Home / بەشی مێژووی كورد / جیۆپۆلەتیكی كوردستان لە نێوان 100 ساڵی ڕابوردوودا ( بەرەو سایكس بیكۆی دووەم )

جیۆپۆلەتیكی كوردستان لە نێوان 100 ساڵی ڕابوردوودا ( بەرەو سایكس بیكۆی دووەم )

sykes-picot-map-19161-1024x687

توێژینەوەیەكی تایبەتە بە لێكەوتەجیۆپۆلەتیكەكانی سایكس بیكۆ و
شانسی كورد دوای داڕشتنەوەی نەخشەی نوێ .

ئامادەكردنی : (یعقوب كاكل ) بەرپرسی ڕێكخراوی جیۆگرافیای گشتی كوردستان
2016

بەشی یەكەم : هۆكارە ناوچەیی و نێودەوڵەتیەكانی ڕێكەوتننامەی سایكس بیكۆ
باسی یەكەم / جەنگی جیهانی یەكەم .
لە بیری ووڵاتانی پێشكەوتووی پیشەسازیدا بوو كە تموحی فراوازنخوازی و داگیركردنی زۆرترین سنووری جیۆگرافیایی سەر گۆی زەوی بێت ،بەریتانیا و فەرەنسا لە سەرووی ئەو زلهێزانەوەبوون كە كاندیدی سەرەكیش بوون بۆ دەستگرتن بەسەر بەشێكی زۆری ئەوروپا و جیهانیش لەبەرامبەردا چەندین ئیمراتۆریەت و دەسەڵاتی گەورە لە ئەوروپادا هەبوون و ململانێی یەكلایی كردنەوەی ئەوروپایان بۆ خۆیان دەكرد ،بەتایبەت بەریتانیا لەورۆژگارەدا زلهێزێكی جیهانی بووە و ڕووبەری ئەو زەویانەی لە ووڵاتانی جیهاندا داگیری كردبوو بریتی بوو لە (14) ئەوەندەی خۆی !، وە بەریتانیا بەوە ناسرابوو كە ئەوووڵاتەی كە خۆر لە ئاڵاكەی ئاوا نابێت، وەبۆ ئەوەی زۆرترین قازانجی بازرگانی و فراوانخوزای بوارەكانی تری ئابووری بكات ،ئەمە لە لایەك لە لایەكی تر بوونی ووڵاتانێك یان ئەو ئیمراتۆرانەی تاڕادەیەك لاوازی ناوخۆیی تەنگی پێ هەڵچنی بوون ، هۆكارێكی تر ترس لە ئەڵمانیای ئەوكاتە و نفوزی سەربازی و جیۆستراتیژیەكەی ،پاشانیش بۆ ئەوەی ئەو فرسەتی لاوازی و نابووتیەی ناوخۆی ئەو دەسەڵاتانە ببینین بەتایبەت دەوڵەتی عوسمانی كە چەندین ساڵ پێش دروستبوونی جەنگی جیهانی لاوازبوبوو تاڕادەیەك لەبەر یەك هەڵوەشی بوو وە نازناوی پیاوە نەخۆشەكەی بەسەردا بڕدرابوو !، ئەمانە هۆكاری سەرەكی بوون بۆ دروستبوونی جەنگی جیهانی یەكەم ، سەرەتا لە (1906) هێرشی سوپای ڕوسیای قەیصەر بۆ سەر كوردستان دەستی پێ كرد و ناوچەكانی بەشی ڕۆژهەڵاتی كوردستان هەتا كرمانشای داگیر كرت ، ئەو هێرشانە بەدبەختی و ناسازی باری ئابووری بۆ سەر كوردستان دروست كرد و بە( گرانی گەورە) لە هەندێك شوێنی كوردستان ناوزەدكرابوو ،پاشانیش روسیا بەشێ زۆری باكوری كوردستان و باشووری رۆژهەلاتی كوردستانیان لە (1915)دا داگیر كرد،لە هەمان كاتیشدا سوپای بەریتانیا و فەرەنسا لە بەشی باشووری رۆژئاوای ئەنادۆڵ و سوریای ئیستادا دابەزین، بۆ بەگژداچوونەوەی عوسمانیەكان بەریتانیا هانی عەرەبەكانی دورگەی عەرەبی دا بەتایبەت لە عێراق و شام كە ڕووبەڕووی عوسمانی ببنەوە و پاشانیش ئێمە هاوكاری سەربەخۆییتان دەكەیین لەم ناوچانەی خۆتاندا ، ئەمەیش وای سەرانی عەرەبی كرد بەتایبەت (شریف حسین – كە بە شەریفی مەككە ناسراوو) بكەوێتە دانوستان لەگەڵ بەریتانیادا و وەعدیان لێ وەرگرێت لە ساڵی (1915)دا،لە زنجیرە دانوستانێك و ئاڵوگۆڕی سەرنج و ڕاكانیاندا لەگەڵ بەرتانیەكاندا كە بە (مراسلات شریف -مكماهون) ناسرا بوو بەڵام ئەمە زۆری نەبردو لە 1917 دا ئاشكرابوو كە بەریتانیا و فەرەنسا هیچیان بۆ عەرەبەكان نەكردبوو تەنها وەعدی درۆینە و كات بەڕێكرندن بووە ، پاشانیش سوپای بەریتانیا لە بەصرەوە دابەزیو دەستی كرد بە هەنگاونان بەرەو قوڵای خاكی عێراق و بەرەو بەغدا بەڕێكەوت لە 11ی ئازاری(1917)دا بە سەركردایەتی(جەنەڕاڵ ستانلی مۆد)بەغدا داگیر كرا .

ڕێكەوتننامەی نهێنی سایكس- بیكۆ:
سەرەتا ڕێكەوتنەكە نهێنی بوو لە نێوان فەرەنسا و بەریتانیا و روسیا بە نوینەرایەتی( مارك سایكسی) بەریتانی و( مسیۆ جۆرج بیكۆی) فەرەنسی وبە چاودێری و ئاگاداری( سیجی سازانۆفی روسی)، كە پاشان پاش شۆرشی ئۆكتۆبەر(1917)و ڕوخانی دەسەڵاتی قەیسەر ئەم ڕێكەوتننامە نهێنیە ئاشكرا بوو ،بەو پێیە : ناوچەكانی بەشی ڕۆژهەڵات و باشووری ڕۆژهەڵاتی (هیلالی خەصیب ) یان (كەوانەی بە پیت )كە لە ویلایەتەكانی بەغداد و بەصرە كەركوكیش هەتا كوەیتی ئێستا و بەشی رۆژاوای كەناراوەكانی كەنداوی عەرەبی دەگرێتەوە بۆ بەریتانیا بووە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ ، هەروەها بەشی فەرەنسایش لەو ڕێكەوتنە باكور و رۆژاوای( هیلالی خەصیب )بوو لە سەرجەم كەناراوەكانی دەریای ناوەڕاست لە رۆژهەڵاتەوە بە دەوروبەری كەنداوی ئەسكەندەرونەوە ،ئەوەی دەمێنیتەوە لە خاكی ناوەوەی عێراق و شام بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بۆ هەردوو دەوڵەت دانران ، بەجۆرێك ناوچەی (A)بۆ فەرەنسا كە هەمو خاكی شام و موصڵ تا فەلەستین ، وە زۆنی (B)بۆ بەریتانیا كە لەشامەوە بۆ ناو قوڵایی خاكی عێراق بە كەركوك و بەغداد تا بەصرەوبیابانی خۆراوای عێراق سەر بەم زۆرنە بوو، وە هەرچی فەلەستینیشە بە ناوچەیەكی نێونەتەوەیی دیاری كرا ، پاشان بەشەكەی فەرەنسا لە موصڵ و باكوری عیراقی ئێستا بەریتانیا داگیری كردوو ، وە ئەو بەشەی كوردستانی باكور بۆ روسیا بو ، هەرچەند (شریف كوری حسین علی) بە پێی ڕێكەوتنێك لەگەڵ بەریتانیادا وەعدی دروستكردنی دەولەتێكی یەكگرتووی عەرەبی لە بەشە ئاسیاكەی نیمچەدورگەی عەرەبی بە عیراق و سوریای گەورەوە دا ، لەبەرامبەر دژایەتیكردن و جەنگ دژی دەوڵەتی عوسمانی (توركیا) بكەن ، ئەویش بە (مراسلات شریف هنری ماكماهون–دانوستانی – حسین ماكماهون) ناسرابوو ، بەڵام (شەریفی مەككە) لەناوەڕۆكی ڕیكەوتنی سایكس بیكۆ ئاگادار نەبوو ، بۆیە پاش ئاشكراكردنی لە دوای شۆرشی ئۆكتۆبەرەوە وەك هەموو جیهان ئەمیش پێی زانی .
نەخشەی (1)دابەشكاری خاك لە ڕێكەوتنی سایكس-بیكۆدا.

