخستنە شیعەكان لەعێراقدا دروستكردووە، كەلەم توێژینەوە پوختەدا چەردەیەكمان لەوهەڵوێستانە تۆماركردووە. لەپاش ساڵی 2003 مەیدانی سیاسەت لەعێراقدا بۆ شیعەكان كرایەوەو بەتوندیی هاتنە سەرخەت بۆ جڵەوكردنی دەسەڵات لەعێراقدا، هەڵبەت مەرجەعیەتی ئایینیی لەوساڵە بەدواوە بەجۆشەوە كەوتۆتە هەوڵی هەمەلایەن تاكوگەورەتر لەدەوڵەت لەرێگەی فەتواوە پرسەسیاسییە هەستیارەكان یەكلابكاتەوە.

لە كۆتاییدا، بە لەبەرچاوگرتنی قۆناغبەندییە مێژووییەكانی هەڵكشانی رۆڵیكۆمەڵایەتیی و سیاسیی رۆحانیان ودامەزراوەی ئایینیی لەمێژوو هاوچەرخی عێراقدا لەماوەی ساڵانی 1914-2014دا لەبابەتێكی لەمشێوەیەدا بە شێوەیەكی پوخت ئاماژەمان بە گرنگترین ئەو وێستگانە داوە، كەئەوان رۆڵی راستەوخۆیان تێدا گێڕاوە، هەروەها ئاماژەمان بە هەڵوێستی هەردوو رەوتی ئیسلامی سیاسیی شیعەگەرا (حیزبی دەعوەی ئیسلامیی و ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامیی لەعێراق) سەبارەت بە كێشەی كورد داوە.

قۆناغبەندییە مێژووییەكانیكاریگەریی كۆمەڵایەتییوسیاسیی ئینتلجینسیاودامەزراوەی ئایینیی شیعە لەمێژووی هاوچەرخی عێراقدا
(1914-2014)

حەوزەی زانستیی لە قوملە شاری نەجەف لە ساڵی 448یكۆچی لەلایەن (شێختایفە توسی)ەوەدامەزراوە، ئەو پێشتر لە بەغدا مژولی وانەگوتنەوە بووە، پاشان بەهۆی ململانێی تایفیی وسوتانی كتێبخانەكەیەوە روویكردۆتە نەجەف ولەوێ گیرساوەتەوە، بەهۆی ناوو ناوبانگی شێخ توسییەوە زانایان وقوتابیان روویان لەنەجەف كردووە، پاشگەشەكردنی بووە گەورەترین حەوزەی ئایینیی لەعێراق وناوچەكەدا. هەروەها مەرجەعیەت لەناو جیهانی شیعەدا باڵاترین دەسەڵاتی ئایینییە، شاری نەجەفیش كۆنترین چەقیمەرجەعیەتە، پاشان شاریقوم لە ئێران دێتەپێشێ، كەلەدەسپێكی سەدەی بیستەمدا بووە ناوەندی یەكەمی مەرجەعیەت، ئەمەش لەپاش لاوازیی وداهێزرانی حەوزەی زانستیی لە نەجەف بەهۆی هەڵمەتە سەركوتكاریی وتایفییەكانی رژێمەكانی عێراق، بەتایبەت رژێمی بەعس. شیعەكان بڕوایان بەزەرورەتی مەرجیعێكی (موجتەهید، دادوەر، زاناو لێوەشاوە)یشیعەكان لە كاروباری ئایینییدا هەیەبەتایبەت هەرچی پەیوەندیدارە بە حوكمە شەرعییەكانی پەیوەست بە لقەكانی ئایینەوە لەناویاندا (خومس)، خومس ئەومافە داراییە شەرعییەیە، كە دەبەخشرێت بە مەرجەعیەتی ئایینیی یاخود بە پرسوجۆ لەگەڵ ئەواندا سەرفدەكرێت. بەلای شیعەكانەوە، مەرجەعیەت ئەگەر بەرجەستەی ویلایەتی شەرعیی بكات، ئەوادەبێت پارێزەری بزاڤی ئیسلامیی، هەروەها ئەركی رۆشنبیراندنی ئوممەت وهۆشیاركردنەوەو بەستنەوەی بەئیسلامەوە لەسەرە، هەروەها دەبێت كاروانی ئیسلامیی لەلادان بپارێزێت وبانگخوازان بۆ ناوچە ئیسلامییە جۆراوجۆرەكان بنێرێت تائیسلام بڵاوبكەنەوەو مسوڵمانان هۆشیار بكەنەوەو دامەزراوەی ئیسلامیی دابمەزرێنن. دیسان دەبێت مەرجەعیەت چارەسەری ئیسلامییانە لە كاروانی ژیاندا بۆتاك و كۆمەڵ پێشنیاربكات (1).

لەسەر ئەمبنەمایە مەرجەعیەتی شیعەلە عێراق لەدەسپێكی سەدەی بیستەمەوە خۆی گورجكردۆتەوەو جگە لەهەڵوێستە سیاسییەكانی لەبەرامبەر رووداوە ناوخۆییەكانی عێراق، نۆبەرەی هەڵوێستەكانی لەسەدەی بیستمەدا دەگەڕێتەوە بۆ روانین و دیدەكانی سەبارەت بەشۆڕشی دەستووریی لەئێران، بەهۆی لێكنزیكیی و هاوبەستەگیی شیعەكانی عێراق و ئێرانەوە.  پریشكی شۆڕشی دەستووریی جگەلە دامەزراوەی ئایینیی لە ئێران، دامەزراوەی ئایینیی لە عێراق گرتەوە، چونكە ئەم رووداوە گەورەیە رۆڵیخۆی هەبوو لەپەرەگرتنی هۆشیاریی فیكری سیاسیی لەلای رۆحانییەكانی نەجەف، كاتێكیش شۆڕشی دەستووریی پرسیریفۆرمی سیاسیی لە (ئازادیی، دیموكراسیی، دەستوور) دایەدەست رۆحانییەكان، ئەوانەی بڕوایان بەمچەمكانە هەبوو، ئیدیمەرجیعە ئایینییەكانی وەك (محەمەد كازم یەزدی، محەمەد كازمخۆراسانی، حسێن خەلیلی) ورۆحانییەكان تر ئەوانەی مەرجیع نەبوون وەك (محەمەد عەلی حوسێنی، محەمەد عەلیبەحرولعلوم، محەمەد حسێنكاشف الغطاء،  محەمەد رەزاشەبیبی، عەلی شەرقی) رۆڵیان لەو شۆڕشەدا هەبوو، لەمپێناوەدا لە ساڵی 1906 پەیامگەلێك لە ئازادیخوازانی ئێرانەوە رەوانەی نەجەف كرانو دوای راوێژو پرسوجۆیان.. سەرەنجام، ئەمەش دەرخەری ئەو راستییەیە، كە دامەزراوەی ئایینیی رۆڵیان هەبووە لەكردنەوەی هەوەڵ پارلەمانی ئێرانیی لەژێر چاودێریی دامەزراوەی ئایینییدا، هەرئەم جموجۆڵەی دامەزراوەی ئایینیی رۆڵێكی ئیلهامبەخشی گێڕالە كاری سیاسیی لە ئێران و عێراقدا لەرێگەی گۆڕانكارییە سیاسییە یەكلەدوا یەكەكان ودەركەوتنی پیاوانی ئایینیی لە قاڵبی ئەو رۆحانییانەدا، كە خاوەن هۆشیاری سیاسیی و رێبەری كاری بزاڤگەریی و پێشكەوتووخوازیی بوون (2).

لەراستییدا، جەنگی یەكەمی جیهانیی سەرەتای قۆناغێكی نوێ بووبۆ جموجۆڵی سیاسیی شاری نەجەف دژ بەپرۆژە داگیركارییەكان. لەسەرەتای تشرینی دووەمی ساڵی 1914داجەنگی یەكەمی جیهانیی دەستیپێكرد، یەكسەریی دەوڵەتی عوسمانیی بێلایەنبوونی خۆیلەو جەنگەدا راگەیاند، بەڵام هەڵوێستێكی لەمشێوەیە دووچاری چەندین فشاربۆوە، ئامانجیش لەوفشارانە تێوەگلانی عوسمانییەكان بوو، پاڵنەرە سەرەكییەكانیش خۆیلە سەپاندنی جەنگبەسەریدا دەبینییەوە لەپاڵ جێبەجێكردنی پرۆژەی داگیركاریی ودابەشكردنی خاوەندارێتییەكانی. بەمشێوەیە دەوڵەتی عوسمانیی لە 29یتشرینی یەكەمی 1914داشانبەشانی ئەڵەمانیا كەوتە جەنگەكەوە، بەمهۆیەوە بەریتانیا فەرمانی بە هێزەئامادەباشەكانی دا عێراق داگیربكەن، لەمپێناوەدا هێزەكانی بەریتانیان لە 6یتشرینی دووەمی ساڵی 1914دا (فاو)یداگیركردو بەرەو (بەسرە) كشاولە (سنیە، سیحان، كوت الزین) لەسەر رێژاوی عەرەب لەنێوان فاووبەسرەدا زیانی گەورەی لە هێزەعوسمانییەكان دا، بۆیەشە لە 22یتشرینی دووەمی 1914دائەو ناوچانە لەلایەن بەریتانییەكانەوە داگیركران.

لەبەرامبەریشدا، دەوڵەتی عوسمانیی بەخۆی كەوت وهەوڵیدا لەرێگەی عێراقییەكانەوە بە ئاڕاستەكردنیان لەلایەن رۆحانییەكانەوە جیهاد لەدژی بەریتانییەكان بەرپابكەن، بۆ ئەممەبەستە دەسەڵاتدارانی عوسمانی شاندێكی باڵایان رەوانەی بەغداو پاشانیش نەجەف كرد وەكهەوڵێك بۆ هوروژاندنی مەزنە موجتەهیدانی نەجەف بۆراگەیاندنی جیهاد، شاندەكە لە نەجەف بە گەرمییەوە پێشوازییان لێكرا، كۆبوونەیەوەك لەمزگەوتی (هندی) رێكخراو رۆحانیی و سەرۆك خێڵ وپیاوماقوڵانی ئامادەی كۆبوونەوەكە بوون، هەریەك لەم رۆحانیانە (محەمەد سەعید حبوبی، عەبدولكەریم جەزایریی، هیبەتودین شەهرستانی، محەمەد جەواد جەواهیری) گوتاریان پێشكەشكرد، لە گوتارەكانیاندا باسیان لەبەشداریی حكومەتە مسوڵمانەكان كرد لەبەرەنگاربوونەوەی بێباوەڕان ودوورخستنەوەیان لە وڵاتانی ئیسلامیی (3).

لەم پێناوەدا، رۆحانییەكان لەگوتارەكانیاندا هەستوسۆزی جەماوەریان دژ بەبەریتانییەكان هوروژاندو ئاماژەیان بەو مەترسییە دا، ئەگەر بێتو بەریتانییەكان عێراق داگیربكەن  مزگەوتەكان دەڕوخێنن و مەزارە پیرۆزەكان تێكدەدەن و قورئانەكان دەسوتێنن وحورمەتی خانمان دەشكێنن و پیروپەككەوتەو مناڵان سەردەبڕن. بەم هۆیەوە رۆحانییەكان بانگەوازی جیهادیان لەوڵاتدا راگەیاند، هەروەها پاشرەوانەی كردنی چەندین شاند لەلایەن دەسەڵاتدارانی عوسمانییەوە بۆ عێراق بەئامانجی هاندانیان بۆ بەرپاكردنی جیهادو وەستانەوە بەرووی داگیركاریی بەریتانییەكان، یەكێك لە رۆحانییەكان بەناوی (حەمید كلیدار)،كە هاوكاتیش یەكێك بووە لەئەندامانی شاندە چۆتەشاری كوفەو لەوێچاوی بە مەرجیعی ئایینیی (كازمیەزدی) كەوتووەو لەبارەی جیهادەوە مشتومڕیان كردووە، لایخۆیەوە رەزامەندی نیشانداوەو محەمەدی كوڕیناردووە تاكو بەنوێنەرایەتیی ئەو خێڵەعێراقییەكان بخاتە سەرپێ و بەدژی بەریتانییەكان هانیان بدات. بەمشێوەیە مەزنە زانایان و رۆحیان لەپاڵ لایەنگرانیان بەرەو بەرەكانی جەنگ چوون، لەسەروەختی چوونیاندا لەتەواوی ئەوناوچانەی هاتۆتە رێیان هانی خەڵكی شارەكان وخێڵەكانیان داوە بۆجیهاد، یەكەم زانای ئایینیی، كەگەیشتۆتە شاری (سەماوە) (عەبدوڕەزاق حلو) بووەلەگەڵ نۆ لەشوێنكەوتووانی، پاش دوورۆژ لەلایەن (جاوید پاشا)یوالییەوە ئاگاداركراوەتەوە، كەخۆی و شوێنكەوتووانی بەرەو بەسرە پێ هەڵگرن. (محەمەد سەعید حبوبی) یەكێكی ترە لەومەزنە زاناو رۆحانیانەی، كە فرەبە پەرۆش بووەبۆ جیهاد، لە 15یتشرینی دووەمی 1914 لەنەجەفەوە بە هاوەڵی شوێنكەوتووانی بەرەو ناسریە بەرێكەوتوون، هەروەها هانیجەماوەرو خێڵەكانی داوەو قوتابیەكانی وەك (باقرشەبیبی و عەلیشەرقی) رەوانەی خێڵەدوورە دەستەكان كردووە بۆ ئەوەی بانگەواز بۆجیهاد بكەن(4).

وەك ئاماژەمان پێدا، پاشراگەیاندنی جیهاد لەدژی بەریتانییەكان وهەوڵی رۆحانیانی شیعە، لە 15یشوباتی 1915دا خێڵەعێراقییەكان بەرەو ناسریە پێیان هەڵگرت، پاشانیش محەمەد سەعید حبوبی بەرەی (شوعەیبە) و خێڵەكان رووی لەشوعەیبە كرد، ژمارەیان 30 هەزار چەكدارو 10 هەزار ئەسپسوار بوو،پاشانیش 15 هەزار سەرباز دایانە پاڵیان، عوسمانییەكان كۆمەكی دارایی گەورەی ئەو هێزانە بوون. لە 17یتشرینی دووەمی 1914 كاروانێكی تر لەبەرێبەرایەتیی مەزنە رۆحانی (عەبدوڕەزاق حلو) و شوێنكەوتووانی پێیان گەیشتنەوە. لەهەمان كاتیشدا شاندێك لە نەجەفەوە لە 26یتشرینی دووەمی 1914 گەیشتنە شوعەیبەو لەمرۆحانیانە پێكهاتبوون (شێخشەریعەی ئەسفەهانی، عەلیداماد تەبرێزی، مستەفا كشانی، محەمەد كازم یەزدی تەباتەبایی، محەمەد كازم تەباتەبایی، محەمەد حوسێن كاشف الغطاء، ئیسماعیل یەزدی). هاوكاتیش، لە نەجەفەوە گرووپێكی تربە رێبەرایەتیی (عەبدولكەریم جەزایری، سەیدئەحمەد بەغدادی، مەنسور موحتەسەر، لەبەغداشەوە گروپێكی گەورە بە رێبەرایەتی (سەید مەهدی حەیدەری، مهدی خاڵسی) لەپاڵ رۆحانیانی تردایانە پاڵیان، هەموو ئەم گروپانە لە هەرسێ بەرەی (شوعەیبە، حوێزە، قورنە) مەڵاسیان گرت.

هەروەها مەزنە زانایان ورۆحانیانی وەك (شێخشەریعەی ئەسفەهانی، مستەفا كاشانی، سەیدعەلی تەبرێزی، محەمەمد حەسەن مەهدی) بۆبەرفراوانكردنی بازنەی جیهاد دژ بەبەریتانییەكان نامەیان ئاڕاستەی فەرمانڕەوای ئیمارەتی ئەحواز شێخخەزعەل كرد، كەپشتیوانییان لێبكەن وناوچەكە بپارێزن. سەرەنجام پاش چاوەڕوانییەكی سێ مانگی لە 12ینیسانی 1915 تەواوی ئەمهێزانە هێرشیان كردەسەر بەریتانییەكان، شەڕەكە سێ رۆژیخایاندو هێزە عێراقییەكان بە رێبەرایەتی رۆحانییەكان وهێزە عوسمانییەكان زیانێكی گەورەیان بەركەوت و پاشەكەشەیان كرد، (سڵێمان عەسكەری بەك) وەكفەرماندەی هێزە عوسمانییەكان لەتاوا خۆیكوشت. لەم قۆناغەدا مەرجەعیەتی ئایینیی، هەرچەندە گرنگی بە كاروباری حەوزەی زانستیی دەدات، بەڵام لەپاڵ ئەمەشدا خاوەن هۆشیاریی گەورەی سیاسیی بوون ولەمەیدانی سەربازیی وهاندانی جەماوەری عێراقیشدا دژ بەبەریتانییەكان رۆڵی گرنگیان گێڕاوە (5).

یەكێكی ترلەو قۆناغانەی، كەرۆحانییەكان و دامەزراوەی ئایینیی لەعێراق رۆڵیان هەبوو لەبەرەنگاربوونەوەی بەریتانییەكاندا دەگەڕێتەوە بۆداگیركردنی بەغدا لە 11 ئاداری 1917 لەلایەن بەریتانییەكانەوە، تەنانەت (سەید محەمەد مەهدی) گرتنی بەغدای بە “كەوتنی ئیسلام لەئاسمانەوە بۆ زەمین” لەقەڵەمداوە، بەم هۆیەوە رۆحانییەكان ودامەزراوەی ئایینیی لەعێراق كەوتنەوە دژایەتیكردنی بەریتانییەكان وهانی جەماوەرو خێڵەكانیان دەدا دژبە هێزە بەریتانییەكان. هەرچەندە بەریتانیا لەساڵی 1914 بەڵێنی دابوو، كە هێزەكانیان نابەنە شارەپیرۆزەكانەوە، بەڵام لەساڵی 1918دابەڵێنەكەیان شكاندو هێزیان بەرەو كوفەرەوانەكردو لەو شارەدا سەنگەریان لێدا، هەروەها هێزەكانیان بەدەوروبەری نەجەفدا خولیان دەخوارد، پاشان تەقەیان لێكراوەو دوانلە سەربازە بەریتانییەكان كوژراون. ئەمرووداوە دیسان بیرۆكەی پێكدادانی شیعەو بەریتانییەكانی خستەوە بەرباس. پاشان بە ناچاریی رۆحانییەكان ودامەزراوەی ئایینیی كەوتنە هەوڵدان بۆئەوەی لەرێگەی بەرنامەی سیاسییەوە بەرێگەی ئاشتییانە بەئامانجەكانیان بگەن. لەمپێناوەدا زانایان وسەرۆك خێڵەكان لەنەجەف و شارەكانی تری عێراق كە پێكهێنانی رێكخراوی سیاسیی شۆڕشگێڕییەوە دەستیاندایە بەرەنگاربوونەوەی بەریتانییەكان، ئەوانەی رێبەرایەتیی ئەم پرۆژەیان دەكرد بریتی بوون لە (عەبدولكەریم جەزاری، محەمەد جەواد جەزایری، محەمەد عەلیبەحرولعلوم، محەمەد عەلیدیمەشقی)و حیزبی رابوونی ئیسلامیی/ حزب النهچە الاسلامیە)یاندامەزراند، پاشان ناوەكەی بۆ كۆمەڵەی رابوونی ئیسلامیی گۆڕدرا. باڵیچەكداریی ئەم رێكخراوە لە 19یئاداری 1918دا بەگرتنەبەری خەباتی چەكداریی فەرمانداری سیاسیی بەریتانیی (كاپتن مارشال)یانكوشت، بەمشێوەیە راپەڕینێكی تر دژبە بەریتانییەكان لەنەجەفەوە سەریهەڵدایەوە. ئەمراپەڕینە 45 رۆژی خایاندو بەریتانییەكان بە 8 هەزار سەربازەوە نەجەفیان ئابڵوقەدا، لەكۆتاییدا فەرماندەی باڵیچەكداریی رێكخراوە لەقەنارەدرا، لەساڵی 1918 (محەمەد جەواد جەزایری) فەرمانی لەقەنارەدانی بۆدەرچوو، فەرمانێكی لەمشێوەیە هەرچەند جێبەجێنەكرا، بووە یەكەم هەوڵی لەقەنارەدانی رۆحانیی وزانایەكی ئایینیی شیعەكان (6).

یەكێكی ترلەو وێستگانەی، كەرۆحانییەكان و دامەزراوەی ئایینیی رۆڵیدیاریان لە وردەكاریی رووداوەكاندا گێڕاخۆی لە كاندیدكردنی مەلیك فەیسەڵدا دەبینێتەوە بۆجڵەوكردنی تەختی پاشایەتیی لەعێراق. بەریتانییەكان بۆ مانەوەیان لەعێراق پێویستییان بە پاشاو فەرمانڕەوایەكی عەرەبی هەبوو، بەمشێوەیە بۆچوونەكان سەبارەت بەوەی دەبێت كێ حوكمڕانیی عێراق بكاتجیاوازبوون، بەنمونە یەكێك لە پێشنیارەكان ئەوە بوومەندوبی سامی (پرسیكۆكس) ئەو بەرپرسیارێتییە بگرێتە دەستو ببێت پاشای عێراق، بەڵام پێشنیارێكی لەمشێوەیە رەتكرایەوە، چونكە سەرلەنوێ عێراقییەكانی دەهورژاندەوە لەدژی بەریتانییەكان شۆڕشیان بەرپادەكردەوە، سەرەنجام یەكێك لەكوڕانی مەلیك حوسێن پێشنیاركرا تائەم بەرپرسیارێتییە لەئەستۆ بگرێت. لەبەرامبەر پێشنیارێكی لەمشێوەیەدا، مەرجەعیەتی ئایینیی لە شارینەجەف لەگەڵ كاندیدكردنی مەلیك فەیسەڵ بۆ گرتنەدەستی تەختی پاشایەتیی لە عێراق و دامەزراندنی حكومەتێكی عەرەبیی دەستووریی بروسكەیەكیان ئاڕاستەی شەریف حوسێن كردوداوایان لێكرد مەلیك فەیسەڵی كوڕیبنێرێت تاكو ببێتە پاشای عێراق، چونكە خاوەن رەهەندی دوورمەودایەو لەرووی سیاسییەوە بەئەزموونەو دەتوانێت ئیدارەی فرەئیتنیی لەعێراقدا بكات، ئەوەبوو لەكۆنگرەی قاهیردا لە 2یئاداری 1921 (وینستۆن چەرچڵ) وئامادەبووانی كۆنگرەكەمەلیك فەیسەڵیان كردە پاشای عێراق بەلەبەرچاوگرتنی خواستە نیشتیمانییەكانی مەرجەعیەتی ئایینیی لەنەجەف، هەروەها بەریتانیا نەیدەخواست دیسان بكەوێتەوە بەرەنگاربوونەوەی شۆڕشێكی نوێی هاوشێوەی شۆڕشی بیست.. (7).

واز لەقۆناغی پاشایەتیی لەعێراق دەهێنین ودێینە سەرباسی هەڵوێستی رۆحانییەكان ودامەزراوەی ئایینی سەبارەت بە شۆڕشی 14یتەموزی 1914. بەیانی رۆژی 14یتەموز عەقید (عەبدوسەلام عارف) یەكەم بەیانی شۆڕشی خوێندەوەو بڕانەوەی دەسەڵاتی پاشایەتیی و سیستمی كۆماریی لەعێراق راگەیاند، لێرەبەدواوە جەماوەر خرۆشان و روویان لە باڵوێزخانەی بەریتانیا كردبە ئامانجی پەلاماردانی، لەهەمان كاتیشدا، دوو پەیكەریی مەلیك فەیسەڵی یەكەم تێكدران. پاشان عەبدولكەریم قاسموەك رێبەری شۆڕشو عەبدوسولام عارفپەیوەندییان بە قایمقامی نەجەفەوە كردبەئامانجی بەدەستهێنانی پشتیوانیی رۆحانییەكان نەجەف، بەم هۆیەوە رۆحانیانی وەك (مەرجیعی باڵا موحسین ئەلحەكیم، عەلیبەحرولعلوم) لە كەربەلاوە، هەروەها (شێخعەبدولكەریم جەزایری، عەبدولكەریم زنجانی، عەلیكاشف الغطاء) پەیامگەلێكیان ئاڕاستەی رێبەری شۆڕش كرد،پەیامەكان، كران بەئینگلیزیی، جیا لەمەش پەیامەكە بەهەردوو زمانی عەرەبیی و ئینگلیزیی لە بەغداوە خوێندرانەوەو لەرۆژنامە عێراقییەكاندا بڵاوكرانەوە، گەوهەری پەیامەكان بریتیی بوولە پشتیوانیكردنی رۆحانییەكان و مەرجیعە ئایینییەكان لەشۆڕش، ئامانجیش لەوەرگێڕانی پەیامەكە بەزمانی ئینگلیزیی ئەوەبوو تا بەئەمەریكیی و بەریتانییەكان بڵێن، كەئەوان پاڵپشتی شۆڕشەكەی عەبدولكەریم قاسمن (8).

یەكێكی ترلەو قۆناغە مێژووییانەی، كە حەوزەی زانستیی ودامەزراوەی ئایینیی ومەرجیعە ئایینییەكان كەوتنە بەر پەلامار، قۆناغی هاتنی بەعسییەكان بوو،بەعسییەكان لەسەرەتاوە بەسێ قۆناغ دەستیاندایە راوەدوونان وبەزۆردارەكی كەوتنە دەركردنی قوتابیان لەحەوزە زانستییەكاندا، قۆناغی یەكەم لەساڵی 1970، قۆناغی دووەم لەساڵی 1976، قۆناغی سێیەم لەساڵی 1980. ئەوەكەی سێیەم گەورەترین پرۆسەی دەركردن بووتا ساڵی 1988یخایاند. لەمەش بترازێت، بەعسییەكان هەستان بە قۆڵبەستكردن و راوەدوونان و لەقەنارەدانی قوتابییە عێراقیی، لوبنانیی وئێرانییەكان، جار جارهەڵمەتەكان توندبوونەوەو شلبوونەوەی بەخۆوە دەبینی، بەتایبەت لەساڵی 1979و سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران، پاشانیش جڵەوكردنی دەسەڵات لەلایەن رۆحانییەكانەوە، بەعسییەكان بەتوندیی كەوتنە لێدان لە حەوزەی زانستیی، تایبەتتر قۆڵبەستكردنی ئیمام و مەرجیعی ئایینیی (محەمەد باقر سەدر) ولە قەنارەدانی، لەساڵی 1981-1982 ژمارەیەكی زۆری قوتابی بێسەروشوێنكران. پاشانیش لە ساڵی 1991 حەوزەی زانستیی لەپاش سەركەوتكردنی راپەڕینەكەی شەعبانیە دەسەڵاتی بەعسیی بەتوندیی هێرشی كردەسەر قوتابیانی حەوزە زانستییەكان ومەرجیعەكانی شیعە، لەپاڵ ئەمەشدا، لەراپەڕینەكەدا بەعسییەكان مەزارە پیرۆزەكانی نەجەف و كەربەلایان تۆپباران كردوگومبەزەكەی ئیمام حوسێن بەركەوت. هەروەها قوتابخانە ئایینییەكان تێكدران، لەوانە قوتابخانەی(خانەی حیكمەت)،دیسان ژمارەیەكی زۆرلە مامۆستایانی حەوزە زانستییەكان وقوتابیان بە كۆمەڵ لە بیابانی نێوان نەجەف و كەربەلادا لەقەنارە دران، بۆ ماوەی شەش مانگجموجۆڵی حەوزەی زانستیی بەتەواوی وەستاو شەلەبوو. پاششەش مانگ لەداخستنی، حەوزەی زانستیی دەستی بەجموجۆڵ كردەوە، بەڵام بەشێوەیەكی لاوازتر، ژمارەی قوتابیانی گەیشتە 600 قوتابی، لەوەختێكدا لەساڵی 1968 ژمارەیان 7-8 هەزار قوتابی بووە (9).

هەڵبەتە، یەكێكی تر لەوقۆناغانەی، كە ئینتلجینیسیای شیعەكان ومەرجەعیەتی ئایینیی رۆڵێكی زێدە گرنگیان گێڕا، قۆناغی سەرنخونبوونەوەی رژێمەكەی سەددام حوسێن بوو لەساڵی 2003دا، بەمەش دەرفەتێكی گەورەی مێژوویی بۆشیعەكانی عێراق هەڵكەوت تا بەتەواوی هێزو هەرەكەتی خۆیانەوە كاربۆ بنیاتنانەوەی دەوڵەتی عێراق بكەن، لەم پێناوەشدا پارت ورێكخستنە سیاسییەكانی شیعە، كە لەبنەڕەتدا لەلایەن مەرجیعە ئایینییەكانەوە ئاڕاستە دەكرێن لەبەرامبەر گۆڕانكارییە ناوخۆیی و دەرەكییەكانی عێراقدا هەڵوێستی جددییان وەرگرتووە، لە ساتەوەختە هەستیارەكانیشدا لەرێگەی فەتواو روانینیان بۆ كێشەیەك بەدوا یەكەكانی عێراق تێڕوانینی خۆیان پێشنیاركردووە.

لەراستیدا، شیعەكانی عێراق شوێنكەوتەی مەرجەعیەتە ئایینییەكانی ناوخۆی عێراق ودەرەوەن، بەڵام مەرجەعیەتی (عەلی سیستانی) نوێنەرایەتیی مەرجەعیەتی باڵاو جەماوەریترین وكاریگەرترینیان لە ناوەندەكانی شیعەی عێراقدا دەكات، سیستانی لەپاش ساڵی 2003وەلەو پەڕگیرییەی هاتەدەرێ و لەگوتارەكانیدا رۆڵی ئاڕاستەكەری سیاسییەكان دەگێڕێت. زۆربەی قسەكانی ئەولەشێوەی بەیاننامەو فەتواو خوێندنەوەی گوتارەكانیدا دەردەچن، پێیوایە “دەوڵەتی ساڵح” خۆیلەو دەوڵەتدا دەبینێتەوە، كە یەكسانیی لەنێوان هاوڵاتییەكانیدا دەستەبەردەكات ورێز لە فرەیی و فرەڕەنگیی دەگرێت، لەپاڵ داننان بەمافی كەمینەكان وپابەندبوون بە پرنسیپی هەڵبژاردنەكان ودەستاودەستكردنی دەسەڵات. هەروەها سیستانی دژیهەژموونی تایفیی وهەر سیستمێكی سیاسییە، كە پشتبەستوو بێت بەتایفیەت و نەتەوەگەریی. لەلایەكی ترەوە، عەلیسیستانی دژایەتیی هەرجۆرە رۆڵێكی راستەوخۆی رۆحانییەكان دەكات لەناو كایەی بەڕێوەبردن وجێبەجێكردندا، ئەركی ئەوان لە رێنوێنیكردن و تەیاركردنی گشتییدا دەبینێتەوە. ئەو تونیویەتی سەركەوتوو بێت لەبڕێك لە دەستێوەردانەكانیدا وەك تكایئەو لە حیزبی دەعوەی ئیسلامیی بە گۆڕینی كاندیدەكەی بۆهەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی وەزیران لە ساڵی 2014داوفەتوا مێژووییەكەی بەبەرپاكردنی جیهاد لەدژی داعش لەپاش داگیركردنی موسڵلەلایەن داعشەوە. ئەمهەنگاوانەی مەرجەعیەتی شیعەلەبەرامبەر گۆڕانكارییە ناوخۆییەكانی عێراق زادەی دانەبڕاویی ئەوان و روانینی هەمەلایەنیانە بۆگێرمەو كێشەكانی عێراق (10).

هەڵوێستی رۆحانییەكانوئیسلامی سیاسیی شیعەگەرا لەبەرامبەر كێشەی كورد لەماوەی ساڵانی (1949-2003)
بە چاوخشاندنەوە بە جموجۆڵ و هەڵوێستە سیاسییەكانی رۆحانییەكانی شیعەو پارتو رێكخستنە سیاسییەكانی سەر بەوان، دەگەین بەوئەنجامگیرییەی، كە ئەوان و رەوتە سیاسییەكانیان بەشێوەیەكی بەردەوام رۆڵیهەڵكشاوی كۆمەڵایەتیی وسیاسییان گێڕاوە، وەكئاماژەمان پێدا رۆڵگێڕانی ئەوان شانبەشانی عوسمانییەكان دژبە داگیركاریی بەریتانیا لەخاكی عێراق و هەڵوێستی توندی مەرجیعە ئایینییەكانی شیعەلەبەرامبەر تێخزانی بەریتانییەكان بۆ ناوخاكی عێراق ودەركردنی فەتوای جیهاد لەدژیان. لەقۆناغی پاشایەتیشدا بەتوندیی دژ بەورێكەوتنانە وەستانەوە، كەحكومەتی عێراق لەگەڵ بەریتانیادا مۆریكردبوو. لەقۆناغی حوكمڕانیی عەبدولكەریم قاسمیشدا كاتێك فەرمانی بە (حەمید سەید حەسەن)دا،كە یەكێك بوولە فەرماندە سەربازییەكان، بە هێرشكردنە سەر كوێتو داگیركردنی، ناوبراو فەرمانەكەی لەبەر فەتوایەكی (سەیدموحسین ئەلحەكیم) رەتكردەوە، چونكە ئەلحەكیم هەنگاوێكی لەمشێوەی حەرامكردبوو. وەختێكیش حكومەتی عێراق جەنگی دژبە كوردانی عێراق بەرپاكرد، هەوڵیدا لەرێگەی فەتوای زانایانەوە شەڕكردن لەگەڵیاندا بەوەی موڕتەدن بەدەست بهێنێت، زانایانی شیعە دژبەم هەنگاوەی حكومەتی عێراق وەستاونەتەوە، تەنانەت سەیدموحسین ئەلحەكیم لە 17ی 6ی 1965دافەتوایەكی بەناوبانگی دەركردو تێیدا شەڕیدژ بە كوردی حەرامكرد، هەروەها كۆمەڵێك لەزانایانی بەغداو كازمیەی شیعە بروسكەیان ئاڕاستەی بەرپرسانی دەوڵەت كردووە، داوایانكردووە شەڕیدژ بەكورد رابگرێت (11).

سەبارەت بەهەڵوێستی پارت ورێكخستنە سیاسییە شیعەگەراكانیش سەبارەت بەئاریشەی كورد لەعێراق، روانینی هەریەك لە حیزبی دەعوەی ئیسلامیی، ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامیی لەعێراق بەنمونە دەهێنینەوە.

مێژووی دامەزراندنی(حیزبی دەعوەی ئیسلامیی و ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامیی لەعێراق):

•          حیزبی دەعوەی ئیسلامیی: یەكەم و گرنگترین جووڵانەوەی سیاسیی شیعەیە لەساڵی 1957 لەنەجەف دامەزراوە، ئەمحیزبە لە بنەڕەتدا رێكخراوێكی ئیسلامیی شیعەگەرایەو كاربۆ دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامیی دەكات، لەبەرچاوترین كەسایەتییەكانی (محەمەد باقر سەدر)ە (1933-1980). ئەم حیزبە لەتشرینی یەكەمی 1957دالە كۆبوونەوەیەكدا، كەچەندین رۆحانیی ورۆشنبیری ئیسلامیی شیعەی لەخۆگرتبوو لەماڵی موحسین ئەلحەكیم گردبوونەوەو ناوكی رێكخستنە سیاسییەكەیان پێكهێنا (12).

•          ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامیی لەعێراق: لە 17ینۆڤەمبەری 1982 دامەزراوە، ئەنجومەنێكی سیاسیی ئیسلامیی لەمشێوەیە لەبنچینەدا لەلایەن ئێرانەوە دروستكرا، پێكهاتنی ئەم رێكخراوە وەك بەرەنجامی هەوڵەكانی ئێران بۆ یەكخستنی رەوتە ئیسلامییە عێراقییە پەرتەوازەكان دەركەوت. پێكهاتەی ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامیی لە پاشماوەكانی حیزبی دەعوەو ئەو رێكخستنانە پێكهات، كەلەعێراق هەڵاتبوون(13).

هەرچی هەڵوێستی حیزبی دەعوە لە شەستەكانی سەدەی رابردوودا لەپێڕەوو پرۆگرامیدا هیچ رەنگدانەوەیەكی سیاسەتەكانی لەبەرامبەر كێشەی كورددا بەدی ناكەین. لەرۆژی 11یئابی 1986دا رۆژنامەی(جیهاد)،كە زمانحاڵی حیزبی دەعوە بوولە بابەتێكدا بەناونیشانی (روانینەكانی دەعوەی ئیسلامیی لەبارەی كێشەی كورد) هاتووە: “زمانی عەرەبیی زمانی قورئانی پیرۆزەو زمانی فەرمیی عێراقە”، واتەنابێت زمانی كوردیی ببێتە زمانی فەرمیی، چونكە زمانی قورئان نییە، هەروەها عێراق بەشێكە لەنیشتیمانی ئیسلامیی و كوردستانیش بەشێكی دانەبڕاوی یەكێتیی سیاسیی عێراقە. دیسان لەژێر ناوی “بەدیلی سیاسیی وكێشەی كوردو پرسەگرنگەكان”دا (شێخمحەمەد مەهدی ئاسەفیی)،كە گوتەبێژی حیزبی دەعوە بووەلە 24ی ئابی 1987دائاماژەی بەوەداوە، كەحیزبی دەعوە لەپێڕەوو پرۆگرامی جەختلەوە دەكاتەوە، كەئۆتۆنۆمی دەبەخشێت بەكورد، ئەو كوردانەی لە سلێمانی، هەولێرو دهۆكنیشتەجێن. لەلایەكی ترەو، هەڵوێستی حیزبی دەعوە لەبەرامبەر كێشەی كورددا لەرێگەی چاوپێكەوتنێكی محەمەد مەهدی ئاسەفییەوە رووندەبێتەوە لەگەڵ گۆڤاری (دیرشپیگل)ی ئەڵەمانی لە 19یكانونی یەكەمی 1983دا،ئەو گوتوویە: “ئێمەلەگەڵ برا كوردەكانمان باشترین پەیوەندییمان هەیەو دەخوازین رۆژ لەدوای رۆژ  كار بۆپەرەپێدانی بكەین، لەماوەی مامەڵەمان لەگەڵ برایانەماندا لەواندا خۆڕاگریی وراستبێژیی وجددییەتمان لەكارو بەها ئەخلاقییەكاندا بەدی كرد…”. هەمدیسان لەپێڕەوو پرۆگرانی حیزبی دەعوە لەساڵی 1991دا،داوای بەخشینی ئۆتۆنۆمی راستەقینە بەكورد دەكات لەپاڵ بەخشینی مافیفەرهەنگیی و زمانیی لەكاروباری رۆژانەیاندا، هەروەها دەستەبەركردنی بەشداریی ئەوان لە سیستەمی سیاسیی ودامەزراوەكانی وڵاتدا بەشێوەیەك لەگەڵ دانیشتوانەكەیدا گونجاو بێتلەپاڵ جەختكردنەوە لەیەكسانیی كەمینە نەتەوەیی و ئایینییەكان لە مافو ئەركەكاندا” (14).

ئینجا دێینە سەر باسیهەڵوێستی ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامیی لەعێراق لەبەرامبەر كێشەی كورددا، ئەنجومەنەكە لەبەیاننامەی دامەزراندنی ویەكەم كۆنگرەی خۆیدا لە 17یتشرینی دووەمی 1982دالەشاری تارانی پایتەختی ئێران باسیلە بێبەشیی ولاوازیی كورد كردووەو ئەنجومەنەكە رایدەگەیەنێت، كە ئیسلام بە پرنسیپەكانی زامنی بەدیهێنانی كەرامەت وسەربەخۆیی كوردانی كردووە. هەروەها لەساڵی 1992دارێبەری ئەنجومەنەكە (محەمەد باقر ئەلحەكیم) رایگەیاند عێراق وڵاتێكی عەرەبیی وئیسلامییەو بەشێكە لەئوممەی عەرەبیی، داوایكرد یەكێتی گەلو خاكی عێراق بپارێزرێت. لەساڵی 1993دالە گوتەكانیدا لەبارەی فیدراڵیزم ناوبراو رایگەیاند: “سەبارەت بە فیدراڵیزم، ئێمە بڕوامان وایە پێشنیاركردنی لەم كاتەدا هێشتا زووە، بنچینەی بیرۆكەی فیدراڵیزم مانای دابەشبوون ناگەیەنێت، بەڵكو چارەسەرە بۆ بڕێككێشەی ئەم وڵاتو ئەو وڵات”. دیسان ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامیی لەعێراق سووربووە لەسەر بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ كوردو نوێنەرایەتییەكەیدا بەو پێیەی ئۆپۆزیسیۆنی عێراقیی خاوەن قورساییەكی ئیسلامیی – كوردییە، هەروەها ئەنجومەنەكە داویەتەپاڵ هاوپەیمانییەك، كە چەندین پارتی سیاسیی كوردیی تێدابووە، ئەمەش لەپێناو هەماهەنگیی هەڵویستەكانیان لەهەمان چوارچێوەی ئیسلامیی – كوردییدا (15).

ئەم بابەتە وەرگیراوە لە ناوەندی کوردستان بۆ توێژینەوە لە ململانێ و قەیرانەکان

سەرچاوەو پەراوێزەكان:
1-المقومات الاساسية للبنية الشيعية في العراق: محمد الحيدري، بنك المعلومات العراقي، 1998، ص21-22.
2-موقف المرجعية الدينية من الثورة الدستورية الايرانية 1905-1911 “دراسة تأريخية في الفكر السياسيي الديني”: د. عدي حاتم أبوزهرة المفرجي، جامعة كربلا‌و، كلية التربية للعلوم الانسانية.
3-إنتفاضة النجف 1915 “دراسة تحليلية”: د. جاسم محمد ابراهيم اليساري، مجلة جامعة الكربلا‌و العلمية، المجلد التاسع، العدد 2، 2011، ص 40-41.
4-دور المرجعية الدينية في العراق في قيادة حركات الجهد بين عامي 1914 و 1918: د. رجا‌و زامل كاظم الموسوي، مجلة كلية التربية للعلوم النسانية – قسم التأريخ، العدد 58، 2017، 376-377.
5-إنتفاضة النجف 1915 “دراسة تحليلية”: سەرچاوەی پێشوو، ل42-43.
6-دور المرجعية الدينية في العراق في قيادة حركات الجهد بين عامي 1914 و 1918: سەرچاوەی پێشوو، ل395-397.
7-موقف المرجعية الدينية في النجف من الاحداث السياسية في العراق 1918-1921: د. محمد هاشم خويطر، مجلة كلية التربية – جامعة المستنصرية، العدد 2، 2016، ص 204، 206.
8-موقف النجف الاشرف من إعلان ثورة 14 تموز 1958 و قانوني الاصلاح الزراعي والاحوال الشخصية: د. عبدالسلام شنين الجنابي، مجلة كلية التربية للبنات للعلوم الانسانية، العدد 15، السنة الثمانية، 2014، ص 167-168.
9-المقومات الاساسية للبنية الشيعية في العراق: سەرچاوەی پێشوو، ل27-28.
10-الدولة والامة في مخيال الانتلجينيسيا الشيعية في العراق: د. علي طاهر الحمود، مؤسسة فريدريش البرت، عمان، 2017، ص20-22.
11-المقومات الاساسية للبنية الشيعية في العراق: سەرچاوەی پێشوو، ل9-10.
12-موسوعة الحركات الاسلامية في الوطن العربي و تركيا و إيران: أحمد الموصللي، الطبعة الاولي، مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت، 2004، ص373.
13-ئاییندەی عێراق دیكتاتۆریی، دێمۆكراسیی یان دابەشبوون؟: لیام ئەندەرسن و گاریس ستانسفیڵد، وەرگێڕانی كامیار (خەتاب) سابیر و دڵشاد حەمە، چاپخانەی رەنج، 2008، ل205.
14-موقف التيار الاسلامي في العراق من القضية الكردية 1949-2003 “دراسة تأريخية”: د. مجول محمد محمود العكيدي، مركز الدراسات الاقليمية، جامعة الموصل، 2011.
15-هەمان سەرچاوە.

About زريان احمد

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …