ڕوونكردنەوەیەك لەبارەی هەندێ لەو كتێبانەی كەمێژووی هاوەڵانیان شیواندووە

ڕوونكردنەوەیەك لەبارەی هەندێ لەو كتێبانەی كەمێژووی هاوەڵانیان شیواندووە
علي محمد محمد الصلابي

وەرگێڕانی: مهدی حمە سعید محمد
زۆرێك لە زانایان دەربارەی مێژووی ئیسلام نوسیویانە، وە هەركەسەو گرۆهێك سەری گڵۆڵەی گیڕانەوەی مێژووی بەلای خۆی دا باداوە ، ئەو شتەی بچووكە گەورە كراوە، وەبەپێچەوانەوە ئەوشتەی گەورەیە وبەرژەوەندی تێدا نیە لابراوە یاخود بچووك كراوەتەوە. بەكورتیەكەی ئەوەی مەبەستم بێت لەم نوسینەدا زۆرجار دەبێت بەو چاویلكەی هزرەوە تێڕوانینمان بۆ مێژوو هەبێت كەدەڵێت ” سەیركردنی مێژوو وەك سەیركردنی دووكەس وە هایە بەشەڕبێن . كەهەریەكە یان خراپەكە دەداتە پاڵ ئەوی تریان ”

زۆرجارقسەیەك یان وتارێك یان كتێبێك دەدرێتە پاڵ كەسێك كەلەبنەڕەتدا كەسەكە خاوەنی ئەو نوسراوە نەبووە. هەر وەك چۆن چەندە قسەو درۆ بەدەم پێغەمبەرەوە ((صلی الله علیه وسلم) ) هەڵَبەسراوە بۆ بەدیهێنانی مەرامی تایبەتی چەند كەس و گرۆهێك . نمونەی ئەمەش لە ڕوداوی (ئیفك) دەردەكەوێت كە دووڕوان درۆ و بوهتانیان بۆ عائشە هەڵبەست . ئەمەش لەكاتێكدا بوو كە خودی پێغەمبەر لەژیاندا مابوو . ئەوە بوو خوای گەورە 1. ئایەتی لە سەر پاكیزەیی عائشە دابەزاندە خوارەوە . ئەی مێژووێك كە هەزارو چوارسەد و ئەوەندە ساڵە بەسەریا تێپەڕیوە ئەبێ چی پێ كرابێت ؟ بێگومان مێژووی هیچ كەسێك لەهەڵە بەدوور نییە مادەم كەمرۆڤە . بۆیە ئەم ڕوون كردنەوەیە باسی چەند كتێََََبێك دەكات كە مێژووی هاوەڵان كەباشترین سەردەمە لەدوای پێغەمبەر شێوێنراوە لەلایەن هەندێ گرۆهەوە، بەخستنەڕووی چەند بەڵگەیەك دەربارەی ئەم كتێبانەی لای خوارەوە:

1_ كتێبی (الامامە والسیاسە) لإبن قتیبە.

ئەمەش یەكێكە لەو كتێبانەی كە مێژووی هاوەڵانیان شێواندووە ، وەدراوەتە پاڵ ابن قتیبە.

بەڕێز دكتۆر عبدالە سیلان لە كتێبەكەیدا ( الامامە والسیاسە فی میزان التحقیق العلمی ) كۆمەڵێك بەڵگەی بەهێز و بتەوی خستۆتە ڕوو سەبارەت بە كتێبی ناوبراو كە دراوەتە پاڵ ابن قتیبە كە درۆیە وهەڵبەسراوە . بەهۆی ئەم بەڵگانەی لای خوارەوە:

* ئەوكەسانەی كەباسی ژیانی ابن قتیبە یان كردووە هیچ كەسێكیان باسی كتێبی مێژووی ناكەن بەناوی (الامامەوالسیاسە) كە دانراوی ئەوبێ، وە جگەلە كتێبی (المعارف ) دانراوی مێژوویی تری ناناسین .

* كەسێك سەیری ئەم كتێبە بكات وا هەست دەكات كە ابن قتیبە لە دیمشق و مغرب نیشتە جێ بووە ، لە كاتێكدا لە ژیانیدا لەبەغدا نەچووە تەرەوە بۆ دەینوور نەبێ.

* ئەو شێواز و بەرنامەیەی كە دانەر لە كتێبی (الامامە والسیاسە) لەسەری ڕۆشتووە زۆر جیاوازە لەو شێواز و بەرنامەیەی كە ابن قتیبە لەكتێبە كانی د ا كاری پێكردووە. چونكە ابن قتیبە لەهەموو دانراوەكانیدا پێشەكیەكی درێژی داناوە ، وە تیایدا بەرنامەو مەبەست ی دانەری ڕوون كردووەتەوە . بەپیچەوانەوە دانەری الامامە والسیاسە پێشەكیەكی كورتی بۆ داناوە كە لە سێ دێڕ زیاتر نییە. ئەمەش لایەنی جیاوازی یە لە شێوازدا، وەئەم شێوازەیەش لەكتێبەكانی ابن قتیبە دا نییە.

* دانەری كتێبەكە وا گێڕاویەتیەوە كەلە أبی لیلی وە وەریگرتووە كەبەیەكەوە لەگەڵ ابن قتیبە بووە ولێی وەرگرتووە.

أبی لیلی ئەو كەسەیە كەناوی محمد بن عبدالرحمن بن أبی لیلی الفقیه قازی كوفە بووە ساڵی (148) هیجری كۆچی دوایی كردووە، وە ناسراوە كە ابن قتیبە لەساڵی (213) هجری لەدایك بووە. واتە شەست وپێنج ساڵ دوای أبی لیلی لە دایك بووە.

*ئەومامۆستا و ڕاویانەی كە ابن قتیبە لەكتێبەكانیدا باسی كردوون لەهیچ شوێنێكی كتێبی الامامە والسیاسە ناویان نەهاتووە.

* زۆر لە ڕیوایەتەكانی ئەم كتێبەیە بە شێوەی صیغەی نەخۆش هاتووە . بەوەی كە زۆربەی بەم شێوەیە كەدەڵێت : (هەندی لەمیسری یەكان باسیان كردووە، لەمحمدی كوڕی سلیمان لەمامۆستایانی ئەهلی میسر، هەندێ مامۆستایانی مغرب پێیان وتین ، لەهەندێ مامۆستایانەوە باسیان كردووە، هەندێ مامۆستا پێیان وتین)

ئەم جۆرە پێكهاتانە جیاوازە و دوورە لەلەشێوازو دەستەواژەی ابن قتیبە، وەلە هیچ یەك لەكتێبەكانی بەم شێوەیە نەهاتووە .

*دانەری (الامامە والسیاسە) لەدوو كەس لەزانایانی ئەهلی میسر وەری گرتووە، وەابن قتیبە نەچۆتە میسر ، وەلەم دوو زانایە زانستی وەرنەگرتووە . ابن قتیبە پلەیەكی بەرزی هەیە لەلای زانایانی ئەهلی سوننەوە ، وەباوەڕپێكراوە لەئاین وزانستیدا.

السلفی دەڵێت ” ابن قتیبە یەكێكە لەزانا باوەڕپێكراوەكان، وەلەئەهلی سوننەیە، ابن حزم دەڵێت ” باوەڕپێكراوە لەڕووی زانست وئاینەكەیەوە . پاشان الخگیب البغدادی بەهەمان شێوە باسی دەكات .

ابن تیمیە دەڵێت ” ابن قتیبە یەكێكە لەوانەی دەچێتەوە سەر أحمد واسحاق، وەلەگەورەزانایانی ئەهلی سوننەیە. كە سێك ئەمەپلەو پایەی بێت بەلای پیاوانی دینەوە لەئەهلی تحقیق ئایا ئەچێتە ئەقڵەوە دانەری كتێبی الامامە والسیاسەبێت ؟ كەمێژووی تێكداوە، وەشتی وای داوەتە پاڵ هاوەڵانی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) كەلەبنەڕەتدا لەوان ناوەشێتەوە.

* د كتۆر علی نفیع العلیانی لە كتێبەكەی (عقیدە الامام ابن قتیبە عن كتاب الامامەوالسیاسە) دەڵێت “دوای خوێندنەوەو بەدواداچوونم بۆ كتێبی (الامامەوالسیاسە) بۆم دەركەوت كەدانەری كتێبەكە كەسێكە لەگرۆهی ڕافیزە كان، ویستوویەتی ئەم كتێبە بخاتە ناو دانراوەكانی ابن قتیبە، لەبەر زۆری دانراوەكانی، وە چونكە بەلای خەڵك یەكێكە لەسەرخەرانی ئەهلی حدیپ، وەلەمەغریب ناوبانگێكی باشی هەیە . وە ئەوبەڵگانەی هاتووە لەسەر دانەری (الامامە والسیاسە) كە یەكێكە لەگرۆهی ڕەوافز ئەمانەی خوارەوە یە:

دانەری (الامامە والسیاسە ) باسی ئەوەی كردووە كە ئیمامی علی (رضي الله عنه) وتویەتی بەمهاجرین ” اللە اللە یامعشر المهاجرین ، لاتخرجوا سلطان محمد فی العرب عن داره ، وقعر بیته الی دوركم ، وقعر بیوتكم ، ولاتدفعوا أهلە مقامە فی الناس وحقه ، فواللە یامعشر المهاجرین لنحن أحق ببهذا اڵامر منكم …… واللە إنە لفینا فلاتتبعوا الهوی فتظلوا عن سبیل الله ”

دیارە كە هیچ كەسێك نیە بڵێت خەلافەت ماوەتەوە بۆ ئەهلی بیت جگە لەمەزهەبی شیعە نەبێت.

*دانەری (الامامە والسیاسە ) بێ ئەدەبی گەورە بەرامبەر بەهاوەڵانی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) دەكات، وە سعد بن وقاص بەحەسود ناو دەبات ، وە باسی ئەوە دەكات كە محمدی كوڕی مسلمە تووڕە بووە لە ئیمامی علی كوڕی ئەبی گالب لەبەر ئەوەی جولەكەیەكی لەقەڵای خەیبەر كوشتووە، وە عائشە فەرمانی كوشتنی ئیمامی عپمانی دەركردووە، بێ ئەدەبی و لەكەداركردنی هاوەڵانی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) لەدیارترین نیشانەكانی گرۆهی ڕەوافز ئەگەرچی خوارج هاوبەشیان كردووە . جگە لەوەی خوارج تانە لەهەموو هاوەڵان نادەن .

2 .دانەری (الامامە والسیاسە ) باسی ئەوەدەكات كەمختاری كوڕی أبی عبید لەلایەن مصعبی كوڕی زوبەیر كوژراوە . لەبەر ئەوەی بانگهێشتی جگە لە ئەهلی بیت ی كردووە ، (رافضه) ئەوانەن كە مختاری كوڕی عبید یان خۆشەوێت . چونكە تۆڵەی لە بكوژانی حسین كردۆتەوە ، لەگەڵ زانینی ئەوەی كە ابن قتیبە باسی مختاری كردووە كە یەكێكە لەوانەی دەرچووە لەئەمری سلگان ، وە بانگهێشتی ئەوەی كردووە كە جبریل هاتووە بۆلای .

3 . دانەری (الامامە والسیاسە ) لەسەر هەرسێ خەلیفەی نوسیوە (ابوبكر، عمر، عپمان )بەئەندازە ی بیست وپێنج پەڕە ، وە لەسەرئەو فیتنە یەی كە وتۆتە نێَوان هاوەڵانەوە دووسەد پەڕەی نوسیوە . دانەر هەستاوە بەكورت كردنەوەی مێژوویەكی ڕوون ودیار ، وە كتێبەكەی بەمێژوویەكی ئاڵۆزو ون بوو پڕكردووە كە زۆربەیان هیچ بنەمایەكی ڕاستی نییە ، ئەمەشە لەڕەفتاری گرۆهی (رافضه) یە پەنا بە خودا لەگومڕایی وسەرلەشێواویان .

*سیدمحمود شكری لەكتێبەكە كە كورتەی (تحفە الإپتا عشریە) دەڵێت “لەفێڵەكانی (ڕافچە) ئەوەیە سەیری ناوی ئەوزانا ناودارە باوە ڕپێكراوانەی ئەهلی سوننەدكەن. هەرناوێكیان بینی لەناوو نازناودا لەگەڵ یەكێك لەخۆیان ڕێك بوو گێڕانەوە ی حدیپی شیعیەكە ئەدەنە پاڵ زانا سوننیەكە ، وە هەركەس لە ئەهلی سوننە لە وەرگرتنی قسەكانی دا نەوەستان لەسەری! ئەوە باوەڕیان وایە یەكێكە لەزانایانی شیعە، وەقسەی لێ وەرئەگرن. وەك (السدی) بێگومان دوكەس هەیە بەم ناوە وە یەكەم السدی الكبیر دووەم السدی الصغیر.

السدی الكبیر لەباوەڕپێكراوانی ئەهلی سوننەیە، السدی الصغیر لەدرۆزنان ودانەرانی حدیپ ، وە یەكێكە لە (روافچ) گومڕابووەكان .

هەروەها (عبدالله بن قتیبە)ڕافیچ یەو دزە ، (عبدالله بن مسلم قتیبە ) لەباوەڕپێكراوانی ئەهلی سوننەیە ، وە كتێبێكی داناوە بەناوی (المعارف) بەهەمان شێوە ( عبدالله بن قتیبە ) رافچی كتێبێكی داناوە بەناوی (المعارف) ئەمەش بەمەبەستی گومڕاكردن و فریو دانی خەڵك ! ئەمەیە ئەوڕەئیە بەهێز دەكات كە كتێبی (الامامەوالسیاسە) خاوەنەكەی ابن قتییبە ڕافچی یە نەك ابن قتیبە السنی باوەڕپێكراو، وە لەناوخەڵكدا بەهۆی لێكچوونی ناوەكانیان وا هەست دەكرێت كە ئەم كتێبەیە خاوەنەكەی ابن قتیبە السنی یە والله أعلم.

2_ نهج البلاغە : لەو كتێبانەی كە بەئامانجی شێواندنی مێژووی هاوەڵان بەشتی ناڕەواو نەشیاو كتێبی (نهج البلاغە) یە . ئەم كتێبە لەڕووی سند و متن زۆر ڕەخنەی لێگیراوە، بێگومان ئەم كتێبە مێژووی كۆكردنەوەی دەگەڕێتەوە بۆ سێ قەرن و نیو دوای ئیمام علی، بەبی َ سند . وە شیعە دانانی ئەم كتێبە ئەدەنە پاڵ (الشریف الرچی) ئەمەش بەلای گێڕەوانی حەدیپ باوەڕپێنەكراوە باوەكو دانراوەكەیشی كۆك بێت لەگەڵ ڕای ئەهلی سوننە وجماعە . ئەی ئەبێ چۆن وەربگیرێت كاتێك لەگەڵ ڕای ئەهلی سونە وجماعە كۆك نەبوو؟ وە ك ئەوەی لە نهج البلاغە داهەیە ، وەئەوەی تۆمەت كراوە بەلای ئەهلی حەدیپ ئیمامی علی یە.

زانایان لەبارەی الشریف الرضي دواون لەوانە:

1 – ابن خلكان لەباسی (الشریف الرضي) دەلِێت ” خەڵك جیاوازیان هەیە لەبارەی كتێبی نهج البلاغەكە هەمووی وتەی ئیمامی علی بێت ئایاخۆی كۆی كردۆتەوە؟ وەڕەئی ئەوە هەیە كە لەوتەكانی ئیمام علی نی یە ، وەئەوكەسەی كۆی كردۆتەوە و داویەتیە پاڵ ئیمام علی هەر ئەو كەسەیە كەدایناوە . واللە أعلم .

2 – ئیمامی ژهبی دەڵێت ” هەركەس سەیری نهج البلاغە بكات دان بەوە دا دەنێت كە درۆیە و بەدەم ئیمامی علی هەڵبەسراوە . چونكە بەڕوونی جوێنی تێدایە ، وە كەمكردنەوەی ئاستی ئیمامی ابو بكرو عمر و چەند دەستەواژەی دژ بەیەك و ئاڵۆزی تێدایە ، هەركەس زانستی بە دەستەواژەی هاوەڵانی قوڕەیش و جگە لە قوڕەیشی هەبێت لەوانەی دوای ئەوان . دان بەوەدا دەنێت كە زۆربەی ئەسڵ وئەساسی نییە وباگلە.

3 – ابن تیمیە دەڵێت ” ئەهلی زانست ئەزانن كە زۆربەی وترەكانی ئەم كتێبە هەڵبەسراوە بەدەم ئیمامی علی یەوە. وە لەبەرئەمە زۆربەی لەكتێبە پێشووەكاندا دەست ناكەوێت، وە سەنەدێكی ناسراویشی نییە.

4- ابن حجر تۆمەتباری كردووە بە دانانی حەديث . وە دەڵێت ” هەركەس نهج البلاغە بخوێنێتەوە دان دەنێت بەوەی ئەمە درۆیە بەدەم ئیمامی علی یەوە ، وەزۆربەی كتێبەكە وتەی ناڕەوا و بەتاڵە.

وەبە پاڵپشتی ئەم قسانە زۆرێك لەلێكۆڵەوەران لەسەر ئەم كتێَبە دواون، وە دەڵێن ” ڕاست و دروست نییە نیسبەتی ئەم كتێبە بدرێتە پاڵ ئیمام علی.

ئەگونجێت كورتەی گرنگترین ئەو ئەنجامەی كە زانایانی كۆن و تازە لەسەر كتێبی نهج البلاغە دواون بەگومان خستنە سەر ڕاستی و دروستی ئەم كتێبە كە دراوەتە پاڵ ئیمام علی . لەمانەی خوارەوەدایە:

*نەبوونی سەنەدو پاڵپشتی باوەڕپێكراو كە ئەم وتانە بداتە پاڵ ئیمام علی لەڕووی سەنەدو مەتن وگێڕانەوەدا.

*زۆری وتارەكان ودرێژی یان . چونكە وتار بەم شێوەیە زۆر بێت ودرێژبێت لەبەركردن و پاراستنی قورس و گرانە لەپێش سەردەمی كۆكردنەوەدا . لەگەڵ ئەوەی وتارەكانی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم ) بەتەواوی و سەلامەتی نەگەشتووە بەدەستمان ، جگە لەوەی كە گرنگیەكی زۆری پێ دراوە .

* زۆربەی وتە و وتارەكان كە لەسەرچاوەی باوەڕپێكراوەوە هاتووە و دراونەتە پاڵ زانایانی جگەلە ئیمام علی . وە خاوەنی كتێبەكە داویەتیە پاڵ ئیمام علی .

*ئەم كتێبە چەند وتەیەك دەگرێتە خۆی كە شیاوی خەلیفەكانی ڕاشدین نیە، وەشیاوی ئیمامی علی نییە، وە ئەم تۆمەتانە دژی هەڵوێستی ئیمامی علی یە بەرامبەر خەلیفەكانی ڕاشدین . وە نمونەی ئەمەش ئەو وتارەیە كە بە (شقشقە)ناسراوە كەتیایدا هێرشێكی توند دەكاتە سەر جێنشینانی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) سەرەڕای ئەوەی كە بەدونیا نەویست بەناوبانگ بووە .

*زۆری كێش وسەروا لە وتارەكاندا، چونكە زۆربەی ئەدیبەكان ڕەئیان وەهایە كە ئەم زۆرییە ناگونجێت لەگەڵ ئەوسەردەمەی ئیمام علی. لەگەڵ ئەمەشدا كێش وسەروای جوان دوور نەبووە لەگەڵ ڕۆحیەتی دانراوەكانی ئیمام علی دا.

*ئەو ڕستە پاراوەی كەداڕشتنی ئەدەبی تیا دەر دەكەوێت كە لەجوانكارییەكانی شێوازی سەردەمی عەباسی یە. ئێمە لەپیاهەڵدانی تاوس وچاوی بچوك و هەنگ و مێرولە و هەور و كشت وكاڵ و هەورو جگە لەمانەش دەستمان نەكەوتووە.

*ئەو داڕشتنە فەلسەفیە كەلامییەی كە لە باسكردنی ئیمام علی دا هاتووە لەناو مسوڵمانەكاندا لە قەرنی سێیەمی كۆچی دا نەبێت لەوەو پێش نەناسراوە. ئەمەش بەهۆی وەرگێڕانی كتێبی یۆنانی و فارسی و هیندی، وە ئەم جۆرە داڕشتنانە زیاتر لەوتەی فەیلەسوفان و موتەكەلمین (ئەهلی كەلام ) دەچێت لەوەی كە وتەی هاوەڵان و خەلیفەكانی ڕاشدین بن.

ئەم كتێبە پێویستە بەوریاییەوە ئاگامان لێی بێت لەبارەی گێڕانەوە و قسە كردن لەسەر هاوەڵان ، وە لەو ڕوداوانەی كەڕووی دا لەنێوانیاندا ( لەنێوان هاوەڵان وئیمامی علی ) دا. وەبەگوێرەی دەقەكانی قورئان وسوننەت لێی وەربگیرێت . ئەوەی لەگەڵ سوننەت وقورئان كۆك بوو ئەوە ڕێگر نییە لەڕودانی، بەپێچەوانەشەوە ئەوەی لەكەڵ قورئان وسوننەت نەگونجا سەیری ناكرێت ولێی وەرناگیرێت .

3_(كتاب اڵاغانی) لڵاصفهانی

كتێبی اڵاغانی وا دانراوە كە دانەرەكەی (أبی فرج اڵاصفهانی ) ئەمەش كتێبی هونەرو ئەدەبە نەك نەك كتێبی مێژوو زانست وفیقەبێت، وەچەند ئاوازو هونەر ئەدا بەگوێی ئەهلی ئەدەب و مێژوودا ، ئەمەش هیچ واتایەكی نییە كە ئێمە لەو هەموو درۆو هەڵبەستە و تانە وعەیبانە بێدەنگ بین. كە بەدەم هاوەڵانە وە هەڵبەسراون. بێگومان شاعیری عێراقی (ولید العڤمی) هەستاوە بە دانانی كتێبێكی بەنرخ بەناوی (السیف الیمانی فی نحر اڵاصفهانی صاحب اڵاغانی ) زۆر بەوردییەوە لێكۆڵینەوەی لەسەر ئەم كتێبە كردووە بۆ ئەوەی ڕاستی و ناڕاستی ، ئەوەی درۆو هەڵبەسراوە لەگەڵ ئەوەی ڕاستی و گومانی تێدا نیە جیا بكرێتەوە، وە هەموو ئەو درۆو هەڵبەسراوە پڕ لە ڕق و كینانە دەربخات و ڕوونیان بكاتەوە، وەجوابی زۆرێك لەو پڕو پوچانەی اڵاصفهانی دەداتەوە بەوەی كۆمەڵێك هەواڵ و گێڕانەوەی درۆیەو باوەڕپێنەكراوە دەبێتە هۆی ناشیرین كردنی بنەماڵەی ئال وبیت و لەكەدار كردنیان و شێواندنی ڕەفتارو سلوكیان. هەروەك هانای بردووەتە بەر شك وگومان خستن بەرامبەر بە معاویەی كوڕی ئەبوسوفیان و خەلیفەكانی ڕاشدین بەشێوەیەك درۆ بە دەمیانەوە كراوە ومێژوویان شێوێنراوە.

بەڕێز مامۆستاو شاعیری بەتوانای ئیسلامی (ولیدالعظمي)لەكتێبەبەنرخەكەیدا باسی ئەو گێڕانەوە جیاوازانە دەكات كە لەكتێبەكەدایە ، وە هەروەها باسی تانەدان لە ئاینی ئیسلامی دەكات . كەچۆن فەزڵی سەردەمی جاهیلی داوە بەسەر ئیسلام دا ، وە جگە لەمانەش لەشتە ناڕەواكان . ئەو زانایانەی دواون بەرامبەر بەرامبەربە(اڵاصفهانی):

*خطيب البغدادی دەڵێت ” أبوفرج اڵاصفهانی درۆزنترین كەس بووە،زۆرێك لەكتێبی دەكڕی،پاشان قسەو هەڵبەستەی خۆی دەكردە ناوی” .

*ابن الجوزی دەڵێت ” هەركەس وەك ئەو وابێت گێڕانەوەی لێ وەرناگیرێت و بڕوای پێ ناكرێت . دووڕوویی لەكتێبەكەیدا دەدەكەوێت ، وە بەخواردنی عەرەق تۆمەتبار كراوە . زۆر جار لەخۆیەوە گێڕاویەتیەوە ، وە هەركەس لەكتێبی (اڵاغانی) ڕابمێنێت و بیر بكاتەوە هەموو شتی ناڕەوا و پڕو پووچی تێدا دەبینێت .

*امامی ذهبی دەڵێت “مامۆستا ابن تیمیە قسەكانی بەلاواز داناوە ، وە لەگێڕانەوەیدا تۆمەتباری كردووە . وە سەری سوڕماوە لەو گێڕانەوانە كردوویەتی .

4_ تاریخ الیعقوبی (ت29.ه):

كە دانەرەكەی أحمد بن أبی یعقوب اسحاق بن جعفربن وصب بن واچح العباسی لە ئەهلی (بغداد) مێژوونوسێكی شیعیەی ئیمامی یە. لەسەردەمی عەباسیەكاندا لەنوسینی دیواندا كاری دەكرد تا وەكو نازناوی (كاتب العباسی) پێدرا.

یعقوبی مێژووی دەوڵەتی ئیسلامی لەڕوانگەی بیرۆكەی شیعەی ئیمامی نووسیوە، ئەم نوسەرە دان بە جێنشینی علی كوڕی ئەبی گالب و نەوەكانی بەگوێرەی زنجیرەیی نەبێت . دان بەخەلافەتی هیچ كەسێك نانێت، ئیمامی علی بەوەصی ناودەنێت. لەكاتێكدا مێژووی خەلافەتی ئەبوبكرو عومەرو عپمان دەنوسێت و نازناوی جێنشینیان بۆ دانانێت. بەڵكو دەڵێت ” فڵان كەس دەسەڵاتی گرتە دەست ” ، وە بەتانەوتەشەر نەبێت باسی ئەوان ناكات ، هەروەها گەورەهاوەڵانی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) . باسی عائشە دەكات و هەواڵی خراپ لەبارەیەوە دەگێڕێتەوە ، هەروەها خالید كوڕی وەلید و عەمری كوڕی عاص و معاویەی كوڕی أبی سوفیان بەهەمان شێوە باسیان دەكات .

هەروەها بەشێوەیەكی خراپ هەواڵی هۆزی سەقیف ئەگێڕێتەوە وباس لەوە دەكات ” كە پلان گێڕان بوو بۆ لابردنی ئیمامی علی لەخەلافەت لەدوای پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) چونكە هەر ئەو (وەصی) پێغەمبەر بوو لەڕوانگەی ئەوەوە.

مەزهەبی یعقوبی لەداڕشتنی تۆمەتە ناڕەواكان لەسەر مەزهەبی قەومەكەی بوو.لەشیعەی (روافچ) ەكان كە بەم شێوە یەی خوارەوە بوو.

یان هەواڵی هەمووی دادە ڕشت سەبارەت بە كەسەكان ، یان خۆی زیادەی دەخستە سەری ، بان داڕشتن و لێكدانەوەی باسەكەی بەشێوەیەك لێكدەدایەوە كە لە مەبەستە كەی خۆی لای دەدا، شایەنی باسە كاتێ باسی خەلیفەی ئەمەویەكان دەكات بەپاشا ناویان دەبات . هەروەك دەوڵەتی عەباسی بەدەوڵەتی پیرۆز ناو دەبات ، وە هەموو خراپەو دوو ڕووییەكانی لەژێر دروشمی (التقیە) پاساوی بۆ دەهێنانەوە. ئەم كتێبە نمونەی تێكدان و شێواندنە لەنوسینەوەی مێژووی ئیسلامیدا . ئەم جۆرە كتێبانە بوەتە زۆرێك لە سەرچاوەی ڕۆژهەڵات ناسان و ڕۆژئاواناسان ئەوانەی تانە لەمێژووی ئیسلامی دەدەن . لەگەڵ ئەوەی ئەم كتێبە لەڕوانگەی زانستی یەوە نرخ و بەهایەكی بەو شێوەیەی نییە كەبڕوا پێكراو بێت . چونكە بەشی یەكەمی زۆربەی پڕە لەچیرۆك و ئەفسانە و خەرافات ، وە بەشی دووەمی لەڕوانگەی مەزهەبی یەوە نوسراوە و لێكدانەوەی بۆ كراوە . هەروەك لەڕوانگەی مەنهەجی یەوە یاسای باوەڕ پێكراوی زانستی خۆی لەدەست داوە.

كتاب (مروج الذهب ومعادن الجوهر) المسعودی (ت 1345ه) _5

كە دانەرەكەی أبو الحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی لەنەوەی عبد اللەبن مسعود (رچی الله عنه )، وتراوە پیاوێكە لەئەهلی مغرب . بەڵام جوابی ئەم ڕایە دراوەتەوە بەوەی خۆی ڕوونی كردۆتەوە “خەڵكی ئەهلی عێراقە، وە ڕۆشتووە بۆ میصر بۆ نیشتە جێ بوون لەوێ . ئەگەر وڵاتی مغرب مەبەستی پێچەوانەی مشرق بێت . میصر لە وڵاتی ڕۆژئاوای وڵاتانی ئیسلامی یەو هیچ گرفتێكی نییە.

المسعودی :پیاوێكی شیعی یە. ابن حجر لەبارەیەوە دەڵێت ” بەشێوەی ڕقاوی نوسیویەتی وەك ئەوەی كەسێكی شیعی معتزلی نوسیویەتی، وە باسی كردووە (وصیە) لەپەیمانی ئادەمەوە گوازراوەتەوە قەرن بەقەرن تاپێغەمبەری خۆمان (صلی الله علیه وسلم)، پاشان ئاماژەی بەجیاوازی خەڵك كردووە لەدەقەكان وهەڵبژاردە. شیعەی ئیمامی ڕەئی لەگەڵ ئەوانەیە كە بە دەق ئیش دەكەن . یەكەمین رووداوە كان پەیوەستە بە علی بن أبی گالب لەكتابەكەیدا (مروج الژهب) كە گرنگیەكی زۆری بەژیانی پێغەمبەر داوە، وە بێشەرمانە كاری لەسەر شێواندنی مێژووی ئیسلام كردووە.

ئەمە هەندێ كتێبە لەوانەی خۆمانی لێ دەپارێزین، وەئەو كتێبە سەردەمیانەی كارگەری هەبووە لەسەری وەك كتێبی (الفتنە الكبری..علی وبنوه) ، والعقاد لە( عبقریات) كە زۆر لەڕیوایەتی هەڵبەسراوو لاوازی تێدایە. ڕاست كراونەتەوە ، هەروەها كتێبی عبد الوهاب النجار لە (الخلفا‌و الراشدون) چونكە زۆرێك ڕیوایەتی ڕافچەی نقڵ كردوە لەكتێبی (الامامە والسیاسە)، وە كتێبی حسن ابراهیم حسن لە (عمر بن العاص) كەڕیوایەتی ڕافچەو موچوعی نقڵ كردووە . وەباسی دەكات بەوەی كابرایەكی بەرژەوەندی خواز بووە ، وە هیچ شتێكی نەنوسیوە جگە لەوەی كە بەرژەوەندی و قازانجی دونیایی خۆی تیایە ، وە جگەلەمانەش لەلێكۆڵەرەوان ئەوانەی لەسەر هەواو ئارەزووی خۆیان دەڕۆن و چونەتە ناو تاریكی و دووڕوویی دا . بەهۆی دووركەوتنەوە وەیان لەبەرنامەی ئەهلی سوننەو جەماعەت . لەمامەڵەكردن لەگەڵ ئەو سەرچاوە پێشومارانەی لەگێڕانەوە مێژووییەكاندا هەیە.

رۆژهەڵاتناسان ومێژووی ئیسلامی :

بێگومان گەورەترین تاقم كاریگەریان لەسەر شێواندنی مێژووی ئیسلامی هەبێت تاقمی (شیعەی رافچی ) یە. بەجیاوازی بیرو بۆچونیان لەناو خۆیاندا ، وە ئەوانەی لەپێش هەموو مەزهەب و تاقمەكانی تر دەركەوتن، وە ڕێكخستنی سیاسی و بیرۆكەی عەقیدەیان جیاواز بوو، بەرنامەیەكی فیكری جیاوازی شێواویان هەبوو ، ئەم گرۆهە بەهۆی ڕق وكینەیان بەرامبەر بەهاوەڵان زۆرترین درۆ هەڵدەبەستن بەدەم هاوەڵانەوە . جوێن دان بەهاوەڵان و بەكافركردنیان لەبنەماكانی بیرو باوەڕی ئەم گرۆهەیە . بەتایبەت جوێن دان بە(أبوبكروعمر) كە بەخراپەكار وزاڵم ناوی بردوون .

بێگومان زۆرێك لەگێڕەرەوان و هەواڵ نێنەران هەیە لە گرۆهی شیعە بۆ پشتگیری كردنی مەزهەبەكەیان و بڵاوكردنەوەی درۆو بوهتان و كۆ كردنەوەیان لە كتێب و نامەكانیان كە لەبارەی ڕووداوی مێژووی ئیسلامیەوە دەدوێن.، بەتایبەت ڕووداوی ناوخۆی مسوڵمانان ، هەروەك لەنوسینی ئەم كتێبانەدا ڕق وتوندو تیژی و دەمارگیری كاریگەری هەیە لەدانانی هەواڵی مێژوویی ، وحەكایەتەكان و گێڕانەوەی چیرۆكەكان بۆ لەكەداركردنی مێژووی ئیسلامی، و بەرز كردنەوەی چین وتوێژێك بەسەر ئەوانی تردا ، یان وڵات و شوێنێك بەسەر شوێنەكانی تردا ، یاخود ڕەگەزێك بەسەر ڕەگەزەكانی تردا،ودووركەوتنەوە لەپێوەری شەرعی لەگەورەییدا كەئەویش پێوەری پارێزكاریكردن لەسنوورەكانی خودا (إن أكرمكم عندالله أتقكم) حجرات (13)

هەروەك گرۆهی لادەرەكان ڕۆچوون لە دانانی چیرۆك و بڵاو كردنەوە لە كتێبەكانیاندا بەهۆی نەزانینی گەورەكەیان و كەم زانستیان بەساڵ . هۆی لادانی چین وتوێژێكی تر لەم گرۆهانە بەدەست هێنانی ژیانی خۆش وسامانە لەنێوانیانا درۆ و چیرۆكە هەڵبەسراوەكانیان بڵاو دەكەنەوە و ەبەكاریان دەهێنن بەبێ ئاگایی و هەست كردن ، وە لەناو خەڵك دا بڵاوی دەكەنەوە ، وەلەوڕێكەیەوە سەدان فەرموودەی درۆو هەڵبەسراو بەسەر هاوەڵان وتابعین و زانایانی ئیسلامەوە دادەنێن لەوانەی كە دەبێتە هۆی لەكەداركردنیان و شێواندنی مێژووی ژیان وكەسایەتیان .

بێگومان بەهۆی فەزڵ وگەورەی خوای گەورەوە كۆمەڵێك لەزاناو ڕەخنەگران توانیان هەوڵی خۆیان بخەنەكار لەڕەخنەگرتن لەڕاویەكان و هەواڵەكان. كە هەڵەو پەڵەیان لەراست و دروست جیاكردۆتەوە ، وە بەرگری یان لەبیرو باوەڕ و مێژووی مسوڵمانانان كردوو، وەزانایان هەوڵیان خستۆتە كار بۆ ڕوون كردنەوە ودەرخستنی حەدیپە هەڵبەسراوەكان . و ڕوون كردنەوەی هۆی لاوازی فەرمودەكان و ناوبردنی تۆمەتباركراوە كان و ئەهلی هەواو ئارەزوو. كەبێگومان لەڕەخنە گرتنی گێڕراوەكان و قبوڵكردنیان هەوڵێكی زۆر سەركەوتووانە كراوە، وە لەناو دارترین كەسێك كەهەوڵی دەرخستنی هەڵە مێژووییەكان و وەڵامی گێڕراوە هەڵبەستراوەكانی دابێتەوە زانای پایەدار قاچی ابن عر بی لەكتێبی (العواصم من قواصم) وەابن تیمیە كە لەزۆر كتێب ونامیلكەكانیدا بەتایبەت كتێبی (منهاج السنە النبویە فی نقچ كلام الشیعە والقدریە) ، وەزانای رەخنەگر ئیمامی الژهبی كە لە زۆر دانراوە مێژووییەكانیدا وەك كتێبی (سیر أعلام النبلا‌و) ،(تاریخ الاسلام)، (میزان الإعتدال فی نقدالرجال).

هەروەها ابنكثير كەزانایەكی موفەسیرو مێژوو نووس لەكتێبەكەی (البدایە والنهایە)، وە ابن حجر العسقلانی لەكتێبەكەی (فتح الباری فی شرح صحیح البخاری)، (لسان المیزان )، ( تهژیب التهژییب) ، (الاصابە فی معرفەالصحابە).

بەڵام ئەو هۆكارانەی بەكارهێنراون بۆ مەبەستی شێواندنی ڕووداوە مێژووییەكان و لادان و شێواندنی مێژووی هاوەڵانی سەرەتای یەكەم و شوێنكەوتوانی كەئەمەش زۆرە لەوانە:

– درۆكردن ودانانی ڕوداو بەسەركەسەكان.

– هێنانی هەواڵ وڕووداوێكی ڕاست بەڵام زیادی دەخەنە سەر ، وە یاخود لێی دەبڕن و كەمی دەكەنەوە تا لەبنەمای واتای خۆی دەردەچێت .

– دانانی هەواڵ لەغەیری مەبەستی خۆیدا تاوەكو ماناو مەبەستە كەی تێك دەچێت ، وە تەئویل كردن ولێكدانەوەی ناڕەوا بۆ ڕووداوەكان.

– دەرخستن و گەورەكردنی هەڵەو ناتەواویەكان، وە شاردنەوەی ڕاستییە گونجاوەكان .

– دروست كردن و داڕشتنی شیعرو وەرگرتنی لەكەسێكەوە بۆ پشتگیری كرنی ڕووداوە مێژووییەكان . كەخۆیان مەبەستیانە چونكە شیعری عەرەبی وەك بڕوا پێكراوێكی مێژووی سەیری دەكرێت . پاڵپشتی ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ بڕواپێكردنی هەواڵ وپشتگیری كردنی .

– دانانی كتێب ونامەی هەڵبەسراو بەدانەپاڵی چەند زاناو كەسایەتی ناودار، هەروەك گرۆهی رافچە كتێبی (الامامە والسیاسە) یان داوەتە پاڵ ابن قتیبە (أبی محمد عبداللە بن مسلم بن قتیبە الدینوری ) لەبەر بەناوبانگی لە لای ئەهلی سوننە و بڕواپێكردنی . هەروەك لەپێشەوە باسمان كرد.

بێگومان لەقەرنەكانی ڕابردوودا پێكدادان هەبووە لەنێوان زانایانی ڕۆژئاوا و نوسەرە ڕۆژهەڵاتناسەكان . بەهۆی ئەم درۆ و هەڵبەسراوانەوە. سەرە ڕای داگیركردنی وڵاتە ئیسلامیەكان . ئەو هەڵەو پەڵانە یان وەرگرتووە و ئیشیان لەسەر گەورە كردنی كردووە و ورد بوونەتەوە لێی زیاد لەوەی كە پاڵنەری دەمارگیری و ڕقیان بەرامبەر بەمسوڵمانان

دەربڕیوە بە درۆكردن وەك: دانانی ڕووداوەكە كەهیچ بنەمایەكی نییە، وەلێكدانەوەی ڕووداوە مێژووییەكان بۆ مەبەستی شێواندن ولەكەداركردنیان، یان لێكدانەوەی هەڵە بەگوێرەی ئەو بیرو باوەڕەی خۆیان كەلەسەری دەڕۆن.

وە ئەم گرۆهەیە ژمارەیەك قوتابی خۆیان بەسەر وڵاتانی عەرەبی ئیسلامیدا بڵاو كردۆتەوە . وە ڕێگەو بەرنامەو پرۆگرامی خۆیانیان فێركردون . لە گەڵ بیرو باوەڕو تێگەیشتن ولێكدانەوەی مێژوو، وە هەڵگری گێڕانەوەی ڕووداوەكان بوون لەوڵاتانی ئیسلامیدا ، وە ئەم گرۆهە زیانیان گەورە تر بووە لەمامۆستاكانیان، وە هەروەها لەگرۆهە گومڕاكانی پێشوو زیاتر كاریگەریان هەبوو، بێگومان ئەمانە وەك مامۆستاكانیان بانگهێشتی شوێنكەوتنی زانست دەكەن لەگەڵ بەرنامەی زانستی لەتوێژینەوەكانیاندا . لەڕاستیدا زۆربەیان گرنگی بەباوەڕیان نەبێت بەشتەكانی تر نادەن . بەڵام گرنگی دان بەدڵسۆزی بۆ ڕاستی و گرتنەبەری ڕێبازی زانستی باش لە جەخت كردن لەسەر ڕوداوە مێژووییەكان ، وەك: هاوسەنگی لەنێوان گێڕراوەكان ، ناسینی بەهای سەرچاوەكان كەئەگەڕێنەوە بۆ ئەو سەرچاوانە ، یان ڕادەی دەست پاكی گێڕرەوەكان و وەرگرتنی ئەو هەواڵەی نقڵیان كردووە، یان پێوەری هەواڵەكان و گرنگیدانیان بەبارو دۆخ و سروشتی مرۆڤ . كەبەلای هەندێ گرۆهەوە گرنگی نییە. وەدڵنیابوون لە ڕوانگەی زانستی یەوە جگە لەچەند كارێكی ڕووكەشی .وەك: حاشیەكان وڕیكخستنی سەرچاوەكان و لێكچووەكانی ، زۆر جار ئەمەیە چەمكی بەرنامەی زانستی بەلایانەوە .

محب الدین الخگیب دەڵێت: ” ئەوكەسانەی كەبەدانراوەكانی ڕۆژئاوا خۆیان ڕۆشنبیر دەكەن زۆر جار خەیاڵ زاڵ دەبێت بەسەر یاندا. بەوەی كە ڕابردوو تۆزی زۆری لێ نیشتووە ، وە هەڵوێستیان بەرامبەر بەپیاوەكان وەك هەڵوێستی وەكیلێك وەهایە كەجێگری تۆمەتبارێك بێت ، بەڵام زۆرێكیان ڕۆچوون لەسەر سوور بوون لەدەركەوتن بەرامبەر نەیارەكانیان . بەشێوەیەك كەداڕنراوە لەهەموو سۆزێكی ئیسلام. ئەمەش دەبێتە گومان وشك بەلای ڕۆ1هەڵاتناسان ، لەوڕووەی كە هەست بەئارامی دەكەن بەهۆی مەیلیان بۆ هەواو ئارەزوو . لەكتێكدا ڕاستی و حەقیقەت بۆ جێگیر بوون بانگیان دەكات ، وەدەبێتە هۆی ئاسوودەییان لەبڕیاردان پێش ئەوەی بەڵگەیان لەسەری هەبێت.

لەگرنگترین ئەو هۆكارانەی كە ڕۆژهەڵاتناسان و قوتابیان شوێنی كەوتوون لەتێكدان وشێواندنی ڕاستییەكانی مێژووی ئیسلامی:

(أ) چونە ناو لێكدانەوەی هەڵە لە ڕووداوە مێژووییەكاندا. بە گوێرەی داخوازییەكانی بارودۆخی ئەو سەردەمەی خۆیان كە تیایدا دەژین. كەزۆر جار مەترسی یەكان زیاتر دەكات . بەبێ ئەوە سەرەتا لێكدانەوە ی ئەو حاڵەتە بكەن تا جێگیر دەبێت، بەبێ پاراستنی ئەو بارودۆخەی كە ڕووداوەكەی تیا ڕووی داوە، یان حاڵەتی خەڵك وئاراستەیان لەو كاتەدا ، وە ئەو بیرو باوەڕی لەسەری بوون و كاریان پێدەكرد ، بێگومان پێش لێگدانەوە لەڕووداوەكە پێویستە ڕوداوەكە جێگیر بكرێ . بۆ ئەم مەبەستەش دەستكەوتنی كتێبەكان بەس نییە بۆ جێگیر كردنی. چونكە قۆناغی جێگیر كردن قۆناغێكی پێشینەیە لەلێكۆڵینەوەو لێكدانەوەی ڕوداوە مێژووییەكاندا. هەروەك پێویستە لێكدانەوە گشتگیر بێت لەگەڵ وێژەی هەواڵی مێژوویی و وانەی لێكۆڵینەوە ولەگەڵ سروشتی كۆمەڵگای گشتی دا بگونجێت ، یان سەردەم یان ئەو ژینگەیەی كە ڕوداوەكەی تێیدا ڕووی داوە . وەزع و بارو دۆخی ئەو حاڵەتەی خەڵك . هەروەك بەمەرج گیراوە كە ئەو لێكدانەوەیە دژ نەبێت لەگەڵ ڕووداوێك ، یان چەند ڕووداوێكی جێگیر. هەروەك پێویستە تەنها سەیری یەك لێكدانەوە نەكات . بەڵكو سەردانی زۆرێك لەمەدرەسە مێژووییە سەردەمییەكان و سەیری زۆرێك لەهۆكارە سەرەكییەكان بكات كە كاریگەرن لەو سەردەمەدا . بەتایبەت فاكتەرە ئاڵۆز وفیكری یەكان .

پاش ئەم هەموو شتانە بێگومان لێكدانەوەی مێژوویی بۆ ڕووداوەكان لەوە دەرناچێت كە هەوڵ و بیرو بۆچونی مرۆڤانەیە هەڵگری ڕاستی و ناڕاستی یە. بەدڵنیاییەوە هەندێك كەسان هەوڵی دەرخستنی گرۆهە گومڕاهان دەدەن بە گەورەكردنی ڕۆڵیان و نواندنیان بەشێوەی چاكسازێكی ستەم لێراو .

مێژوونوسە مسوڵمانەكان هەڵگری ئەو ئەركە قورسەن ، قەرامگەكان وئیسماعیلی و ڕافچەی ئیمامی و فاگمی وزنجی و ئیخوان الصفا و هەموو خەوارجەكان لە ڕوانگەو لێكدانەوەیان دا بانگهێشتی چاكسازی و دادپەروەری و ئازادی و یەكسانی و هەوڵی لابردنی زوڵم و ستەم دەكەن . ئەم هەڵەو پەڵانەی لەسەر مێژووی ئیسلامی و لەكەدار كردنی ژیانی پیاوەكانی و بانگخوازانی . بەسەرپەرشتی گرۆهێكی گومڕا كارێكە سەرسوڕهێنەر نیە بەلای نەتەوەیەكەوە كەباوەڕیان بەئیسلام نییە، ئەمانە لەڕوانگەی باوەڕیانەوە بەشەو وڕۆژ لەفێڵ و تەڵەكدان بەئاشكراو نهێنی. ئەوانەی ئیمان كوژاوەتەوە لەدڵیان وپەرە بەكوفر دەدەن جگە لە هاوكاریكردنی براكانیان نەبێت لەگومڕاییدا چاوەڕێی هیچی دیكەیان لێناكرێت .

بەڵام ئەو كارەی كە سەرسوڕمانی بەلای هەندێكەوە دروست دەكات. بە چەند نووسەرێك دەكرێت كە هەڵگری ناوی ئیسلامین لەنەوەی مسوڵمانان كەهەوڵیان شێواندن وتێكدانە لەدوای كەوتنی دەوڵەتی ڕۆژهەڵاتناسان ، وەهەڵدەستن بە بڵاوكردنەوەی ئەم ژەهرانە بەسەر نەوەكاندا. بۆ ئەوەی لەڕێگەی ڕاست لایان بدەن بدەن .

ئەم گرۆهانە پەنایان بردووە بەگێڕانەوەی شێوێنراو ولاواز كەلەكتێبەكانی ئەدەب و چیرۆك و حەكایەتی نەتەوە وكتێبە بێ ئەرزش ولاوازەكان. زۆر جار ئەم جۆرە كتێبانە نەسەرچاوەی باوەڕپێكراویانن لەگەڵ دەستكەوتنی چەند گێڕانەوەیەكی درۆ لەگبری و مسعود، لەگەڵ ئەوەی ئەوان ئەزانن كەناكرێت بەسەرچاوەی زانستی تا گرنگی پێبدرێت.

بێگومان زیاتر هێرش دەكەنە سەر مێژووی ئیسلامی بەتایبەت سەرەتای یەكەم – تێكدانی وەرگرتنی هەڵوێستەكان و ورد بوونەوە لەسەری . وەك ئەو شەڕو جەنگانەی لەڕاستیەوە نەگێڕراونەتەوە. تاوە كو ئەوەی صیفەتی جیهادی لێ بكرێتەوە بەمەبەستی دەرخستنی جیاوازییەكانی هاوەڵان و نواندنیان لەوەی نمونەیەكە بۆ ململانێ وفێڵی سیاسی لەئەمڕۆماندا، وە فەرامۆشكردنی هەموو ئەوشتانەی كە بانگهێشتی كرداری باش وڕەفتاری بەرز دەكەن، وە بەگومان كردن و تیشك خستنە سەر پیاوانی مێژوو، وەخودی مێژوو نووسە مسوڵمانەكان ، وە گومان خستنە سەر زانیارییەكان وڕاستییەكان، وەبەش بەش كردنی مێژووی ئیسلامی بۆ چەند بەش و تاقمێك. وەك ئەوەی پەیوەندیان بەیەكەوە نەبێت . وەك بەش كردنی هەرێمی ناوچەیی ونەتەوەیی و جگە لەمەش، هەموو ئەو دەزگا و هۆكارانە لەهەوڵی ڕوخاندنی مێژووی ئیسلامی وكوژاندنەوەی مەشخەڵی ڕوناكیدان. بەدوورخستنی لەبواری چاولێكردنی كاری باش و پەروەردەیەكی ڕاست ودروست .

لەبەر ئەوە پێویستە لەسەر مێژوو نووسی مسوڵمان ناسینی ئەم هۆكارانە و ئاگاداری دەربارەیان و ناسینی ئەو كەسانی شوێنكەوتووی ڕۆژهەڵاتناسانن . لەڕا و بەرنامەیان، وە زۆر بەكەمی نەبێت نەگەشتوون پێیان. لەكاتێكدا زانایانمان ڕەخنەی زۆریان هەبووە لەگێڕانەوەیان، وەبەلاوازیان داناوە بەهۆی وەرگرتنی زۆرێك لەئیسرائیلیات ، جابۆیە پێویستە لەسەر ئێمە بوەستین لەوەرگرتنی وتە و لێكدانەوەكانی ئەوانەی لەڕۆژهەڵاتناسان وەریان گرتووە . بەڵكو لابردنیان وگوێ پێنەدانیان مەگەر بەبەڵگەیەكی ئاشكرا نەبێ كە جێگیر بووبێت.