ڕێكەوتنامەو گۆنگرەكانی دوای سایكس -بیكۆ :
نوێنەری فەرانسا لە تشرینی دووەمی/1920 دابەشكردنی سوریای بۆ چوار دەوڵەت و هەرێم راگەیاند كە بریتی بوون لە: (حەلەب) لە باكور, (دیمەشق) لە باشور, (چیاكانی عەلەوییەكان) و (چیاكانی دروز). لە 1925 هەردوو دەوڵەتی دیمەشق و حەلەب یەكیان گرت و بوون بە یەك دەوڵەت بە ناوی (دەوڵەتی سوریا) لە ژێر سەرپەرپەرشتی دەوڵەتی مونتەدەب،سنوورەكانیش بە شێوەیەكی یەكجارەكی دەستنیشان نەكران , بەڵكو فرانسا بەپێی بەرژەوەندییەكانی خۆی دەستكاریی لە سنوورەكاندا دەكرد و زۆربەی جارەكان جیاواز بوون لە گەل بڕیارەكانی رێكەوتننامەی (سایكس-بیكۆ)، بۆ نموونە لە سەر ئاستی كوردی, فرانسا بە سەرپێچیكردنەوە ناوچەكانی : (جزیرەی بوتان, نسێبین, ئۆرفا, كلس, عینتاب و مرعش)ی بەخشییە دەوڵەتی توركیا, كەچی پێویست بوو بەپێی رێكەوتنامەكە لە چوارچێوەی –كوردستانی رۆژئاوا- دا بمێنێننەوە.
هەروەها ئنتدابی فرانسا لە ساڵی (1925 ) هۆزە كوردییەكانی سەر سنوری سوریا-توركیای لە یەكتر جیاكردنەوە بە پێی رێكەتننامەی (فرانكلین- بۆلۆف)ی فرانسایی توركی, كە جارێكی دیكە سنووری نێوان هەردوو دەوڵەتی دارشتەوە،سەبارەت بە ناوچەی جزیرەش كە سێگۆشەیەكی پەرێزە, وەكو گووتمان بەپێی هەڵكەوتی شوێنی خۆی دەبوایە بخرێتە سەر وڵاتی نێوان دوو روباردا نەك بخرێتە سەر سوریا. لە ساڵی(1920)جزیرە دوورەپەرێز ببوو لە مەڵبەندە بازرگانیە سروشتیەكەی خۆی كە شاری دیاربەكرە لە كوردستانی توركیا, لە پازدە ساڵەی دواتریشدا سیاسەتكارانی سوریا ئەو پێشكەوتنانەیان پشتگوێ خست كە تیایدا روویان دەدا.
پەیمانی سیڤەر-ئاب-1920
پەیماننامەی سیڤەر بە ئامادەبوونی شاندێكی كورد بە سەرۆكایەتی شەریف پاشا مۆركرا. هەروەها بە ئامادەبوونی بریتانیا, فرانسا, یونان, ئیتالیا, رۆمانیا, یۆگسلاڤیا, چیكۆسلۆڤاكیا, پۆلەندا, بەلجیكا, یابان, حیجاز, ئەرمینیای تاشناقی و توركیای عوسمانی، پەیماننامەكە ئەم بەندانەی خوارەوەی سەبارەت بە كوردستان بەخۆوە گرت:
بەشی سێیەم: ماددەی 62: لیژنەی دانیشتوو لە قوستەنتینیە لە سێ‌ ئەندام پێكدێت, كە بە شێوەیەكی فەرمی لە لایەن حكومەتەكانی بریتانیا و فرانسا و ئیتالیاوە دەپالێورێن. لە میانی شەش مانگی دوای مۆركردنی رێكەوتنامەكە, لیژنەكە پلانێكی ئۆتۆنۆمی پێشكەش دەكات بۆ ئەو ناوچانەی كە زۆرینەیان كوردن لە رۆژهەڵاتی روباری فورات و باشوری سنووری ئەرمینیا كە دەكرێ‌ پاشان دەستنیشان بكرێت, هەروەها بۆ باكوری سنووری نێوان توركیا و نێوان سوریا و عیراق, هەروەك لە فەقەرەكانی 27-11-32 دا چەسپاوە. ئەگەر لیژنەكەش نەیتوانی سەبارەت بە هەر مەسەلەیەك بگاتە بڕیارێكی بە كۆمەڵا, خۆ ئەوە هەر ئەندامێك لە ئەندامانی لیژنەكە مەسەلەكە بۆ حكومەتەكەی خۆی دەخاتەروو.
كۆنگرەی لۆزان: ئەوەی بۆ كورد هاتبوە پێش لە بەندەكانی پەیمانی(سسڤەردا) لە گۆنگرەی لۆزاندا(1923) لەدەستی داو و هەمووی چوونە گیرفانی توركەكانەوە، لۆزان بووە هۆی زەبرێكی كوشندە بەر جوگرافیای سیاسی كوردستان كەوت ،هەر لەدوای گۆنگرەی سیڤەرەوە كە دەسەڵاتی كوردەكان و ئەرمەنەكان و ئیتالی و فەرەنسی و بەریتانی دیاری كرا و لە توركیای ئێستادا پشكی باشیان بۆ دانرا ، ئەمەیش هەلێكی باش بوو بۆ توركەكان و وای لە كەمالیەكان (پاشماوەی ئەفسەرەكانی دەوڵەتی عوسمانی )كرد كە دەست بدەن چەك و بەناوی دژایەتی ئیستعمار و داگیركەر شەر بكەن و ناوچەیەكی زۆری (توركیای ئیستایان) كۆنترۆڵ كرد ، ئەمەیش وای لە هاوپەیمانان كرد كە ئەو مەسەلەی دیفاكۆتەیەی توركەكان هێنایانە ئاراوە لە ِرزگاركردنی ناوچەكانیان گۆنگرەی لۆزانی لێ كەوتەوە و توركیای ئێستای بنیاد نا بە بەشێكی زۆری خاكی كوردانیشەوە لە باكوور .
كۆنگرەی سانڕیمۆ: ئەم كۆنگرەیە لە شارێكی ئیتالی بەناوی (سانریمۆ ) بەسترا لە ساڵی (1920)دا ، بۆ مەبەستی تەواوكردنی نەخشەی سایكس بیكۆ، هەر لەو كۆنگرەدا ئیمزا لەسەر ئینتدابی بەریتانی و فەرەنسی كرا بۆ ئەو خاكانەی داگیریان كردبوو ، سوریای گەورە(شام) بۆ چوار دەوڵەت دابەشكرا بوو (سوریا-ئەردەن – فەلەستین -لوبنان) وە سوریا و لوبنان بوون بە ئینتدابی فەرەنسی و عێراق و ئەردەن و فەلەستینیش خرانە ژێر ئینتدابی بەریتانیەوە .
گۆنگرەی قاهیرە: بۆ تاوتوێكردی ئینتدابەكانی بەریتانیا لە ساڵی (1921)دا لە شاری قاهیرە كۆنگرەیەك بەستراو مەلیك فەیصەڵی كوری شەریفی مەككەیان وەك مەلیكی عێراق دیاری كرد بۆ ڕازیبوون بە مانەوە لەو دەوڵەتە نوێیەدا ڕاپرسی بۆ دانیشتوان كرا بەڵام سلێمانی و كەركوك بایكۆتی ڕاپرسیەكەیان كرد .
باسی دووەم / هەل و مەرجی جیۆپۆلەتیكی ناوچەیی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.
جیۆپۆلەتیك : سەرەتا پێویستمان بەوە هەیە كە بزانین زانستی جیۆپۆلەتیك چیە و بەچ ئامانجێك دروست بووە؟ لە باشترین پێناسەیدا جیۆپۆلەتیك واتە: زانستی لێكۆڵینەوەی سیاسەتی زەویەو پەیوەندیەكانی بە ووڵاتانی هەرێمی و جیهانیەوە، یان ئەو زانستەیە كە سیاسەتی دەوڵەت بە زەویەوە دەبەستێتەوە بە رواڵەتەسروشتی و تۆبۆگرافیەكانەوە ، وە پەیوەندیە سیاسیەكانی دەوڵەت لە ڕووی سروشتی و مرۆیی و مێژووییەوە بەگۆی زەویەوە دەبەستێتەوە،
هەمیشە ناوچەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست جێگای تەماعی زلهێزانی ناوچەیی و جیهانی بووە لە كۆن و نوێدا ، دەستگرتن بەسەر ئاوەگەرمەكاندا لە لایەن ڕوسیاوە یەكێك بووە لە ئاواتەكانیان و بەرتانیا و بیریارە جیۆپۆلەتیك زانەكانی بەریتانیا لەوانە :(سیر هلفوردماكیندەر )زووتر لەوە تێگەیشتووە كە: داگیركردنی خۆرهەڵاتی ئەوروپا واتە: دەستگرتن بەسەر (هارتلاندا) دا،وە ئەو هێزەی دەستبگرێت بەسەر (هارتلاندا)دا ئەوە دەستی گرتووە بەسەر دوورگەی جیهاندا و پاشانیش دەستگرتنە بەسەر هەموو جیهاندا ، لەم سۆنگەیەوە بەریتانیا و فەرنسا مەترسیان هەبوو كە روسیا ئەگەر دەستی بەسەر ئەوروپای رۆژهەڵاتدا بڕوات ئەوا ئاسانە بۆ ئەوەی هێزێكی زەمینی پتەوتر بێت و ئاسانتریش دەستی بگاتە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئاوەگەرمەكانیش لە دەریای سپی ناوەڕاست و كەنداوی عەرەبی، دابەشكردنە جیۆگرافیاییەكەی ئەم ووڵاتانە دوای ڕێكەوتنامەی سایكس بیكۆ لە نێوان فەرەنسا و بەریتانیا وا بوو كە فەرەنسا كەناراوەكانی دەریای سپی ناوەڕاست بەدرێژایی باشوری توركیای ئیستا لە دەوروبەری كەنداوی ئەسكەندەروونەوە ووە كەناراوەكانی سوریا و لوبنان و فەلەستینی ئیستای كەوتە ژێر كۆنترۆڵی ڕاستەوخۆوە ، وە بەریتانیایش كەنداوی عەرەبی لە باشووری بەصرەوە هەتا بەحرەین و بەری ڕۆژئاوای كەنداوی عەرەبی بەركەوت ، ئەمەیش ڕاستی و گرنگی ڕووبەری دەریایی و و كرانەوەی دەسەڵاتیان بەسەر دەریادا بووە ، كە دواجار قەڵەمڕەوەك و ووڵاتێكی كراوەیان بەسەر دەریادا دەسەبەر كردبوو ، ئەم ڕاستیە جیۆگرافیشە بۆ ئەوكات گرنگی خۆی هەبووە لەبەر ئەم هۆكارانە :
1- گەیاندنی سوپا و چەك چۆڵی شەر لە ناوچەكانی تری قەڵەمڕەوی خۆیانەوە یان لە موستەعمەرەكانی تریانەوە ، بۆ نمونە : هاوكاری سەربازی بەریتانی لە هندسانەوە بۆیان .
2- بازرگانی و دەستگرتن بەسەر گەورەترین ڕێڕەوی ئاویدا بەمەبەستی گەیاندنی كاڵاكان بە ووڵاتان .
3- چاودێریكردنی و سیخوڕی بەسەر ووڵاتانەوە .
باسی سێیەم / دیاریكردنی سنوور و ئەو نەخشەیەی دوای ڕێكەوتنەكە هاتە ئاراوە .
هەرچەندە دابەشكردنی كوردستانی گەورە بەتەنها بۆ دەرەنجامی جەنگی جیهانی یەكەم و ڕێكەوتنی سایكس بیكۆ ناگەڕێتەوە بەڵكو سەرەتای ئەم دابەشكردنی زۆر كۆنترەو لە مێژینەترە ، ئەتوانین بڵێین : دابەشبوونی سەرەتایی بۆ خاكی كوردستان و قەڵەمڕەویەكەی بۆ شەری چاڵدێران دەگەڕێتەوە لە ساڵی 1514ی زایینی ، ئەم جەنگەیش لەخاكی كوردستاندا و لەنێوان دوو زلهێزی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست (سەفەوی و عوسمانیدا) ڕووی داو بردنەوەی جەنگەكە لە لایەن عوسمانیەكانەوە كاریگەری هەبوو لەسەر میرنشینە كوردیەكان و زۆرترین خاك و جوگرافیای كەوتە بندەستی عوسمانیەكانەوە ، ئەوەی مەبەستمانە لە ئەنجامی ڕێكەوتنەكەوە چەندین دەوڵەت دروست بوون ، گرنگرترینیان (عێراق و توركیاوسوریا و لوبنان و ئەردەن و ئیسرائیل) ، سەرەتا بە یەك جار و بە خێرایی ئەو دەوڵەتانە دروست نەبوون ، بەڵكو لەدوای چەند كۆنفرانسێك و كۆنگرەیەك لەساڵەكانی (1920) سیڤەر و سان ڕیمۆ ، وە لە ساڵی (1923) لۆزان ،كە بەتەواوەتی سنورەكانی دەوڵەتی توركیا و عێراق و سوریای ئێستا ڕێكەوتنی لەسەر كرا و بەفەرمی لەسەر ئاستی كۆمەڵەی گەلاندا ناسێنرا،بۆیە كاریگەری سایكس بیۆ و دابەشبوونی جوگرافییای كوردستان زیاتر لە بەشی باشووری كوردستان و باكوور و ڕۆژئاوادا دەركەوت ، واتە: لەبەشی ڕۆژهەڵاتدا جێبەجێ نەكرا ، بە مانایەكی تر بەشی كوردستانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە ژێر دەسەڵاتی شای سەفەویەكاندا بوون و بەر ئەو دابەشكاریە نەكەوتن ، بەڵكو ئەوان لە ڕێكەتننامەی ئەرزرومی دووەمدا لە ساڵی(1847) دا لە نێوان عوسمانیەكان و سەفەویەكاندا بەشێوەیەك لە شێوەكان دابەشكرا بە حزووری نوێنەری بەریتانیا و ڕوسیای قەیسەر ، هەروەها كە باسی ویلایەتی موصڵ دەكرێت لای توركیا بەمانای تەنها پارێزگای موصڵ نایەت بەڵكو هەرێمی كوردستانی عێراق دەگرێتەوە بە كەركویشەوە.
بەشی دووەم : بارودۆخی دەوڵەتە نوێیەكان و هەڵكردنی سیاسی و دابەشبوونە كۆمەڵایەتیەكان لەماوەی 100 ساڵی ڕابووردودا .
باسی یەكەم / دروستبوونی دەوڵەتە نوێیەكان .
دروستبوونی دەوڵەتەنوێ یەكان و پەراوێزی كوردان : ئەم جەنگە و كاریگەریەكانی بوونە هۆی دروستبوونی چەندین دەوڵەت و دەسەڵاتی جیاواز ، هەر لە سوریای گەورە-شام – (سوریا-لوبنان-رۆژهەڵاتی ئوردون- فەلەستین)ی ئێستا و عێراق توركیای ئەتاتورك لەم بەشەی باكوری رۆژهەڵاتی (خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا)، پاش رووخانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و دابەشكردنی مومتەلەكاتی پیاوە پیرەكە لە نێوان هێزە ئەوروپاییە كۆلۆنیالەكاندا بەپێی بڕیارەكانی رێكەوتننامەی (سایكس – بیكۆ) لەساڵی/1916دا, بەشێك لە گەلی كورد و وڵاتەكەی لكێندرا بە كیانی سوریای ئنتیدابكراو لە لایەن فرانساوە بە هەمان شێوەی دابەشكردنی هەر دوو پارچەكەی دیكەی كوردستان لە نێوان –توركیای نوێ‌- و عیراق دا، مەسەلەی نەتەوەیی كوردیش هەر لە سەدەی هەژدەمەوە هاتبووە ئاراوە, واتە پێش دامەزراندنی ئەو دەوڵەتانەی كە بەم شێوە یاسایی و كارگێڕی و نێودەوڵەتیەی ئێستا كوردستانیان لە نێوانیاندا دابەش كراوە. مەسەلەكە لە سایەی هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و فارسی سەری هەڵدا و خۆی لە نێوان پەیوەندییە سیاسیە نێودەوڵتییەكاندا بینییەوە و چەند تێكستێكی یاسایی ئاشكرا لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی دەربارەی ئەو مەسەلەیە هاتووە, وەك پەیماننامەی سیڤەر/1920 و پەیماننامەی لۆزان /1923, پاشان جارێكی دیكە بووە بە كێشەیەكی نێودەوڵەتی و رووبەڕووی كۆمەڵەی نەتەوە یەكگرتووەكان بوویەوە لە ساڵی 1924 تاكو ساڵی 1925.هەر لە سەرەتای سەدەی نۆزدەمەوە و شان بە شان لە گەل روخانی خێرای سیستەمی دەرەبەگی لە كوردستاندا و سەرهەڵدانی كۆرپەلەی سەرمایەداری, كوردستانی – مێژوویی- بووە شانۆی تەنگژەیەكی سیاسی و ململانێی كۆمەڵایەتی بەرەو قووڵبوونەوە دەچوو. بەڵام دەستبەسەرداگرتنی بێگانە و دەستێوەردانی داگیركاران لە كاوباری رۆژهەڵات بە گشتی, تەگەرەی خستە تەواوبونی ئەم پێشكەوتنە و نەیهێَشت كۆمەڵگای كوردستان بە شێوەیەكی سروشتی بەرەو پێشەوە بڕوات, كە ئەگەر ببووایە, كوردستان لە هەموو روویەكانەوە سیمایەكی دیكەی دەبوو, لەوانەش بەدەستهێنانی ئازادی وسەربەخۆیی وەكۆ تەواوی گەلانی دیكە.
حكومەتی عەرەبیش لە دیمەشق لە ساڵی 1918وە راگەیاندرابوو بەبێ‌ ئەوەی دەسەڵاتی هەبێت بەسەر جڵەوەی كاروبارەكان و هاتنەژوورەوەی فرانسا وەكو دەوڵەتێكی داگیركاری ئینتیدابكار بۆ دیمەشق لە ساڵی 1920دا. چەكی ئنتدابیش لە سوریا و لوبنان پشتی بە دابەشكردنی ئایینی و مەزهەبی دەبەست, كە لە دوای بڕیاری ئەنجومەنی كۆمەڵەی نەتەوەكان/1922 هات, لە سەر بڕیاری كۆبوونەوەی نوێنەرانی دەوڵەتە هاوپەیمانەكان لە –سان ریمۆ- لە ساڵی 1920دا و پاش هەمواركردنی بەدابەشكردنی ئنتیداب لە هەمان ساڵدا.

باسی دووەم / ململانێی دەوڵەتە خۆجێیەكان و چەوسانەوەی نەتەوە ناباڵادەستەكانی ناوخۆ.
پاش ئەوەی دەوڵەتی عوسمانیش چووە ناو شەڕدا لە پاڵ ئەلمانیا, نوێنەرانی ولاتە رۆژئاواییەكانی دیكە, كە لە بریتانیا, فرانسا, روسیا و ئیتالیا پێكهاتبوون دەستیان كرد بە وتووێژكردن سەبارەت بە دابەشكردنی وڵاتی عوسمانی لە نێوان خۆیاندا, لە ئەنجامدا گەیشتن بە رێكەوتنێكی دەستنووس كە تیایدا – ئستانبول- ی پایتەخت و بەشێك لە توركیا و هەندێك لە ویلایەتەكانی كوردستان ( بدلیس, موش و وان) ببن بەشی روسیا و لە نیمچە دورگەی عەرەبی چەند حكومەتێك لە ژێر پارێزگاری بریتانیا و فرانسادا دابمزرێن و لە فەلەستینیش وڵاتێكی نەتەوەیی بۆ جولەكەكان بە مەرجێك كە (حەیفا و عیراق) ببن بە بەشی بریتانیا و (قەیسەریە, خەربوت و ئەدەنە)ش ببن بە بەشی فرانسا, (ئنتاكیا) ببێ بە بەشی ئیتالیا, ئەرمینیا لە رۆژهەڵاتی ئەنادۆل سەربەخۆ ببێت و بەشێك لە دەریای ئیجە بۆ یونان بەجێ‌ بێلن. لە سەرەتاكانی شەڕی یەكەم ژەنڕالی روسیایی -نیقۆلا ڤیچ- لە گەل هێزەكانی خۆی گەیشتنە دیاربەكر, بەڵام پاش هەڵگیرسانی شۆرشی ئۆكتۆبەر پاشەكشەیان كرد.
ئەوناوچانەی كە كوردەكان لە دێر زەمانەوە تیایدا نیشتەجێن, بە دەیان جار دوچاری دابەشكردن و لكاندن بوونە و پاش دابەشكردنەكانی – سایكس بیكۆ- كە چەند جار سنووری نێوان سوریا و توركیای دارشتەوە, كوردەكان وێڕای بە پارچەكردنیان هەر لەو شوێنە مێژووییانەی خۆیان مانەوە كە تیایدا نیشتەجێن بە لایەنی كەمەوە لەوەتەی نووسەر و فەیلەسوفی یونانی كۆن – كزینەفۆن- ناویانی هێناوە (430- 355 پ. ز) كە بەرەو روویان ببونەوە لە میانی شاڵاوە ناودارەكەی یوناندا بۆ سەر ئێران لە 401 پ . ز لە كاتی ململانێیاندا لە سەر كورسیی دەسەڵاتی ئەو وڵاتە. پاش كوژرانی سەركردەی شاڵاوەكە كەزینەفۆن بوو بە یەكێك لەو سەركردانەی كە سەرپەرشتی كاری كشانەوەیان كرد بە نێوان ناوچەیەكی بەرفراوانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بە پێی رای رۆژهەڵاتناسەكان و زانایان و مێژوونووسانی عەرەب ناوچەی میسوپۆتامیا بەبەردەوام ناوچەیەكی زیندوو و كراوە بووە لە بەردەم گشت ئاراستەكاندا و لە رووی توخمەوە چەندین سەدەیە تێكەڵەیە و زۆربەی سەلالەكانی ئاسیای ڕۆژئاوا و رەگەزی (ئەلبینی)ی دەریای ناوەراستی گرتووەتە خۆی، ئەوەی شانسی نەبوو لە سایكس بیكۆدا ئومێد وایە كە ئەم سایكس بیكۆ نوێ یە قەرەبوو بكرێنەوە ، بێگومان ئەویش ئەوا سانا نیە و لێبڕاوی نەتەوەكانی وەك كورد و بەربەر وهتد، دەوێت كە تاچەند ژیرانە دەتوانن سوود لەو نەخشە نوێ یە وەربگرن كە دووبارە لەسەر خوێن بنیاد دەنرێتەوە.

باسی سێیەم / هیلالی خەصیب(كەوانەی بەپیت)
ئەم زاراوە جیۆگرافیە (هلال الخصیب) لە لایەن شوێنەوارناسێكی ئەمریكی (جیمس هنری برستد ) دانرا ، كە حەوزی (ئاوزێڵی) ڕووباری دیجلەو فورات لەگەڵ بەشی كەناری لە شام دەگرێتەوە ، یان : هەموو ئەو زەویە بەپیتانە دەگرێتەوە كە دەكەوێتە ئەمبەر و بەری باكوری كەنداوی عەرەبی ، پاشان بەرەو باكوور بە تەنیشت و تەریبی ئەمبەر و بەری ڕوبارەكانی دیجلە و فورات (میسۆپۆتامیا) درێژ دەبێتەوە و پاشان بەكەوانەیی بەرەو باشووری رۆژاوا بە دامێنی كەناراوەكانی رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست دا دەشكێتەوە تا دەگاتە نیمچە دورگەی سینا، باشترین زەوی و لانكەی كۆن و نوێی مرۆڤایەتی بووە ، زیندووبونەوەی مرۆڤ لە دوای تۆفانەكەی سەردەمی نوح لێرەوە دەستی پێكردۆتەوە ،زۆرترین ململانێكانی لەسەر دروست بووە ، شوێنگەی بەشی هەرە زۆری ئایین و شوێنكەوتووانی ئایینە جیوازەكان بووە.
ناوی (هلال الخصیب) واتە: مانگی بە پیت ، یان كەوانەی بەپیت ، هەر لەبەر گونجاوی بۆ ژیان وژێواری مرۆڤایەتی ئەو ناوەی بەسەردا بڕدراوە، زۆرترین جموجۆڵی مرۆڤایەتی تێدا بووە، پێش زایین بە (9.000) ساڵ كشتوكاڵ تێیدا گەشەی كردووە ، پێش زایین بە (2500) سۆمەریەكانی تێدا ژیاوون كە خاوەنی نوسین و یاسا بوون ، ژمارەی دانیشتوانی ئەم هیلالە بە (120)ملیۆن كەس دەخەمڵێنرێت .
————————————
یەدەك وجیۆپۆلەتیكی وزە( نەوت و گاز )لەم ناوچانەدا : ئەوەی لەماوەی ئەم (100) ساڵە تێپەڕی دروستبوونی چەندین دەسەڵاتی خۆسەپێن بوو لەسەر خاڵكی سنوربۆكێشراوی دوای سایكس بیكۆ ، لەگەڵ ئەوەی ئەم ناوچانەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست خاوەن نەوت و غاز و یەدەكیێكی زۆر و زەوەندە ، غاز بەمانای – سیاسەت – دیت و نەوتیش بەمانای ئابووری ، غازی سروشتی ئایندە و هەم بەدیلی نەوت لە دوای ئەو گۆرانكاریەی دێت لە ناوچەكە و پشكی ووڵاتانی بەشدار لە ئەنجامی تەواوبوونی شەری داعشەوە ،جیۆگرافیای ناوچەكە وا هەڵكەوتووە كە زۆرترین دەرامەتی سروشتی لەوانە (نەوت و غازی سروشتی ) لەم ناوچانەدا هەیە ، بەتایبەت كە یەدەگی غازی سروشتی بە(225ترلیۆن م3 )دادەنرێت لە ژیر ئاوی دەریای ناوەراست و ووڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست، تەنها لە هەرێمی كوردستانی عێراقدا یەدەگی نەوت بە(160)ملیار بەرمیل دەخەمڵێنرێت ، وە غازی سروشتیشی بە(5.7 ترلیۆن م3)مەزەندە دەكرێت .
بەشی یەكەم / باس و خواس لە نەخشەیەكی نوێ بۆ خۆرهەڵاتی ناوەڕاست(خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ).
وەك ئاشكرایە هەر لە دوای 1991 وە و هاتنی سوپای ئەمریكا و بەریتانیا و هاوپەیمانەكانیان بۆ كەنداوی عەرەبی و لێدانی گورزی گەورە لە ڕژێمی بەعس ئیتر هەل و مەرجێك و گۆڕانكاریەكی نوێ لە كۆتایی سەدەی بیستدا ڕووی دا، زۆر باس و توێژینەوە و ئەگەر هاتە ئاراوە ، چەندین نەخشە و پێشنیار و گەلاڵەی جیاجیا دەكرا، لێكهەڵوەشانەوەی یەكێتی سوڤیەت و دروستبوونی (14) دەوڵەت لە پاشماوەكەیدا گۆِرانێكی گەورەبوو ،وە لەدوای (1991)و پاش تەواو بوونی جەنگی سارد و (جیهانجەمسەری) بۆ ئەمریكا و ساغبوونەوە كە گوایە هەر ئەمریكا تاك جەمسەرە و پاشانیش 11ی سیپتەمبەر ئەوندەی تر سۆزی وولاتانی تری بۆ خۆی راكیشا و كارتی سپی بۆ ئەمریكا والا كرد و هەتا داگیركردنی عیراق لەسەر ئەو ریتمە بوو بەڵام لەدوای شكستی لە عیراق و نەهێنانە دی ئامانجەكانی كە عیراقیكی فرەیی و دیموكراسی بوو، ئەم كۆتایهاتنەی جەنگی سارد لە 1989دا هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سوڤیەتی لێ كەوتەوە و ئەمریكای وەك تاكلایەنی یەكلاكەرەوە بۆ كەنداوی عەرەبی و خودی عێراقیش دەستواڵا كرد بۆ بردنی نەوتی عێراق و پارێزگاریكردنی ئیسرائیل لە ناوچەكەدا .
یان ملدانی بلۆكی ڕۆژهەلاتی بوو بۆ بلۆكی خۆرئاوایی بەسەرۆكایەتی ئەمریكا و بردنەوەی جەنگە ساردەكە لە یەكێتی سوڤیەت، پاش ئەمەیش دروستبوونی هەرێمێكی كوردی سەبەرخۆ لە چوارچێوەی عێراقدا گۆِرانكاریەكی تر بوو لە نەخشەی (سایكس بیكۆ)، هەر لەو سەروبەندەدا ئەوروپای رۆژهەلاتی گۆرانی گەورەی بەخۆیەوە بینی لە ڕووی جیۆسیاسیەوە لەوانەیش بەشبوونی (یوگسلافیا)ی جاران بۆ چەند دەوڵەتێك ، پاش ئەمانەیش سەربەخۆیی تەیمووری خۆرهەڵاتی لە ئەندەنوسیا و ئەریتریا لە ئەسیوبیا، دواترینیشیان جیابوونەوەی باشووری سۆدان بوو لە ساڵی (2011 ز)، ئەمە سەرەڕای سەربەخۆبوونی چەندین دەوڵەتی ئەفریقی و ئاسیایی لە پەنجاكان و شەستەكانی سەدەی ڕابووردوەوە ، تورك و عەرەب دژی سایكس بیكۆن و بە ڕوونی ڕەخنەی توندی لێ دەگرن، توركەكان : وای وێنا دەكەن كە زەربەیەك بووە بەر گەلی تورك كەوتووە و توركیا لە قوڵاییەەكی گەورەی خۆرهەلاتی ناوەڕاستدا لە ئەنادۆڵی تەسكدا كورت كردۆتەوە ، بەهەمان شێوەیش عەرەبیش دڵێت : سایكس بیكۆ بوە هۆی پێدانی وەعدی بەڵفۆر بە جولەكە و ناوچەكەیانی بۆ(20) دەوڵەت و ئەماەرت دابەشكرد ، لەكاتێكدا ئەوان تموحی زۆر زیاتریان لەوە لە دوای كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی هەبوو كە میراتی دەوڵەتی عوسمانی (بەشەعەرەبیەكەی بۆ خۆیان وەدەست خەن)،بەلام ئەم نەخشەی پێشوو(سایكس-بیكۆ) بۆتە هۆكاری چەندین گرفتی گەورە و پێشلكاری ئایینی و مەزهەبی و نەتەوەیی بۆنمونە : هەر لەكاتی دامەزراندنی عێراق لە (1921)دا مافە ئایینی و كەمینە نەتەوەییەكان بە شێوەیەكی توندو بەرچاو پێشێلكراوە ، وەچەندین دەقی لێدوان و ووتاری بەرپرسان و سیاسیەبڕیار بەدەستەكانی جیهان وشارەزایانی ناوچەكە هەیە كە پێیان وایە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو دابەشبوونێكی تر و نەخشەیەكی سیاسی نوێ هەنگاو دەنێت ، بەمانایەكی تر سایكس بیكۆیەكی تر بەڕێوەیە ، لەوانە :
1- (تۆنی بلێر ) سەرۆك وەزیرانی پێشووی بەریتانیا دەڵێت : هەل و مەرجی ئەوكاتەی سایكس بیكۆی تیادا دروست بوو زۆر جیاوازە لە ئێستەو پێویستە نەخشەكان چاوپێداخشاندنەوەی پێدا بكرێت لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا ، وە صەلاحیەتی سایكس بیكۆ نەماوە .
2- جێگری سەرۆك وەزیرانی توركیا(نعمان قورگولموش) لە 18ی ئایاری 2015 دا ڕایگەیاند: كە ناوچەكە بەرەو دابەشبنوێنێكی سیاسی تر دەڕوات هاوشێوەی سایكس بیكۆ ، سوریا بۆنزیكەی 10 بەش دابەش بووە ، عێراق بۆ 3 بەش و لیبیا بۆ 2 و یەمەن هەروەها و میسریش دابەشبونێكی سیاسی توند .
3- چەندین سیاسی و بیریاری جولەكە لە ساڵانی هەشتكاندا و دواتریش پێشبینی و پلانیان بۆ نەخشەی نوێی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەببووە لەوانیش : پلانەكەی( یینون 1982) كە پیشبینی كردبوو نەخشەی نوێی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر بنەمای نەتەوە ومەزهەب دابڕێژێرێتەوە.
4- ڕووداوەكانی بەهاری عەرەبی و ڕوخاندنی چەندین دیكتاتۆری ناوچەیی یەكێكی ترە لە ئاماژەی گۆڕانكاریەكانی بەشەكۆنەكەی سایكس بیكۆ ،پاشانیش دابەینی بەرچاوی نرخی نەوت بۆ خوار 30$ گورزێكی ترە لەئابووری ووڵاتانی ناوچەكە ، چونكە زۆربەی ووڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست ووڵاتی ڕەیعی و نەوتین و داهاتی سەرەكی گەورەیان لەسەر نەوتە ، داواجاریش كاریگەری لەسەر نەخشەی سیاسی ئەم ووڵاتانە دروست دەكات هاوكات لەگەڵ فاكتەرە كاریگەرەكانی تر .
5- ئەو ڕووداوانەی لە ساڵی 2014 دا ڕووی دا ، بەتایەبت كەوتنی موصڵ لە 9حوزەیرانی 2014 و ڕاگەیاندنی دەوڵەتی خیلافەی ئیسلامی لە لایەن (داعشەوە) زۆرێك لە بیریاران و شارەزایان بە تەواوكەری بەهەمان ئەو هەوڵانەی پێشووی (شەریفی مەككەی) دادەنێن بۆ دروستكردنی خیلافەیەكی عەرەبی ئیسلامی لە عێراق و شامدا لە ئانی جەنگی یەكەمی جیهانی لەبەرامبەر دژایەتیكردنی توركیاو عوسمانی لەو كاتەدا ، وە وەعدێكی ئیمرالیستی جیهانیشی لەوكاتەدا پێ درابوو.
6- گرتنەوەی ناوچەكانی مەشموول بە ماددەی (140)ی دەستووری عێراقی فیدراڵ لە لایەن هێزی پێشمەرگەوە لەدوای هاتنی داعش و نسكۆی هێزە عێراقیەكان لەو ناوچانەدا و پشتیوانی هێزی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە.
7- خەندەقەكەی باشوری كوردستان لە مانگی (12 ی 2015 )بەدریژی نزیكەی (1300كم) لە جەلەولاوە هەتا سنووری سوریا بەڵگەیەكی تری نەخشەی نوێیە- (هەرچەند بە مەەستی پاراستنی ئەمنیەت ناو دەبریت بۆ هەریمی كوردستان).
8- بە پێی ووتە و نوسینی گەورە راوێژكار و ڵێكۆڵەرە ئەمریكی و رۆژئاواییەكان تازە عیراق و سوریا وەك ڕابوردویان نەماونەتەوە بۆ نمونە : ‬جۆن‭ ‬بۆڵتۆن‭ ‬یه‌كێكه‌‭ ‬له‌‭ ‬موحافزكاره‌‭ ‬نوێكان‭ ‬له‌‭ ‬سه‌رده‌می‭ (‬بوش‭)‬دا‭ ‬باڵوێزی‭ ‬ئه‌مریكا‭ ‬بووه‌‭ ‬له‌‭ ‬نه‌ته‌وه‌‭ ‬یه‌كگرتووه‌كان،‭ ‬ئیستاش‭ ‬له‌‭ ‬په‌یمانگای‭ (‬ئه‌نته‌رپرایز‭) ‬كار‭ ‬ده‌كات‭ ‬كه‌‭ ‬دامه‌زراوه‌یه‌كی‭ ‬لێكۆڵینه‌وه‌ی‭ ‬نزیكی‭ ‬نێوه‌ندی‭ ‬بڕیاری‭ ‬ئه‌مریكایه‌،‭ ‬له‌‭ ‬وتارێكی‭ (‬نیۆرك‭ ‬تایمز‭)‬ی‭ ‬دا‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬ڕۆژانی‭ ‬ڕابردوودا‭ ‬بڵاو‭ ‬بووەته‌وه‌‭ ‬ده‌ڵێت‭:‬
سووریا‭ ‬و‭ ‬عێراق‭ ‬به‌و‭ ‬شێوه‌یه‌ی‭ ‬هه‌بوون‭ ‬كۆتاییان‭ ‬هاتووه‌‭ ‬و‭ ‬ئاڵته‌رناتیفی‭ (‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬ئیسلام‭)‬یش‭ ‬پێكهێنانی‭ (‬ده‌وڵه‌تێكی‭ ‬سوننه‌‭)‬یه‌‭ ‬له‌لایه‌ن‭ ‬ئه‌مریكا‭ ‬و‭ ‬هاوپه‌یمانه‌‭ ‬عه‌ره‌به‌كانی‭ ‬و‭ ‬به‌‭ ‬پشتیوانی‭ ‬ده‌وڵه‌تێكی‭ ‬كوردی‭ ‬له‌‭ ‬باكوری‭ ‬عێراقه‌وه‌‭. ، به‌پێی‭ ‬بۆڵتۆن،‭ ‬ئه‌م‭ ‬ده‌وڵه‌ته‌‭ ‬سوننیه‌‭ ‬هێزی‭ ‬به‌رده‌وامبوونی‭ ‬ده‌بێت‭ ‬له‌به‌رئه‌وه‌ی‭ ‬نه‌وت‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬خاكه‌كه‌ی‭ ‬هه‌یه‌‭ (‬13بیر‭ ‬له‌‭ ‬عێراق‭ ‬و،‭ ‬170بیر‭ ‬له‌‭ ‬سووریا‭) ‬و‭ ‬ئه‌مه‌ش‭ ‬به‌‭ ‬دابه‌شكردن‭ ‬و‭ ‬ڕێككه‌وتن‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬كورد‭ ‬و‭ ‬به‌‭ ‬سه‌رپه‌رشتیی‭ ‬ئه‌مەریكا .

باسی دووەم / قوناغی دوای ڕوخاندنی ڕژێمی بەعس2003 و هەلێك بۆ كورد .
ئەم قۆناغەیش گرنگی خۆی هەیە چونكە سوپای ئەمریكا ڕاستەوخۆ دێتە ناو خاكی عێراق و خودی خۆی ململانێكان دەكات ، ئەوەی ئەمریكا ویستی بیكات لەعێراق لە عێراقیشەوە بۆ ووڵاتانی دیكەی دەوروبەر كە پێتر نەخشەی بۆ كێشابوو وا دەرنەچوو، نەخشەی نوێی (رۆِژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە) كە ئەوكات زۆرترین باس و خواسی لەسەر دەكرا دوای بەئەنجام نەگەیشتنی پلانەكەیان لە عێراقدا ئیتر ناچار بوون بیر لە پلانی تر بكەنەوە، بۆیە ئەو سەردەمەی جاران لەسەرەتای جەنگی یەكمی جیهانی و دووەمی جیهانی ڕۆیشت كە زلهێزەكان هەر لە دوورەوە وبە ڕاستەوپارچە كاغەزێك چەند چەندپارچە ڕاستەهێلێك بكێشن و ناوی بنێن نەخشەی نوێ!، هەر وەك كاتی خۆیی یەریتانیاو فەرەنسا لە ئانی دابەشكردنی میراتی دەوڵەتی عوسمانیدا كردیان ( بۆنمونە: لە كاتی سەردانیكردنی سەرۆك وەزیرانی فەرنسا –كلمنصو- بۆ لەندەن لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی بەریتانیادا لە باخچەی سەفارەتی فەرەنسادا بەدەم پیاسەكردنەوە سەرۆك وەزیرانی فەرنسا ووتی چیت دەوێت پێم بلێ؟: ئەویش ووتی : موصڵم دەوێت ، سەرۆك وەزیرانی فەرەنسایش ووتی : فەرموو بۆ تۆ ! ) ،بۆیە : ئەم هەل و دەرفەت و هەم دەسكەوتیش بوو بۆ كوردانی عێراق ، ئەتوانین بڵێین: ئەم ڕووداوەی كەوتنی ڕژێمی صەددام حسین لە(2003)دا بە سەرپەرشتی هاوپەیمانان دووەم دەرفەت بوو بۆ كوردان لە دوای ڕاپەڕینی 1991 وە .
باسی سێیەم / قۆناغی كەوتنی موصڵ و جەنگی دژ بە داعش
بارودۆخی ناوخۆیی عێراق هەر لە كاتی عاتنی ئەمریكاوە دژواری زۆری بەخۆیەوە بینی و ئەو بۆمبە تەوقیتكراوەی چەندین ساڵە چێنرابوو تەقیەوە ، ئەویش زیندووبوونەوەی كێبڕكێی مەزهەبی ، بەڵێ دوای شەری گروپە چەكدارە سونەكان و هەم شیعەكانیش دژ بە ئەمریكا لەناو عیڕاقدا تەنها كوردستان بووە هۆی هەوێنی هەیكەلەی دەوڵەتی عێراقی فیدراڵ و پەیوەستبوونی سیاسی ، بەلام پاش بێئومێدبوونی ئەمریكا لە نەخشە و پلانەكەی لە ناوچەكدا و شكستی چەكداری و تۆماركردنی مێژوویەكی خوێنین و ستەم بەرامبەر هاوڵاتیانی عێراقی بڕیاری دەرچوونی دا ، پاش پاشەكشەی سوپای ئەمریكا ڕەوشەی ئەمنی ناوخۆی عێراق باش نەبوو ، بەڵكو ململانێ مەزهەبی پێی نایە قۆناغێكی ترسناكترەوە، ئەم ڕەوشە خراپەیش بەردەوام بوو هەتا بێ ئومێدبوونی پێكهاتەی سونەی عێراقی لە دەسەلات و هێزی سوپای عێراقی كە پێكهاتە زۆرینەی شیعە باڵادەست بوو تیایدا ، بۆیە : ئەم بارە ڕیگای خۆش كرد بۆ گروپە توندڕەوەكانی سونە لە عێراق و شام كە هەوڵی تۆڵەسەندنەوە بدەن لە دژەكانیان ، بۆیە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شامیان لە هەندێك لە ناوچەكانی دەوروبەری ڕومادی و ڕەقەدا راگەیاند، پاشانیش كار گەیشتە ئەوەی كە فرسەت بێنن و لە شەوی 9ی حوزەیرانی 2014دا لە سوریاوە بگەنە موصڵ و داگیری بكەن ، هەر دای ئەم ڕووداوە مێژووییە سوپای عێراق خۆی لەبەر چەكدارەكانی داعشدا نەگرت و خەڵكی مەنكوب و پەراوێزی سونەكان پاڵپشتی داعشیان كرد دژ بە سوپا و هێزە شیعەكان ، بەڵێ : دوای داگیركردنی ناوچە سوننیەكان هەتا تكریت و جەلەولای سنوری ئێران و نزیبوونەوەی داعش لە هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستان ، ئیتر ئەمریكا و توركیا و ئیرانیش هاتنە سەرخەت و بە توندی دژی داعش وەستانەوە بەتایبەت ئەمریكا و پاشانیش هاوپەیمانیەتیەك لە دژی داعش پێكهێنرا ، هاوشانیش سوپای پێشمەرگە بەرگری لە زۆرترین سنووری هەرێمی كوردستان كرد و زۆربەی ئەو شوێن وجێگایانەی سوپای عێراق چۆڵیان كردبوو پێشمەرگە پڕی كردەوە بە درێژایی (1050)كم .

خشتەی ( 1 ) لێكچواندنێك لە نێوان هۆكارو و لێكەوتەكانی جەنگی جیهانی یەكەم و ئەنجام و لیكەوتەكانی جەنگی دژی داعش .
جەنگی جیهانی یەكەم جەنگی دژی داعش
1914 دەستی پێكرد 2014 دەستی پێكرد
1918 كۆتیی پێهات باوەڕ وایە كۆتایی 2017 كۆتایی پێ بێت
گۆرانكاری گەورە لە ئەنجامی جەنگەكەوە هاتە كایەوە گۆرانكاری گەورە لە ئەنجامی ئەم جەنگەكەوەدێتە كایەوە
هێزە جیهانی و ناوچەییەكان بۆ دوو بەرە دابەش بوون هێزە جیهانی و ناوچەییەكان بۆ دوو بەرە دابەش بوون
توركیای ئەوكات زۆرترین رۆِڵی بینی توركیای ئیستا زۆرترین رۆِڵی دەبینێت
گۆڕانكاری لە نەخشەی سیاسی ناوچەكە دروست بوو گۆڕانكاری لە نەخشەی سیاسی ناوچەكە دروست دەبێت

خشتەی (2) كۆتاییهاتنی سنووری سیاسی سایكس بیكۆ و بەرژەوەندی و دژایەتی لایەن و ووڵاتەكان.
ئەوانەی بەرژەوەندیان لەگەڵ مانەوەی سایكس بیكۆدایە ئەوانەی بەرژەوەندیان لەگەڵ تێكشكاندنی سایكس بیكۆدایە
خاوەن دەسەڵات و دیكتاتۆرەكانی ناوچەكە گەلانی پەراوێزی پێشوو وەك : كوردان
گروپەمەزهەبیەكان : چونكە هێزەكانیان پەرت دەبن ،لەبەر ئەوەی وا پێدەچێت نەخشەی نوێ لەسەر بنەمای خوێن و پێكهاتە نەتەوەیی و مەزهەبی و ئایینیەكان دروست بكرێتەوە. ئیسرائیل : چونكە دژەكانی پەرتتر دەبن
توركیا : چونكە لەپاش دروستبوونی دەوڵەتێكی كوردی لە دراوسێی خۆیەوە ئەوا بارودۆخی ناوخۆیی بە سەقامگیری نامێنێتەوە. بانگەشەكارانی عروبە و نەتەوەیایەتی عەرەبی: چونكە پێیان وایە ئیتر نەخشەكانی پێشوو بەربەست درەست ناكەن لەبەردەم یەكنەتەوەیی عەرەكان.
ڕوسیا و هاوپەیمانەكانی: چونكە دروستكەری ئەم گۆڕانكاریانە لە لایەن ئەمریكا و دۆستەكانیەوە دەبیت و لە بەرژەوەندی ڕوسیا نابێت. ئەو گروپ و حزبە ئیسلامیانەی بانگەشەی دروستكردنەوەی خیلافەتی ئیسلامی دەكەن، وەك: داعش بە ڕوونی ئەوەی ڕاگەیاندووە .

دەرەنجام و پێشنیارەكان :
لە ئان و سات و ئەگەری كۆتاییهاتنی ئاسەوارەكانی سایكس-بیكۆدا ئەبێت ئەو گەلانەی لە 100 ساڵ پێش ئێستادا نەیانتوانی یان ڕێگەیان پێ نەدرا یان كاندیدی لە پێشتر هەبوون بۆ سەربەخۆبوون ، ئەوا : ئێستا دەبێت ئەو هەڵەیە قەرەبوو بكەنەوە و جارێكی تر نەچنەوە ژێر نیری دەستڕۆیشتووەكان و پلان و ئامادەگی پێشوەخت هەبێت بۆ دەرفەتی كەڵك وەرگرتن لەو گۆڕانە گەورەیە ، بەتایبەت كورد كە ستەمدیدەترین و بێ بەشترین میللەت و گەل بووە كە لە (100) ساڵی ڕابوردودا بەهۆی سنورە بۆكێشراوەكانەوە گرفتی زۆر گەورە و برینی قوڵی تووش بووە لە بواری كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و فەرهەنگیەوە.
لەم توێژینەوەیەدا دەگەینە ئەم درەنجام و هەڵێنجراوانە :
1- بوونی پەیوەندیەكی باسی سیاسی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی لەگەڵ هێزەكاندا بۆ بەرەوپیر چوونی ئەم گۆڕینە سیاسی و جیۆگرافیە گەورەیە.
2- سایكس بیكۆ لەسەر لم دارێژرا بەڵام ئیسَتا بە خوێن بونیاد دەنرێـتەوە ، بۆیە كاندیدی بەهێز گەلی كورد و كوردستانیانە بۆ ئەو بابەتە .
3- هەڵكەوتەی جیۆگرافیایی كوردستان هۆكارێك بوو بۆ نەبوونی فرسەت و شانسی بوون بە دەوڵەت ، ئەوەی دیارە هەڵگەوتە و جێكەوتی جیۆگرافیایی كوردستان بە بوونی زۆرترین دابڕان و لێكترازانی چیایی و زینجیرە چیا فراوان و سەختەكانەوە ، وە دووری شارەكان لەیەكتر و بچووكی ناوەندە شارنشینەكان و بە هۆكاری دابڕانی سروشتی لە نێوانیاندا فاكتەری سلبی بووە بەسەر یەكگرتووی خاكی كوردستان و تێكەڵاوی زیاتر ، وە كاریگەری كراوەیی جیۆگرافیایی كوردستان لەڕووی دەریاوە هۆكارێكی تری بێ بەشبوونێتی لە زۆر شانسی تر لەوانەیش دەوڵەتی سەربەخۆ ، كە دیارە بۆ ئەوكاتە و ئێستایش وولاتانی كراوە لە ڕووی جیۆستراتیژی و ئابوری و پەیوەندی و كۆمەڵایەتیەوە كاریگەری زۆرە ، ئەوەی دیارە زۆربەی هەرەزۆری ووڵاتانی درووستبوو لە ئەنجامی ڕێكەوتتنامەی سایكس بیكۆوە ووڵاتی كراوەن : وەك توركیا – عێراق – سوریا – لوبنان – ئیسرائیل (فەلەستین)- كوەیت و بەحەرین و هتد، جگە لە حالەتێكی دەگمەنی وەك ووڵاتی (ئەردەن)نەبێت كە هۆكاری و فاكتەری تایبەت تری هەیە بۆ دروستبوونی ، هەر بۆیە: ئەگەر ئەو فاكتە سروشتی و تۆبۆگرافیانە بۆ ئەوكات هۆكاری یاریدەدەر نەبوون (لەپاڵ هۆكارە سەرەكیەكانی تری وەك: ویستی زلهێزە جیهانی و بەرژەوەندیەكانیان لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا) ئەوا بۆ ئێستا ئەو فاكتە سروشتیانە ئەتوانین بڵێین كاڵ بوونەتەوە.
4- بەردانە گیانی یەكتری شیعە وسونە لە باكوری ڕۆژهەڵاتی خۆرهەڵاتی ناوەراست یەكێكی ترە لە ئارامگریەكان بۆ ئیسرائیل و لادانە نیزە و ڕمی نەیارانی ئەمریكا بۆ یەكتر لە بری ئەمریكا خۆی .
5- بەهاری عەرەبی : هۆكاری سەرەكی و سەرەتایی بوو بۆ درزبوونی سنورە پارچە راستەهێڵەكان .
6- لە نێوان هیلالی كۆمەڵایەتی شیعی و هیلالی سونیدا پێویستە كوردیش هیلالێكی تایبەت بە خۆی هەبێت و هەماهەنگی كوردان لە هەموو پارچەكان لە هەركاتێكی تر سازتر بێت بەتایبەت لە باشوور و ڕۆژاوادا .
7- قۆستنەوەی شەری دژ بە داعش لە لایەن پێشمەرگە و شەرڤانانەوە بۆ مەسەلەی سەربەخۆیی و دانپێدانانە دەولیەكان.
8- ئەگەر بەریتانیا و فەرەنسا ڕازی بوونایە بەوەی دەوڵەتێكی عەرەبی ئیسلامی بۆ شەریفی مەككە دروست بكەن هەروەكوو وەعدیان پێدابوو ئەوا ئەتوانین بڵێین: كوردستان لەم حاڵەدا نەدەبوو وە توركەكان دەستیان كورت دەبویەوە و سنووری دەوڵەتەگریمانەیەیەكەی شەریفی مەككەیش تەنها ویلایەتی بەغداد و بەصرەی تیادا دەبوو .
9- داڕشتنەوەی ئەمجارەی رۆِژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر بنەماەی خوێن و نەتەوە و زمان و مەزهەبە ، بۆیە : دیسان كورد كاندیدێكی بەهێزترە بۆ ئەو پۆستەی دەوڵەتداریە .
[سەرچاوەكان ] 1- د.جاسم سلگان: جیوبولیتیك،الگبعە الاولی، دارتمكین للابحاپ والنشر،لبنان-بیروت، ینایر2013.
2- رحمە محمود: الوفد ، مجلە أمریكیە : “سایكس بیكو” یعود من جدید لتقسیم الشرق اڵاوسگ ،16اغسگس2015.
3- د.كامل ابوڤاهر:الجیوبولیتیكاوالجغرافیەالسیاسیە،الفصل السادس،2012.
4- عبدالحسین شعبان: مقالە سایكس – بیكو ”الپانیە“ أو ما بعد الكولونیالیە، مۆسسها ورئیس التحریر إیاد الزاملی،مجلە كتابات، شباگ، 2013.
5- نوزاد المهندس : اتفاقیە سایكس بیكو الجدیدە فی المنگقە!،جریدە إیلاف، 2016 اڵاحد 14 فبرایر .
6- جوزیف س.نای: القوە الناعمە،ترجمە:د.محمدتوفیق البجیرمی،الگبع الاولی،HSBN:3-203-54-9960،دولە السعودیە –الریاچ-،2007.
7- مقابلە عسان شربل مع بارزانی : جریدە الحیاە، ٧ فبرایر/ شباگ ٢٠١٥ .
8- مئە عام علی سایكس بیكو،عبدالستار قاسم،موقع قدس بریس،الخمیس 28-1-2016.
9- محمد محبوب : ساكس بیكوجدیدە ،جریدە صباح ،30-11-2015.
10- فاروق محمد امین: سیاسیەتی ئێران بەرامبەر بە جوڵاندنەوەی ڕزگاریخوازی كوردی باشوور،چاپخانەی ڕێ نوێ، سلێمانی ، ژ.سپاردن1095،2014.
11- د.عبدالله عزتی:جیۆپۆلەتیك،زەرگێڕانی:كمال رشید شریف،ژمارەی سپاردن بە كتَبخانەی سەنتەر4\23\5،بلاوكراوەكانی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجی كورستان،سلێمانی ،2004.
12- شەری چاڵدێران دوای 501ساڵ، د.كەیوان ئازاد ئەنوەر،ماڵپەڕی باس ،23-8-2015.
13- ڕۆڵی عەلمانیەت لەدروستبوونی مەینەتی كورد،مسعودعبدالخالق، چاپی دووەم ، ژ.سپاردن 768 ، چاپخانەی ڕۆژهەڵات ، هەولێر ، 2012.
14- سەلاح بەدرەدین:بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد لە سوریا ،تێڕوانینێكی ڕەخنەیی لە ناوەوە،ماڵپەڕی هێڤگرتن .
15- ڕێكخراوی -CDO- : كەمینەكان لە عێراقدا ،توێژینەوەی میدانی ،2012.
16- http://www.3rabmirror.com.

About دیدار عثمان

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …