پوختەیەك لە مێژووی گرنگترین میرنشینە كوردیەكان و جوڵانەوەی رزگاریخوازی گەلی كورد لە سەدەی نۆزدەهەمدا

م .ی : لقمان عبدالله محمد
بەشی زانستە كۆمەڵایەتیەكان

بەشی یەكەم : میرنشینە كوردیەكان

میرنشینی بابان 1650 – 1851.
سەرەتای سەرهەڵدانی : سەدەی شانزەهەم لە لایەن میرەكانی هۆزی پشدەر و موكریان . بە تایبەت دوای بە ستنی پەیمانی زەهاو ساڵی 1639 لە نێوان دەوڵەتی صەفەوی و دەوڵەتی عوسمانیداو پاش لاوازبوونی میرنشینی ئەردەڵان و لە دەستدانی بە شێكی فراوانی قەڵەمڕەوی میرنشینەكەیان لە سنوری شارەزوور و كە ركوك.
فەرمانرەوایەتی ئەم میرنشینە لە لایەن چەند بنەماڵَەیەك بەرێوە چووە :
1- (بنە ماڵەی یەكەم ) بە هاتنە میرایەتی میر ئەبدال لاهیجانی دەستپیدەكات و بە كۆچی دوایی میر بوداق كۆتایی دێت.
2- (بنەماڵەی دووەم ) بە میر بهرام دەست پێدەكات لە میرە ناودارەكانی ئەم بنە ماڵە پیر نەزەر و سلێمان بە كۆتایی میرایەتی خدر بەگ كۆتایی بە حوكمی ئەم بنە ماڵەش دێت .
3-(بنەماڵەی سێیەم و چوارەم ) بە سەردەمی ئاژاوەو ناكۆكی دادەنرێت لە مێژووی باباندا چونكە میرەكانی بابان لە نیوخۆیاندا ناكۆك بوون ، هەر لایەكیان بەكرێگیراوی عوسمانی سەفەویەكان بوون لە دژی یەكتر .
(بنەماڵەی پێنجەم ) فەقێ‌ ئەحمەدی دارەشمانە ناودارترین میری ئەم بنە مالە بو ئەم میرە بە سەرهاتێكی سەیری هە یە لە گەڵ شۆرە سواری ژن كیغان . لە دوای مردنی خان بوداق كوری جێگەی گردۆتەوە
سلێمان بە بە كوری فەقێ‌ ئەحمەد یەكێكە لە میرە بە ناو بانگەكانی بابان و خولیای دامەزراندنی میرنشینێكی سەربەخۆی هەبووە كەركوك و شارەزوور و بە شێك لە میرنشینی ئەردەڵانی خستۆەتە ژیر دەسەڵاتی خۆیەوە لە ساڵانی كۆتایی سەدەی حەڤدەهەم .
. لە میرە ناودارەكانی تری بابان بەكرە سوور ئەویش هەوڵی كۆنترۆڵكردنی كەركوكی داوە . بەڵاَم عوسمانیەكان توانیویانە لە ناوی بدەن .
لە سەرەتادا میرنشینی بابان تەنها ناوچەی پشدەری دەگرتەوە ، بەلام دوای لاوازبوونی ئەردەڵانیەكان، ئیتر بابانیەكان توانیان سنوری خۆیان فراوان بكەن جاری وا هە بووە ناوچەكانی كەركوك و كفری و كۆیە یان خسۆەتە سەر قەڵەمڕەوی خۆیانەوە تەنانەت نووسەر ێكی وەك لونگریك ستیفن هیمیسلی لە كتێبی چوار سەدە لە مێژووی عێراقی نوێ‌ پێی ی ووتوە : ئیمپراتۆریەتی بابان . لە سەردەمی پەلامارەكانی نادر شای ئەفشارو كەریم خانی زەند دا لە سەدەی هەژدەهەم بۆ سەر خاكی عوسمانی میرنشینی بابانیش بۆ ماوەیەك ئەكەوێتە ژێر هەژموونی ئێران . لەو سەردەمەدا خالید پاشای بابان بۆ پاراستنی دەسەڵاتی میرنشینەكەی لایەنگیری ئێرانیەكان دەكات .
لە شەرێكدا لە نێوان سوپای بابان و والی بەغداد لە نزیك شاری كفری سوپای خالیدپاشای بابان دەشكی و ناچار هەڵدێت بۆ ئێران ساڵی 1753. دوای هەڵاتنی خالیدپاشای بابان بۆ ئێران ، (باب العالی) واتە دەسەڵاتی عوسمانی لەئەستانبوڵ سولێمانی كوری ئەكەن بە پاشای بابان .
ئیبراهیم پاشای بابان لە ساڵی 1784 شاری سلێمانی دروست دەكات پایتەختی میرنشینەكەی لە قەلاچۆلان دەگوێزێتەوە بۆ سلێمانی .
بابانیەكان پێش دروستكردنی سلێمانی چەند پایتەختی تریان هەبووە وەك مەرگە، لە ناوچەی پشدەر. دارەشمانە لە نزیك قەلادزێ‌ ، ماوەت ، قەلاچۆلان .

عەبدولرەحمان پاشای بابان
لە سالی 1789 بووبە میری بابان ، بە میرێكی ئازاز بە توانا دادەنرێت لە مێژووی میرنشینی باباندا ، كە ڵكی لە ناكۆكی نێوان دەسەڵاتی قاجاری ئێران وتوركە عوسیمانیەكان وەرگرتووە بۆ پتەوكردنی پێگەی میرنشینەكەی ، بەڵام لە هەمان كاتدا باجی ئەم سیاسەتەی داوەتەوە هەردوولاش تواناكانی ئەم میرەو شوێن و پێگەی میرنشینی بابانیان بە كارهێناوە بۆ جێبەجێكردنی بەرنامەو ئامانجی خۆیان، هەر بەو بۆنەشەوە زۆر جار ئەورەحمان پاشای بابان لە میرایەتی دوور خراوەتەوە ، ئەم میرە بە توانایە چەند كارو چالاكی گرنگی ئەنجام داوە لە پێناو سەربەخۆیی میرایەتی بابان :
شكاندنی هێزێكی عوسمانی لە نزیك ئاڵتون كوپری لە حوزەیرانی ساڵی 1805
2- زۆر جار توانیویەتی دەسەڵاتی قاجاری ئێران قایل بكات كە یارمەتی بدەن بۆ گێرانەوەی دەسەڵاتی خۆی لە میرایەتی بابان لە ساڵانی 1806 تا كاتی مردنی لە ساڵی 1813 لە دوای مردنی ئەورەحمان پاشای بابان محمود پاشای كوری جێگەی گرتەوە ساڵی 1813، لە سەردەمی ئەم میرە دەوڵەتی قاجاری ئێران و دەوڵەتی عوسمانی كەوتنە شەرەوە ، زۆر جاریش میرەكانی بابان لە نێوخۆیاندا ناكۆك بوون بەو هۆیەشەوە بوون بە نۆكەری قاجاری و عوسمانی و دژایەتی یەكتریان دەكرد وە بە پێی بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان نۆكەرایەتی كردنی تورك و قاجاریان و ئاڵوگۆر دەكرد ، عبدالله پاشای بابان كە مامی محمود پاشا بوو پشتگیری توركی دەكرد لە دژی حوكمی برازاكەی لە میرایەتی باباندا، كە چی دواتر لە لایەن قاجاریەكانەوە كرا بە میری بابان .
ماوەیەكیش لە نێوان هەر دوو برا سلێمان پاشا و محمود پاشا ی بابان ناكۆكی دەستیپێكرد ، قاجاریەكان پشتیوانی محمودیان ئەكرد لە دژی سلێمانی برای كە پشتی بە عوسمانیەكان پتەو بوولە ساڵانی بیستەكانی سەدەی نۆزدەدا ، وە بەهۆی دەستێوەردانی قاجاری ئێران لە كاروباری میرنشینی بابان جەنگێكی خوێناوی قەوما لە نێوان ئێران و دەوڵەتی عوسمانی لە ساڵی 1821 ، لەم جەنگەدا بابانیەكانیش دابەشبوون بە سەر هەردوو لای جەنگەكە عبداللە پاشای بابان كەوتە بەر لەشكری ئێران لە دژی محمود پاشای بابان كەلە گەڵ سوپای عوسمانی بوو . ئەم جەنگەی نێوان قاجارو عوسمانی بە بەستنی پەیمانی ئەرزەرۆمی یەكەم كۆتایی هات لە ساڵی 1823.
دوای مردنی سلێمان پاشا ساڵی 1838ماوەیەك ئەحمەد پاشای كوڕی میرایەتی گرتە دەست ، لە نێوان ئەم و محمود پاشای مامی هەر ناكۆكی بەردەوام بووە.
لە نێوان ئەحمەد پاشا و عبدالله پاشای برای دیسان ناكۆكی هە بووە عوسمانیەكان سوودیان لە م ناكۆكیە وەرگرتووە بۆ لە ناوبردنی یەكجارەكی میرایەتی بابان ساڵی 1851 .
میرنشینی سۆران سەردەمی میر محمدی پاشا گەورەی راوەندوز 1830–1836.
وەكو لە سەرچاوەكاندا هاتووە (كەوڵۆس) ناوێك دامەزرێنەری میرنشینی سۆران بووە ، وەكو دەگێڕنەوە ئەم كەسایەتیە لە بەغداوە چووەتە گوندی (هاودیان) و لە وێ‌ نیشتەجێ‌ بووە . ناوی میرنشینەكە (سۆران) لە سەردەمی میر (عیسی كوری كەوڵۆس) ەوە پەیدا بووە كاتێك ئەم میرە و لایەنگرانی بە سەر تاشە بەردی سۆردا سەركەوتوون بۆ دەست بە سەراگرتنی قەڵای( ئاوان ) یان (رەوان )لەوە بە دوا ئیتر نەوەی ئەم میرە و خەڵكی ئەو دەڤەرەش بە سۆران ناسراون .
میرە ناودارەكانی سۆران :
1- میر سیدی كوری شاعەلی : لە گەل بابانیەكان بە شەڕ هات و توانی شاری حریر لە دەستی ئەوان دەربێنێ‌ موسڵ و كەركوك و هەولێریش لە دەستی قزلباشی صەفەوی رزگار بكات بیخاتە ژێر ركێفی میرایەتی سۆرانەوە .
2- عزالدین شێر : لە سەردەمی ئەم میرە سولتانی عوسمانی سولیمان قانونی شاری بغداد لە صەفەویەكان سەندەوە ، بەڵام لە گەرانەوەیدا بە سوپاكەیەوە بە خاكی سۆراندا گەرایەوە ، بە فەرمانی سوڵتان عزالدین شیری گیرا و كوشتیان و حوكمڕانی ناوچەكەش بە حسین بەگی داسنی ئاغای یەزیدیەكان سپێردرا .
3- میرسیف الدین : توانی خاكی سۆران لە ژێر دەسەڵاتی حسین بەگی داسنی دەربێنێ‌ و چەند هێرشی تری میرنشینەكوردەكانی تر بشكێنێ‌ بە تایبەت میرنشینی بادینان كە بە فەرمانی سوڵتانی عوسمانی هیرشیان كردبووە سەر سۆران . بەلام دواتر بە قسەی یوسف بەگی برادۆستی فریو دەخوات و پەنا دەبات بۆ ئەستانبوڵ بۆ داوای لێبووردن لە سوڵتانی عوسمانی ، كەچی بە گەیشتنی لە وێ‌ دەست بە سەر دەكرێت و دەكوژرێت
4- مصگفی بەگ: توانی بەرانبەر هەوڵەكانی بابانیەكان بوەستێتەوە . بەڵام بۆ نە هێشتنی ناكۆكی نێوانیان فاگمە خانی كچی دابە حسین بەگی كوری محمود پاشای بابان .
5- میر محمەد پاشا كۆرەی راوەندوز 1788- 1838. لە دوای مردنی باوكی (مصگفی بەگ) بەرنامەی دارشت بۆ فراوان و پتەوكردنی میر نشینی سۆران ، توانی لە ماوەیەكی كورتدا زاڵ بێت بە سەر خزم و كەسە ناحەزەكانی خۆیدا و شاری رەواندوزی كردە بنكەی حوكمڕانی خۆی و هۆزەكانی وەك برادۆست سورچی و شێروانی خستە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە شاری حریری لە بابانیەكان دابرَِی و هەولێری خستە سەر میرنشینەكەی و دواتی كۆیە و رانیەشی گرت زێ‌ ی بچووك بوو بە سنوری نێوان بابان و سۆران . جگە لە مانەش قەڵای سەخت و بەرزی لە سنوری میرنشینەكەی دروستكردو كارخانەی جەنگی و دروستكردنی چەك وەك تۆپ و باروودخانە دامەزراند ..
هۆكارەكانی بەهێزبوونی میر نشینی سۆران:
1- نەمانی دەسەڵاتی مەمالیك لە بغداد و سەرقاڵی والی عەلی رەزا بە كێشەو گرفتی ناوخۆیی ولایەتەكەی ، نەك هەر ئەوەش بەڵكو ناچار بوو نازناوی میری میران ببەخشێ‌ بە پاشا كۆێرە(میر محمد) ی رەواندوز .
2– سەرقاڵی دەوڵەتی عوسمانی بە جەنگ لە گەڵ روسیا و مەترسی بە هێز بوونی پێگەی میسر لە سەر دەستی محمد علی پاشای میسرو كۆششی سەربازییانەی بۆ داگیر كردنی شام .
3- پەیوەندی نهێنی نێوان ئیبراهیم پاشا سەركردەی سوپای میسر لە شام و میری سۆران و گەیشتنی كۆمەك و تفاقی سەربازی بۆ راوەندوز
هۆكارەكانی لەناوچوونی میرنشینی سۆران :
نەبوونی هاوهێزی لە نێوان سوپای عوسمانی و لە شكری بچوكی میری سۆران لە رووی ژمارەو و تفاقی جەنگیەوە .
هەڵوێستی دوژمنانەی قاجاریەكانی حوكمڕانی ئێران لە دژی میر محەمەد و داخستنی سنوور بە روویدا ، چونكە ئەو پێشووتر چەند جارێك هەوڵی پەلاماری ناوچە كوردیەكانی ژێر ركیفی ئێرانی دابوو.
هەڵگەڕانەوەی زۆربەی هۆزە كوردەكان بە تایبەت هۆزەكانی میرنشینی بادینان كە بە زەبروزەنگ خرابوونە ژێر دەسەڵاتی میرایەتی سۆرانەوە.
پشتگیری نێو دەوڵەتی بۆ دەسەڵاتی عوسمانی بە تایبەت لە لایەن روسیای قەیسەری و بە ریتانیاوە چونكە بەرژەوەندی ئەم دوو وڵاتە لەو رۆژگارەدا دژی هەر جۆرە بزوتنەوەیەكی جوداخوازی بوون لە ناو دەوڵەتی عوسمانیدا.
هەندێك سەرچاوەش هەن ئاماژە بۆ فتواكەی (مەلای خەتی ) دەكەن و مەلای شاری رەواندوز تاوانبار دەكەن بەوەی كە بە فتوای حەرامكردنی شەڕ لە دژی دەوڵەتی عوسمانی خەڵكی سارد كردۆتەوە لە خۆئامادەكردن بۆ جەنگ لە گەڵ سوپای عوسمانیدا. بە هەرحاڵ میر محمەمەد كەوتە كفتگۆ لە سەرانی سوپای عوسمانیداو خۆی دابە دەستەوە و ئەوانیش دوای گرتنی رەواندوز رەوانەی ئەستانبوڵیان كرد و لەوێ‌ بە فروفێڵ لە ناویان برد. لە دوای نەمانی میر محمەمەد میرایەتی سۆران كەوتە دەست براو ئامۆزاكانی لە هەموویان بەتواناتر میر (رەسول) بوو كە كۆششی دەكرد بۆ گێڕانەوەی سەردەمی زێڕینی میرایەتی سۆران ، بەڵام لە كۆششەی سەركەوتوو نەبوو لە ئاكامدا كۆچی كرد بۆ شاری شنۆ ، دەسەڵاتی عوسمانیش رەواندوزی وەك قەزایەك لكاند بە ئیدارەی ویلایەتی موسڵەوە لە ساڵی 1847.

میرنشینی بۆتان.
وەكو لە كتێبی شەرەفنامەدا هاتووە رەچەڵەكی بنەماڵەی میرنشینی بۆتان دەگەرێتەوە بۆ (خالدی كوری وەلید) هاوەڵی پێغمبەر (د.خ). هەروەها هەمان ئەم سەرچاوە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە بنەماڵەی بۆتان ماوەیەك لە سەر بیروباوەڕی یەزیدی بوون و دواتر گەڕاونەتەوە سەر ئایینی ئیسلام ، هەروەها پێدەچی ناوی بۆتان لە ناوی هۆزی (بۆختی ) هاتبێ‌ كە بەهۆزێك لە هۆزە ناودارەكانی باكوری كوردستان دادەنرێت . هەروەها بە میرایەتی بۆتان ووتراوە (ئازیزان) كە لەوانەیە لە ناوی گوندی (ئاوێزان) وەرگیرابێ‌ . یان لە ناوی دامەزرێنەری میرنشینەكەوە هاتبێ‌ كە ناوی (عبدالعزیز كوڕی عمر) بووە.
میرنشینی بۆتان نزیكەی 500 ساڵ فەرمانڕەوایەتی بە سەر شاری (جزیرە ) و ناوچەكانی دەوروبەری كردووە ، چەند هۆزیكی كوردی گەورەی لە خۆگرتووە وەك هۆزی (پلیكان – دونبڵی) هەروەها چەند هۆزی عەرەب و كەمینەی ئاینی وەك ئاشوری و ئەرمەن لە ژێر دەسەڵایەتی میری بۆتان بوون .
لە میرنشینی بۆتاندا چەند بنەماڵەیەك حوكمڕان بوون كە هەموویان دەگەرێنەوە سەر یەك رەچەڵەك وەك :
1- بنەماڵەی ئازیزان : ناودارترین كەسایەتی ئەم بنەماڵە میر (عزالدین ) كە لە سەردەمی تەیموری لەنگ ژیاوە . هەر لە هەمان بنەماڵە شا عەلی كوری میر بەدر لە سەردەمی سولتان سەلیم ی عوسمانی (1512 – 1520) ژیاوە .
2- بنەماڵەی گۆرگیل .
3- بنەماڵەی فنیك .
لە سەدەی شانزەهەم و حەڤدەهەم زانیاریەكی ئەوتۆ لە سەر میرایەتی بۆتان لە بەر دەستدا نییە. بەڵام لە سەردەمی میر بەدرخاندا 1821- 1847 میرایەتی بۆتان تەواو پەرە دەسێنێت ، چونكە بەدرخان پاشا میرێكی بەتواناو خولیای سەربەخۆیی كوردی هەبووە بۆ ئەم مەبەستەش كۆششی زۆری كردووە سەرەڕای سەختی و ناهەمواری هەل و مەرجی رۆژگاری میر نشینەكەی ، میر بەدرخان بۆ گەیشتن بە ئامانج و رزگاری گەلی كورد لە ورۆژگارەدا چەند هەنگاوێكی گرنگی هەڵگرت .
هەنگاوەكانی میر بەدرخان لە پێناو سەرخستنی پرۆژەی سەربەخۆیی میرنشینی بۆتان:
1- نەهێشتنی ڕیشەی دوو بەرەكی و مەزهەبی لە نێوان موسڵمانەكان و مەسیحیەكان ، بەڵام لەم كارەیدا سەركەوتنی بەدەست نەهێنا بەهۆی پلانی وڵاتانی دەرەكی وەك روسیا و فەرەنسا و بەریتانیا و دەستێوەردانیان لە كاروباری دەوڵەتی عوسمانی .
2-ئاوەدانكردنەوەی وڵات بە چاككردنی رێگاوبان لە نێوان شارەكان و گەشەكردنی بازرگانی ، پێشخستنی باری رۆشنبیری و كۆمەڵایەتی بە كردنەوەی قوتابخانە لە سنوری میرنشینەكەی .
3- سكە لێدان واتە دەركردنی دراوی تایبەت بە میرنشینەكەی بە جۆرێك لە سەر روویەكی نووسرا بوو (ئەمیر بەدرخان بۆتان) لە سەر رووەكەی تری نووسرابوو (ساڵی 1258 كۆچی).
4- ناردنی ژمارەیەك قوتابی بۆ دەرەوەی وڵات بە نیازی تەواو كردنی خوێندنی سەردەم و فێر بوونی زانستی زیاتر
5- پێكهێنانی هاوپەیمانێتی پیرۆز لە نێوان سەرۆك هۆزو خێڵە كوردەكاندا لە پێناو پتەوكردنی گیانی كوردایەتی و زاڵبوون بە سەر دەمارگیری هۆزایەتیدا كە بە دەردی كوشندەی یەكنەگرتنی كوردی دەزانی.
6- تەرخانكردنی صندوقێك بۆ پاشەكەوتكردنی پارەو پوول بۆ كاتی جەنگ و لێقەومان.
7- پێكهێنانی سوپایەكی باش بۆ پاراستنی فەرمانرشەوایەتی میر نشینەكەی .
هۆكارەكانی راپەڕینی میر بەدرخانی بۆتان :
1- هەوڵدانی دەوڵەتی عوسمانی بۆ گێرانەوەی دەسەڵاتی راستەوخۆی خۆی بۆ كوردستان و لە ناوبردنی دەسەڵاتی میرەكانی كورد.
2- سەپاندنی باج و خەراجێكی زۆر بە سەر جوتیارارانی كوردو بە زۆر راپێچكردنی لاوانی كورد بۆ خزمەتی سەربازی .
3- خواستی سەربەخۆیی میر بەدرخان و سوور بوونی لە سەر پاراستنی دەسەڵاتی میرایەتی بۆتان.
4- دەستێوەردانی وڵاتە ئەورپیەكان لە كاروباری ناوخۆیی دەوڵەتی عوسمانی بە بیانووی پاراستنی مافی كەمینە ئاینیەكانی وەك ئەرمەن و ئاشوری لە كوردستان.
چۆنێتی كپ كرنەوەی راپەڕینی میری بۆتان :
بە پێ‌ ی بەرنامەی چاكسازی كە دەوڵەتی عوسمانی پەیڕەوی دەكرد لە سەردەمی سوڵتان عبدالمجید : دەسەڵاتی باب العالی لە ئەستانبوڵ خەتی( شەریف گوڵخانە) ی راگەیاند بە گوێرەی ئەم بڕوانامەیە پێویستی كرد دەوڵەت پابەند بێت بە پاراستنی مافی كەمینە ئاینیەكانی نێو سنوری وڵاتەكەی و لە هەر مەترسیەك بیانپارێزێ‌. ئنجا وڵاتانی ئەوروپا بۆ پاراستنی بەرژەوەندی خۆیان ناوەرۆكی ئەم بڕوانامەیان بە كارهێنا بۆ زیاتر دەستێوەردان لە ناوخۆی دەوڵەتی عوسمانی و لاوازكردنی بە یەكجاری. دەوڵەتی عوسمانیش كە بە تەمای كۆنترۆڵكردنی كوردستان بوو وە لە بیانوویەك دەگەڕا بۆ لە ناوبردنی میرایەتی كوردەكان بەرژەوندی لە گەڵ وڵاتانی ئەوروپا یەكی گرتەوە ، بۆیە بۆ گەیشتن بەم ئامانجە دوو رێگەی گرتە بەر :
یەكەم : سوڵتانی عوسمانی لە پێناو رازیكردنی وڵاتانی ئەوروپا پشتگیری لە داخوازی مەسیحیەكان كرد، ئەوانەی كە لە دژی بەدرخان پاشا راوەستان و بڕیاریان دابوو چیتر باج و خەراج بەمیری بۆتان نەدەن.
دووەم :هەوڵدان بۆ نانەوەی تۆی دووبەرەكی لە ناو بنەماڵەی میرانی بۆتاندا ، لەم بوارەشدا پلانی عوسمانیەكان سەركەوتنی بە دەستهێنا ،چونكە لە گەرمەی جەنگدا توانیان یەزدان شێر خوشكەزای میر بەدرخان قایل بكەن كە بە خۆی و بەشێكی زۆری سوپاكەی گۆرەپانی جەنگ چوڵبكەن و بە جۆرێك بەدرخان پاشا بە هێزێكی بچووكەوە توانی بەرگری سوپای عوسمانی نەما و ناچار شاری جزیرەی پایتەختی بۆتانی جێهێشت و لە قەڵای ئارووخ دەستی بە بەرەنگار بوونەوە كرد ، بەڵام سوپای عوسمانی دوای چەند مانگ لە ئابڵووقەدانی قەڵاكە توانیان بەدرخان پاشا ناچار بكەن خۆی بدات بە دەستەوە و گرتیان و بۆ ئەستانبوڵ گوێزرایەوە ساڵی 1847. ئنجا فەرمانی رەوانە كردنی بۆ دوورگەی گریت جێبەجێكرا . دوای كۆتایی هاتنی ماوەی دوورخستنەوەكەی لەو دوورگەیە گەرایەوە وڵاتی شام پاشماوەی تەمەنی لە وێ‌ بەسەربرد.

میرنشینی ئەردەلان :
وەكو لە شەرەفنامەدا ئاماژەی بۆ كراوە دامەزرێنەری میرایەتی ئەردەلان كەسێك بوە بە ناوی ( بابە ئەردەڵان ) كە لە ناو هۆزەكانی گۆراندا ژیاوە و بە رەچەڵەك دەگەرێتەوە سەر ئەحمەدی كوڕی مەروان دامەزرێنەری دەوڵەتی مەروانی كوردی كەلە رۆژگارێكدا حوكمڕانی ناوچەی جزیرەو دیاربكر بوون.
بابە ئەردەلان لە سەردەمی جەنگیزخانی مەغۆلدا ژیاوە، لەو رۆژگارەدا بە رازیبوونی مەغۆل ناوچەی گۆران و شارەزووری بە دەستەوە بووە . لە دوای خۆی كوڕو نەوەكانی میرایەتی ئەردەڵانیان كردووە. لە سەردەمی ئیلخانی و جەلائیری بی گوێرەی تواناو لێهاتوویی میرانی ئەردەڵان سنوری میرنشینەكەیان لە هەڵكشان و داكشاندا بووە، زۆر جار ئەردەلانیەكان ناوچەیەكی فراوانیان لە نێوان راوەندوز و كرماشاندا حوكمڕانی كردووە.
میرە ناودارەكانی ئەردەڵان:
بێگە بەگ – لە سەردەمی خۆیدا پشتیوانی لە سوڵتان سەلیم ی عوسمانی كردووە لە دژی شائیسماعیلی صەفەوی، لە رۆژگاری شەڕی چالدیران و جەنگ و ململانێی نێوان صەفەوی و عوسمانیدا توانیویەتی بە شێوەیەكی دیپلۆماسی میرایەتی خۆی بپارێزێ‌.
مأمون بەگ – لە دوای بێگە بەگی باوكی میرایەتی گرتە دەست ، بەڵام بە هۆی نزیكبونیەوە لە شا تەهماسبی صەفەوی 1524 – 1576سوڵتانی عوسمانی لە خۆی تووڕە كرد ، ئەوە بوو سوڵتان سلێمانی قانونی (1520 – 1566) هێزێكی گەورەی سەربازی بە سەركردایەتی حوسێن بەگی بادینانی میری بادینان ناردە سەری دوای چەند شەڕی سەخت لە ساڵی 1538 ، لە ئاكامدا لە قەڵای زەڵم گەمارۆدرا و دواتر مأمون بەگ ناچاربوو خۆی بدات بە دەستەوە و دوور خرایەوە بۆ ئەستانبوڵ ، ئنجا دوای لێخۆشبوون كراوە بە حاكمی شاری حیللە لە خوارووی بەغداد . بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەوە دەكرێت سوود لە یاداشتەكانی خودی مأمون بەگ وەربگیرێت كە خۆی رووداوەكان دەگێرێتەوە.
سورخاب بەگ – برای بێگە بەگی ئەردەڵانە لە دوای شكستی مأمون بەگی برازای لە هەڵمەتێكی خێرادا بە كۆمەكی شا تەهماسبی صەفەوی توانی شارەزوور بگرێتەوە . بەڵام لە دوای مردنی سورخاب عوسمانیەكان لە ناوەراستی سەدەی شانزەهەم چەندین هەڵمەتی سەربازی و لەشكركیشَیان ئەنجام بدەن بۆ گرتنەوەی شارەزوور، گرنگترینیان هەڵمەتی سەربازی عوسمانیش بە سەركردایەتی محمد بەلتەجی بوو كە توانی قەڵای زەڵم بگرێت و شارەزوور بخاتەوە ژێر دەستی عوسمانیەكان ساڵی 1561.
هەڵۆخان: بە میرێكی داناو هۆشمەندی بنەماڵەی ئەردەڵان دادەنرێت ، چونكە توانی سەربەخۆیی میرنشینەكەی لە نێوان بەرداشی صەفەوی و عوسمانیەكاندا بپارێزێت.
خان ئەحمەد خان : كوڕی هەڵۆخانی ئەردەڵانە بەڵام لە دەرباری شاعەباسدا پەروەردەو پێگەیشتبوو تەنانەت شاعەباس خوشكی (زەڕین كڵاو) لێ‌ مارەكرد ، خان ئەحمەد خان هەر لە منداڵیەوە وەكو بارمتە راگیرابوو لە ئەسفەهان تا میرایەتی ئەردەڵان ناچار بە گوێڕایەڵی فەرمانی صەفەوییەكان بێت . خان ئەحمەدخان توانی بە پشتیوانی و كۆمەكی شا عەباسی گەورە میرایەتی ئەردەڵان زیندوو بكاتەوە، پرۆسەی فراوانخوازی خان ئەحمەد خان بە كۆنترۆلكردنی ناوچەی موكریان دەستی پێكرد و ئنجا ناوچەكانی شارەزوور و راوەندوز و هەولێرو كەركوك و موسڵی خستە سەر سنوری میرنشینەكەی و بەشداریشی لە هەلمَەتی سوپای شا عەباسی گەورە كرد بۆ گرتنی شاری بەغداد ساڵی 1623. وەكو لە سەرچاوەكانی ئەردەڵاندا هاتووە دوای مردنی شا عەباس ساڵی 1629 هاتنی شاصەفی گڵۆڵەی خان ئەحمەد خانیش ئەكەوێتە لێژی پەیوەندی لە گەڵ صەفەوییەكان تێكدەچێت ، ناچار پەنا بۆ عوسمانییەكان دەبات بەڵام هیچی پێناكرێت لە دژی صەفەوییەكان ، بەناچاری روو دەكاتە شاری موسڵ هەرلەوێش دەمرێت و لە گردی ( نەبی یونس) بە خاك دەسپێردرێت.
لە دوای گرتنەوەی شاری بەغداد لە لایەن سوڵتانی عوسمانی مورادی چوارەم ساڵی 1638 و بەستنی پەیمانی زەهاو ساڵی 1639 . میرنشینی ئەردەڵان گورزێكی گەورەی بەركەوت چونكە بە پێی ئەم پەیماننامە و بەڕەسمی زۆربەی سەرزەمینی ئەردەڵان لە ناوچەكانی شارەزوورو گەرمیان و كەركوك كەوتەبەر دەوڵەتی عوسمانی.
لە رۆژگاری پەلاماری ئەفغان و ڕووخانی پاشایەتی صەفەوی1722- 1729 بابانیەكان بە سەركردایەتی (خانە) پاشای بابان ئاژاوەی ناوخۆیی ئێرانیان بە هەل زانی پەلاماری ئەردەڵانیان دا و توانیان شاری سنە بخەنە ژێر ركێفی بابانەوە . بەڵام لە گەڵا پەیدابوونی نادرشای ئەفشار 1733- 1747دیسان میرایەتی ئەردەڵان گەرایەوە بۆ ئەردەڵانیەكان بە فەرمانی نادر شاە سوبحان وێردی خان كرا بە میری ئەردەڵان، جگە لەوەش نادر شاە توانی دەسەڵاتی عوسمانی و بابانی لە ئەردەڵان و كرماشان و هەمەدان راماڵێ‌ و پەلاماری شارەگەورەكانی عێراقیش بدات . لە رۆژگاری فەرمانڕەوایەتی كەریم خانی زەند 1753- 1779 میرایەتی ئەردەڵان كەوتە بارودۆخێكی زۆر ئاڵۆزەوە بنەماڵەی ئەردەڵان حوكمڕانی سنەیان لە دەستدا و ماوەیەك سەلیم بەگی بابان و ئنجا سلێمان پاشای بابان فەرمانڕەوای سنە بوون.
دۆستایەتیەكی بەهێز هاتە ئاراوە لە نێوان میرایەتی ئەردەڵان و حوكمەتی قاجاردا 1793 – 1925 كە حوكمڕانی ئێرانیان كەوتە دەست لە دوای نەمانی حوكمڕانی زەندیەكان. لوتف عەلی خانی ئەردەڵان میرایەتی گرتە دەست و دوای مردنی كورەكەی حەسەن عەلی خان دەبێتە میری ئەردەڵان لە رۆژگاری فەتح عەلیشای قاجاردا .
لە كتێبی گەشتنامەی ریج بۆ كوردستان ئاماژە بۆ باسی ململانێ‌ و شەڕی نێوان ئەمانوڵاخان باوك و محمد حەسەن خانی كوڕی كراوە كە چۆن ئەو شەڕە ناوخۆییە بووەتە مایەی لاوازكردنی میرنشینی ئەردەڵان ، نەك هەر ئەوەش بەڵكو دەستێوەردانی هەمیشەیی حوكمەتی قاجار لە كاروباری میرنشینی ئەردەڵان بووبە مایەی لاوازبوونی میر نشینی ئەردەڵان ، تا لە ئاكامدا و لە رۆژگاری فەرمانڕەوایەتی ناصر الدین شای قاجار بە یەكجاری بڕیاری لابردنی میر ئەمانوڵا خانی دووەم جێبەجێكرا و لە جێگەی ئەو خوسرەو خانی ئەرمەنی كرا بە والی لە شاری سنە ، ئیتر بەمجۆرە كۆتایی هات بە حوكمی بنەماڵەی ئەردەڵان لە كوردستانی رۆژهەڵات.

بەشی دووەم
شۆڕشەكانی كورد لە سەدەی نۆزدەهەم :
شۆرشی یەزدان شێر 1854 – 1855.
ئەم شۆڕشە لە ساڵی 1853 لە لایەن یەزدان شێر خزمی نزیكی بەدرخان پاشای بۆتان دەستیپێكرد، توانی بە یارمەتی هۆزەكانی كورد و مەسیحیەكانی ناوچەی حوكمڕانی خۆی سوپایەكی 100 هەزار كەسی كۆ بكاتەوە و ناوچەیەكی فراوان لە نێوان دەریاچەی وان تا باكوری بەغداد لە دەسەڵاتی تورك رزگار بكات و پەیوەندیش لە گەڵ روسیا دابمەزرێنێ‌ بە مەبەستی وەرگرتنی كۆمەك و یارمەتی جەنگی لە دژی عوسمانیەكان.
هۆكارەكانی شۆرش:
1- بەزۆر راپێچكردنی گەنج و لاوی كورد بۆ سەربازی لە بەرەكانی جەنگ لە دژی روسیای قەیسەری لە ساڵانی جەنگی قەرم 1853 – 1856.
2- رەفتاری توندو تیژی كاربەدەستانی تورك لە شارو ناوچە كوردیەكاندا و سەپاندنی باج و خەراجێكی زۆر بە سەر خاوەن موڵك و جوتیاراندا بە بیانووی كۆمەكی بۆ جەنگ لە دژی روسیا .
3- سڕینەوەی لاپەرەی رەشی رابردووی خۆی كە ناپاكی لە میر بەدرخان كرد ، وە بەو ناپاكیەی بووە هۆی دامركاندنەوەی شۆرشی بەدرخان و دوور خستنەوەی بنەماڵەی بۆتان بۆ دەرەوەی كوردستان .
4- كەڵك وەرگرتن لە هەل و مەرجی بەرپابوونی جەنگی قەرم لە نێوان روسیاو دەوڵەتی عوسمانیدا
هەل و مەرجی نێو دەوڵەتی بۆ دامركاندنەوەی شۆرشی یەزدان شێر:
شۆرشی یەزدان شێر لە رۆژگاری جەنگی قەرمدا بەرپابوو كە هەل و مەرجی نێو دەوڵەتی و سیاسەتی زلهێزەكان و بەرژەوەندیان لەو رۆژگارە وای دەخواست كە بەریتانیا و فەرەنسا پشتیوانی لە دەوڵەتی عوسمانی بكەن دژی روسیا لە وجەنگەدا. بۆیە كاربەدەستانی بەریتانیا لە ناو دەوڵتی عوسمانیدا رۆڵی سیاسی و سەربازی بەرچاویان گێڕا لە پشتیوانیكردنی عوسمانیەكان و دامركانەوەی شۆرشی یەزدان شێر .بۆ نمونە :
كونسڵی بەریتانیا (نمرود رسام ) لە شاری موسڵ توانی بە بەڵێن و قسەی شیرین یەزدان شێر فریو بدات و دەست لە بەرگری هەڵبگرێت و ئامادەیی خۆی پیشانبدات كە بڕواتە خزمەتی سوڵتانی عوسمانی لە ئەستانبوڵ. هەر نمرود بە نهێنی و بە مەبەستی دووبەرەكی (400) تورەكەی پڕ لە دەرهەمی دا بە یەزدان شێر بۆ ئەوەی رازی بێت بۆ گفتگۆ كردن لە كاربەدەستانی عوسمانیدا. هەروەها (خالفین) لە كتێەكەیدا (ململانێ‌ لە پێناو كوردستان)ئاماژە بۆ ئەوەش دەكات ئەفسەری سەربازی ئنگلیز (ماكۆن) سەرپەرشتی هەلمَەتە سەربازییەكانی عوسمانی كردووە لە دژی هێزی یەزدان شێر .. هەروەها (ئەفریانۆف ) لە كتێبەكەیدا بە ناوی (كوردەكان )دەڵێ‌ نمرود رسام فێڵی لە یەزدان شێر كردووە دەست بەسەری كردووە و بە دیلی داوێتی بە بەدەستی عوسمانیەكانەوە .
جەنگی روسیاو دەوڵەتی عوسمانی1877- 1878 و راپەڕینی بەدرخانیەكان.
ئەم جەنگەی نێوان روسیای قەیسەری و دەوڵەتی عوسمانی بە هۆی پشتگیریگردنی روسیا وە بوو لە داخوازییەكانی گەلانی سلاڤی لە هەرێمی باڵكان كە لە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانیدا بوو ، بە تایبەت گەلانی سلاڤی رەگەز لە هەرێمی سربیا و قەرەداغ(مونتنگرۆ) ی ئەمرۆ. دەسەڵاتدارانی عوسمانی بە بۆچونی خۆیان بە تایبەت دوای راگەیاندنی دەستوی عوسمانی كۆبوونەوەی پەرلەمان 1876 ئیتر دۆستایەتی وڵاتانی دیموكراتی ئەوروپایان (فەرەنسا – بەریتانیا – ئەڵمانیا )بۆ خۆیان مسۆگەر كردووە وە دەتوانن بە پشتیوانی ئەوان گوێ‌ بۆ داخوازی روس شل نەكەن و دژایەتی بەرنامەكانی رووسیا بكەن لە پشتگیریكردنی رەگەزی سلاڤی كە لە ناوخۆی وڵاتی عوسمانیدا دەژیان لە سربیا و بۆسنە و مۆنتنگرۆ و بولغارداو هەمیشە لە یاخیبوندا بوون داوای مافی خۆیان ئەكرد لە دەوڵەتی عوسمانی .
بێگومان رەتكردنەوەی خواستێكی رووسیا لە لایەن دەوڵەتی عوسمانی بە لكاندنی ناوچەیەكی بچوكی سرب نشین بە هەرێمی مۆنتنگرۆ بووە مایەی بەرپابوونی جەنگێكی خوێناوی لە نێوان روسیا و دەوڵەتی عوسمانی 1877- 1878 . سوپای عوسمانی لە هەردوو بەرەی جەنگ لە لە (قۆقاز و باڵكان) لە ئاستی ئامادەباشی جەنگدا نەبوون و لە رووی تفاق و پێداویستی جەنگیەوە زۆر لاوازتر بوون لە سوپای روسیا بۆیە خێرا لە بەرەكانی جەنگدا تووشی شكستی و دۆران و ئابڕوو چوونی سەربازی بوون بە جۆرێك خەریك بوو سوپای روسیا بگاتە دەروازەكانی ئەستانبولی پایتەخت، هەر ئەم بارە ئاڵۆزەش وای لە سوڵتانی عوسمانی كرد داوای راگرتنی جەنگ بكات، صفوت پاشا وەزیری دەرەوەی دەوڵەتی عوسمانی لە3 ئازاری 1878 بە گریانەوە پەیمانی ئەیا ستیڤانۆ واژۆ بكات. ئەم پەیمانە رێگای دا بە روسیا لە رێگەی پەیدابوونی هەرێمی سەربەخۆی بولغاریاوە بگەن بە كەنارەكانی دەریای ئیجە و دەریای ناوەراست، پێدەچێ‌ ئەم بەندە لە پەیمانەكە زیاتر بەریتانیای نیگەران كردبێت چونكە ئنگلیز هەمیشە دژی فراوانبونی روسیا یان گەیشتنی بە دەریا گەرمەكان بوو بە تایبەت دەریای ناوەراست. بۆیە بەریتانیا پێش وڵاتانی تری ئەوروپا لە دژی جێبەجێكردنی پەیمانی ئەیا ستیڤانۆ وەستایەوە لە بەرانبەردا دەوڵاەتی عوسمانی رازیبوو بۆ ماوەیەكی دیاریكراو دوورگەی قوبرس بخاتە ژێر كۆنترۆڵی بەریتانیاوە ، بەریتانیەكانیش لای خۆیانەوە كەوتنە هاندانی وڵاتانی تری ئەوروپا بۆ ئەوەی پێكەوە نەهێلن روسیا بەرهەمەكانی جەنگی دەست كەوێت و لە بری پەیمانی ئەیا ستیڤانۆ دوای چوار مانگ لە تەموزی هەمان ساڵ لە شاری بەرلین .كە جگە لە روسیا وتوركیاو بەریتانیا و نەمسا و ئەڵمانیا و ئیتالیاش ئامادەی بوون.
پەیمانی بەرلین 1878دەوڵەتی عوسمانی ناچاركرد دان بە سەربەخۆیی نەتەوەكانی باڵكان وەك (رۆمانیا – سربیا – مۆنتنگرۆ )بنات ، چاكسازی لە شەش ویلایەتی رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ لە بەرژەوەندی ئەرمەن ئەنجام بدات. لە جەنگەی روس و عوسمانیدا گەلی كورد تووشی نەهامەتی زۆر بوون لە لایەك لە كاتی پەلاماری رووسەكان دەیان گوند و دێهاتیان سوتێنرا و بە تاڵان چوو چونكە سەرزەمینی كوردستان لە ناوچەكانی قارس بایەزید و وان و ئەرزەرۆم بوون بە گۆرەپانی جەنگ لە نێوان هەر دوو لادا ، لە لایەكی ترەوە دەسەڵاتدارانی عوسمانی بە ناوی جیهادەوە زۆریان لە خەڵكی كورد دەكرد كە وەكو سەرباز برۆن بۆ بەرەكانی جەنگ، یان خواردن و كۆمەك پیتاكی پێویست بۆ سەربازگەكان و بەرەكانی جەنگ بنێرن، نەك هەر ئەوە بەڵكو زۆر جار سەربازەكانی عوسمانی بە هۆی دواكەوتنی پێدانی موچەكانیان یان لە بەر برسێتی پەلاماری دێهاتی كوردیان دەدا بە زۆر تاڵانیان ئەكرد، ئەكەش بووە هۆە ئەوەی كە كوردەكان راپەڕن لە دژی رەفتاری دەسەڵاتی تورك لە ناوچەكانیان بە تایبەت لە ناوچەی دەرسیم و جزیرە و بۆتان .
راپەرینی كوڕانی بەدرخان پاشا (حوسێن كەنعان و عوسمان) 1878 :
لە دوای كۆتایی هاتنی جەنگ و بە ستنی پەیمانی بەرلین هەل و مەرجی ناوخۆیی وڵاتی عوسمانی بە تایبەت لە رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ واتە (كوردستان) زۆر ئاڵۆزتر بوو چونكە ئەرمەنەكانی نیشتە جێی كوردستان بە بەندی 61 لە پەیمانی بەرلین رازی نەدەبوون كە ئاماژەی بۆ چاكسازی دەكرد لە ناوچەكانی ئەوان و دەسەڵاتی عوسمانیش ئامادە نەبوو چاكسازی ئەنجام بدات. هەروەها سیاسەتی چەوتی عوسمانی بەرانبەر بە كورد لە هەموو روویەكەوە و هەوڵدانی دەسەڵاتی تورك بۆ سەپاندنی باج و خەراجی زیاتر بە سەر جوتیارانی كورددا زەمینەی خۆشكرد بۆ راپەڕینی هۆزەكانی (مۆتكانلی – راشكۆتانلی – سیلیكی) ئەم راپەڕینە كە لە پاییزی 1978 بەرپابوو زیاتر تەشەنەی كرد تا گەیشتە سنوری هۆزەكانی هەردوو ناوچەی بۆتان و هەكاری ، بێگومان ئەم راپەڕینەو سەربەخۆیی گەلانی باڵكان و رزگار بوونیان لە دەسەڵاتی عوسمانی پاڵنەرێكی بە هێز بوون بۆ هەڵهاتنی هەردوو كوڕی بەدرخان پاشا لە سوپای عوسمانی و بە هیوای ئەوەی بتوانن سەركردایەتی راپەرینەكە بگرنە دەست و بتوانن میرنشینی بۆتان زیندوو بكەنەوە . هەردوو كوڕی بەدرخان پاشا (عوسمان بەگ و حوسێن بەگ) هەر كە گەیشتنە بۆتان سەركردایەتی راپەڕینیان گرتە دەست دوو لەشكریان پێكەوەنا بۆ بەرنگاربوونەوەی سوپای عوسمانی كە لە هەر دوو قۆڵی موسڵ و ئەرزەرۆمەوە بەرەو ناوچەی بۆتان كەوتبووە جووڵە.لە ماوەیكی كورتدا راپەرینی كوڕانی بەدرخان پاشا توانیشارەكانی( جزیرە و جۆلەمیرگ و زاخۆ و ئامێدی و ماردین و نەسیبین ) لە دەسەڵاتی تورك پاك بكاتەوە، ئنجا عوسمان بەگ خۆی وەكو میری بۆتانی ناساند و بانگی سەربەخۆیی راگەیاند, بەڵام دەسەڵاتی عوسمانی هێزێكی سەربازی گەورەی مۆڵدا بوو بۆ كپكردنەوەی راپەرینی خەڵكی بۆتان لە چەند قۆڵێكەوە كەوتە پەلاماری ناوچەكە هەردوو لە شكری بۆتان بە سەركردایەتی هەر دوو برا لە ناوچەی شیرناخ و بەتلیس لە بەرانبەر سوپای عوسمانی شكستیان هێنا و بۆ ماوەیەكی كورت كشانەوە شاری جزیرە و دواتر لە بەر نەبوونی تفاقی جەنگی ناچار پەنایان برد بۆ كەژو كێوەكان. دەسەڵاتی عوسمانی بۆ نەهێشتنی یەكجاری ئەم راپەڕینە شێوازی دیبلۆماسی گرتەبەر بنەماڵەی بەدرخان پاشا كە زۆربەیان لە زیندان بوون ئازاد كران و بەحری بەگیكوری بەدرخان پاشای نارد بۆ بۆ لای براكانی (حوسێن و عوسمان بەگ) لە شاخ و پەیامی سوڵتانی پێڕاگەیاندن كە بەرەنگاری سوودی نەماوە و دەوڵەت لەوان خۆشدەبێت گەر خۆیان بدەن بەدەستەوە . ئەوانیش كە خۆیان لە بارودۆخێكی ناهەموار بینی ناچار رازیبوون خۆیان دا بە دەستەوە . دەسەڵاتی عوسمانیش بەڵێنی وەكو پیشەی هەمیشەیی بەڵێنی خۆی شكاند حوسێن بەگی دوور خستەوە عوسمان بەگیش ناچار دانی بە دەسەڵاتی عوسمانی نا بە سەر ناوچەكە بەم شێوە ئەم شۆرشەی بەدرخانیەكان جاریكی تر دامركایەوە ، هەروەها لە ساڵی 1889 (ئەمین عالی بەدرخان و مەدحەتی برای) هەوڵێكی دڵسۆزانەیان دا بۆ هەڵگیرسانی شۆرش لە كوردستان ، بەڵام نۆكەرانی كورد حوكمەتیان ئاگادار كردەوە لە بەرنامەی كوڕانی بەدرخان و تەقەلای شۆرشكردنیان سەری نەگرت، چونكە هەردوو برا و ئەو هێزە بچوكەی لە گەڵیاندا بوون لە لایەن هێزێكی گەورەی سەربازی توركەوە گەمارۆدران لە نێوان ئەرزەرۆم و ئەرزنجان و هەموویان بە دیل گیران.

شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵای نەهری 1880 – 1881.
شێخ عوبەیدوڵا كوڕی شێخ تەهای نە قشبەندی كە خاوەن تەكیەی تەریقەت و 200 گوند و نفوزێكی فراوانی هەبووە بە سەر هۆزەكانی كورد لە ناوچەی شەمدینان و دیوی كوردستانی ئێرانیشدا، وە لە لایەن هەردوو حوكمەتی قاجاری و عوسمانیەوە رێزی لێگیراوە ، لە جەنگی روسیا و دەوڵەتی عوسمانی 1877 بە هێزێكی بچوكەوە لە صۆفیانی خۆی بەشداری لە جیهاد كردووە دژی سوپای روسیا .
ئەوەی شایانی ئاماژە پێكردنە جەنگی روس و عوسمانی دواتریش بە هۆی غەرامەی جەنگی كە لە پەیمانی بەرلین سەپێنرا بە سەر دەوڵەتی عوسمانی خەزێنەی وڵات تووشی ئیفلاس بوونێكی گەورە بوو. ئەمەش دەسەڵاتی عوسمانی ناچار كرد بۆ بژاردنی غەرامەكانی پەنا بۆ سەپاندنی باج و خەراجی زیاتر بدات بە سەر دانیشتوانی دەوڵەتدا .
هۆكارەكانی هەڵگیرسانی شۆرش:
یەكەم – هۆكاری ئابووری :
لە ئەنجامی كەم بارانی و نەبوونی دەغل و دان و بڵاو بوونەوەی برسێتی و گرانی و نەخۆشی كە لە ئەنجامیدا هەزاران كەس مردن. برسێتیەكە بەجۆرێك كاریگەر بوو رۆژنامەی (تایمزی لەندەنی) و (مشاك) تەفلیسی وەكو هەواڵێك لە مانگی مارتی ساڵی 1880 ئاماژەیان بۆ كردووە .
سەپاندنی باج و خەراجی زۆر لە لایەن دەسەڵاتی عوسمانیەوە بە سەر هۆز و جوتیارانی كورددا . ئەمەش بێگومان بووە هۆی چەند راپەڕینی خێڵەكایەتی كە شێخی نەهری بە ئاشكرا پشتیوانی لێئەكردن ، وەك راپەڕینی عەشیرەتی حەیدرانلۆ و عەشیرەتی گەراكلی لە ناوچەی هەكاری لە شوبات و ئابی ساڵی 1879 .
بڕیاری حوكمەتی ئێران بە كۆكردنەوەی باج و خەراجی ناوچەی كوردنشینی (سۆمای) . ئامادە نەبوونی سەرخێڵەكانی كورد بە دانی باج و خەراج بە حوكمەتی ئێران . هەروەها كێشەی سنوری ناوچەی (كوتوور ) كە بە پێی پەیمانی بەرلین دەبوایە ئەو ناوچە بدرابایە بە ئێران ، ئەم ناوچەیەش لە رووی پەیوەستی كۆمەڵایەتی وئاینیەوە سەر بە تەكیەی شەمدینان بوون ، بێگومان لكاندنی ئەم ناوچەیە بە ئێران زیانی مادی بە دواوە دەبوو بۆ شێخانی نەهری .
دووەم – هۆكاری سیاسی :
خولیای شێخ عوبەیدوڵای نەهری بۆ یەكگرتنەوەی كورد و جاڕدانی سەربەخۆیی كوردستانی گەورە.
دەرهاویشتەكانی بەندی 61 پەیمانی بەرلین كە داوا لە دەوڵەتی عوسمانی دەكات جۆرێك لە چاكسازی لە بەرژەوەندی ئەرمەن ئەنجام بدات بە جۆرێك زەمینە خۆش بكات بۆ خودموختارییەكی ئەرمەنی لە شەش ویلایەتی رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵدا كە بریتیە لە ناوچەكانی كوردستان . ئەمەش بێگومان مایەی نیگەرانی بوو بۆ كورد و وای لێكردن لە ژێر سایەی شێخدا هەوڵ بۆ رزگاری و سەربەخۆیی كوردستان بدەن .
هەوڵەكانی شێخ بۆ بەرپاكردنی شۆڕش
یەكەم – لە ئاستی ناوخۆدا :
بەستنی كۆنگرەی سەرۆك عەشیرەتەكانی كورد لە شەمدینان كۆتایی ئەیلولی 1880 و دركاندنی شێخ بۆ گرنگترین ڕازو نیازی بەرنامەی شۆڕشەكەی .
پتەوكردنی پەیوەندی لە مێژینەی نێوان كورد و ئەرمەن و ئاسورییەكان و عەرەبی دانیشتووی كوردستان و رَێگە نەدان بە بڵاوبوونەوەی پڕوپاگەندەی ژەهراوی كە ئامانجی تێكدانی برایەتی نێوانیان بێت .
دووەم – لە ئاستی دەرەوەدا :
شێخ عوبەیدوڵا بۆ سەرخستنی بەرنامەی شۆرشەكەی زۆر متمانەی بە رووسەكان دەكرد چونكە باشی دەزانی كە روسیا دوژمنی سەرسەختی عوسمانییەكانن و رازو نهێنیەكانی خۆی لای نوێنەران و كونسڵەكانی روس لە (وان و ورمێ‌ و ئەرزەرۆم و تەبرێز) دەدركاند بە مەبەستی مسۆگەر كردنی پشتیوانی روس بۆ شۆرشەكەی.
بە پێچەوانەوە شێخ حەزی بە ئینگلیزەكان نەدەكرد و گومانی لە بوونی نوێنەرو كونسڵەكانی بەریتانیا دەكرد كە دەهاتن بۆ سەردانی زۆربە ووردی و ژیرانە وەڵامی پرسیارە ورووژێنەرەكانی ئەدایەوە ، چونكە دركی بەوە كرد بوو كە بەریتانیا پشتیوانی راستەقینەی دەوڵەتی عوسمانییە .
شێخ عوبەیدوڵا هەوڵی مسۆگەر كردنی پشتیوانی دەرەكی دەدا بۆ شۆرشەكەی ، لەم بارەشەوە كۆششی بەرچاوی كرد بۆ دامەزراندنی پەیوەندی لە گەڵا (خدێوی توفیق)ی فەرمانڕەوای میسر و شەریفی مەككە لە حیجاز.
بەرنامەی شۆڕش:
بە پێی بەرنامەكەی شۆڕش شێخ عوبەیدوڵای نەهری ولە قۆناغی یەكەمدا هۆزە كوردەكانی ئێران بە تایبەت هۆزی (مەنگور) كە ژمارەی چەكداریان دەگەیشتە (5 هەزار )بە سەرۆكایەتی هەمزە ئاغا و شێخ عەبدولقادری كوڕی شێخ لە مانگی ئەیلولی 1880دەستیان بە شۆرش كرد، ئنجا هۆزەكانی تری كورد راپەڕین وەك (هۆزی جاف 50 هەزارچەكدار) ( هۆزی مامش5 هەزار ) و (هۆزی زرار 8 هەزار ) و (هۆزی موكری10 هەزار ) . هەروەها هۆزەكانی تری وەك (دیبوكری و شكاك و گاوریك پیران) كەم تا زۆر بەشداری شۆرشیان كرد . لە ماوەیەكی كورتدا شارەكانی وەك لاهیجان و بانە و سەردەشت و سنە وسابڵاخ (مهاباد) میاندواو لە دەسەڵاتی ئێران پاككرانەوە و رزگار كران ، زۆری نەبرد چەكدارانی شێخ توانیان گەمارۆی شاری ورمێ‌ بدەن و درێژە بە پێشرەوی خۆیان بدەن بەرەو تەبرێز و ئەو شارەشیان ئابڵوقە دا .
حوكمەتی ئێران هەر چەند لاواز بوو بڵام لە بەرانبەر شۆڕشی كورد بێدەنگ نەوەستا، توانی لە ناوچەكانی هەمەدان و قەزوین وماكۆ و ئازەربایجان و بە هاوكاری ئەفسەری نەمساوی سوپایەكی گەورەی ئامادە بكات بۆ بەرەنگار بوونەوەی شۆرشگێرانی كورد، سوپای ئێران بە سەركردایەتی (ئیعتماد الدولە) و (تەیمور خانی ماكۆ) توانی لە ماوەیەكی كورتدا زۆربەی ناوچە و شارە رزگاركراوەكان داگیر بكاتەوە و هێزەكانی شێخ لە خاكی ئێران بكاتە دەرەوە.هەروەها حوكمەتی ئێران داوای لە بەریتانیا و روسیا كرد كە فشار بخەنە سەر دەوڵەتی عوسمانی بۆ ئەوەی سنورێك بۆ سەركێشیەكانی شێخ دابنێت.
كاتێك شێخ لە قۆناغی یەكەم شكستی هێنا ویستی دەست بە جێبەجێكردنی قۆناغی دووەمی شۆرشەكەی بكات كە رزگاركردنی كوردستانی عوسمانی بوو، بەڵام هەل و مەرجی خودی و بابەتی دوای شكستیەكەی لە ئێران دیارە رێگر بوو لە بەردەم ئەوەی سەركەوتن بە دەست بهێنێ‌ ، چونكە سوپای عوسمانی ناوچەی وان و شەمدینانی دابڕیبوو لە ناوچەكانی تری كوردستان و هێزێكی سەربازی زۆریشی هێنا بووە كوردستان . لە گەڵ ئەوەشدا دەسەڵاتی عوسمانی ویستی بە رێگای گفتگۆ وا لە شێخ بكەن دەست لە بەرنامەكەی هەڵبگرێت و رازی بێت سەردانی سوڵتان عبدالحمید بكات لە ئەستانبوڵ بەهاری 1881.. ئەگەر چی شێخ توانی لە ئەستانبوڵ هەڵبێت و خۆی بگەیەنێتە كوردستان بەڵام نەیتوانی شۆرشێكی گەورەی سەرانسەری لە دژی دەوڵەتی عوسمانی جاڕ بدات ، چونكە ئێران و دەوڵەتی عوسمانی بە دوادا چونی ووردیان بۆ هەنگاوەكانی كرد بوو و كوردستانیش تەنرا بوو بە هێزی سەربازی ، بەڵام لە گەڵ ئەوەشدا شێخ دەستی كرد بە خۆئامادەكردن لە دژی سوپای عوسمانی قەڵاو شورا سەختەكانی قایم دەكرد بۆ شەڕ ، كاتێك سوپای تورك بەمەی زانی پەلاماری قەڵای شێخیان دا دوای 18 رۆژ شەڕ قەڵاكە گیرا و شێخیش كەتە دەستیان ، ئەگەر چی شێخ عەبدولقادری كوڕی توانی لە پاڵەوانێتیەكی بێ‌ وێنەدا باوكی رزگار بكات ، بەڵام جارێكی تر لە تەشرینی دووەمی 1882 شێخ و كوڕەكەی لە چەند لاوە كەوتنە ناو بۆسەی سوپای توركەوە گیران و بردنیان بۆ ئەستانبوڵ ، ئنجا لە سەر داواكاری خۆی شێخ بەخێزانەوە رەوانەی شاری مەككە كرا لەوێ‌ ژیا تا كاتی مردنی .

هۆكارەكانی سەرنەكەوتنی شۆرشی شێخی نەهری :
خۆفرۆشی و ناپاكی ژمارەیەكی زۆری سەرۆك هۆزو خێڵەكانی كورد كە لە كاتی تەنگانەدا هەڵگەڕانەوە لە شێخ یان لە گەرمەی شەرەكاندا چونە پاڵ دوژمن .
نەبوونی هاوهێزی لە رووی ژمارە و تفاق لە نێوان هێزی سەربازی ئێران و شۆرشگێڕانی كورد، هەروەها شێوازی دڕندانەو دڵرەقانە سەربازانی ئێران لە دامركاندنەوەی شۆرش بۆ خۆی هۆكارێك بوو بۆ هەڵهاتنی خەڵكی كورد لە بەرانبەر سوپای ئێران.
پشتگیریكردنی بەریتانیاو وڵاتانی تری ئەوروپا لە رژێمی قاجاری ئێران لە ماوەی هەڵگیرسانی شۆرش و بێ‌ هەڵویستی روسیا لە بەرانبەر شۆرشی كورد.

سوارەی حەمیدیە (حمیدی ئالایلەری).
دوای بە ئاكام نەگەیشتنی شۆرشی شێخ عبیداللە ی نەهری سەڵتەنەتی عوسمانی بە ئاشكرا بۆی دەركەوت كە هەستی نەتەوایەتی لە ناو كوردانی موسڵمان خەریكە چەكەرە دەكات و ئەوانیش وەكو میللەتانی تر دەبنە مەترسیەك بۆ سەر یەكپارچەیی خاكی دەوڵەتی عوسمانی كە خۆی لە بنچینەدا لە ژێر فشاری گرفتی ناوخۆیی و بەربەرەكانێ‌ ی دەرەوەدایە و هەرەشەی مەترسی هەڵوەشانەوەی لە سەرە ، سوڵتان عبدالحمیدی دووەم 1876- 1909 دوای هەڵوەشانەوەی پەرلەمان و راگرتنی دەستوری عوسمانی لە كاتی جەنگ لە گەل روسیادا ، بەتایبەت دوای دەركەوتنی دەرهاویشتە مەترسیدارەكانی پەیمانی بەرلین 1878 ، هەستی بە مەترسی رەوشی خراپی وڵاتەكەی كرد بە تایبەت بەندی 61 ە پەیمانەكە كە باس لە چاكسازی دەكات لە بەرژوەندی ئەرمەن لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ئەنادوڵا واتە (كوردستان) ، بۆیە سوڵتان بە ووردی بەرنامەی تایبەتی خۆی داڕشت بۆ رووبەڕووبونەوەی ئەم مەترسیە لە رۆژهەلاتی وڵاتەكەی . ئەوەش بە دەركردنی فەرمانێكی سوڵتانی لە پاییزی ساڵی 1891 تایبەت بە دامەزراندنی چەند یەكەیەكی نمچە سەربازی لە كوردەكان كە بە ناوی (سوارانی حەمیدیەی) ناسرا . ئەم فەرمانە سوڵتانییە لە ساڵی 1892 چووە بواری جێبەجێكردنەوە.
ئامانجەكانی سوڵتان لە دامەزراندنی تەشكیلاتی نیمچە سەربازی (سوارانی حەمیدیە) :
یەكەم : سستكردنەوەی هەست و هوشیاری نەتەوەیی لە ناو گەلی كورد كە بە باشی هەستی پێدەكرا بە تایبەت لە دوای هەڵگیرسانی شۆرشی شێخ عبیداللەی نەهری ، ئەم ئامانجەش بەوە دەهاتە دی كە لە ناو كورددا پەیوەستی خێڵەكایەتی پتەوتر بێت و گیانی هۆزایەتی و ناكۆكیە ناوخۆییەكانی كورد زیندوو بكرێتەوە لە رێگەی پەیوەستكردنی راستەوخۆی هۆزەكان بە حوكمەتەوە و پێدانی چەك و و تفاقی شەڕ و بەخشینەوەی ناو ناوناو بە سەرۆك خێلچەكان و لێبوردن لە دانی باج وخەراج .
دووەم: دژایەتیكردنی ئامانجی نەتە وەی ئەرمەن و پوچەڵكردنەوەی نەخشەوپلانی ئەو وڵاتانەش كە پشتیوانی لە خواستەكانی ئەرمەنیان دەكرد، ئەوەش لە رێگای بە كارهێنانی سوارەی حەمیدیە بۆ لێدانی ئەرمەنەكان ، ئەوەی شیاوی ووتنە ئەرمەنیەكان چەند رێكخراوی تایبەتیان هەبوو وەك (هنچاك) و پارتی (بۆشناق) كە بە فیتی وڵاتانی مەسیحی ئەوروپایی كاریان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی ئەرمەنستان دەكردو دەیانەویست لە سەر حیسابی خاكی كورد و لە شەش ویلایەتی رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ دایبمەزرێنن كە كورد تێدا زۆرینە بوون و كەمینەیەكی ئەرمەنیش تێدا دەژین ، سوڵتانی عوسمانی بە شێوازی خۆی پرۆپاگەندەی زۆر كاریگەری بڵاو دەكردەوە لە نێو كوردەكاندا بەوە دەیترساندن كە ئەوان و خاكەكەیان دەبنە ژێر دەستەی دەوڵەتی ئەرمەنستانی مەسیحی لە پاشەرۆژدا .
سێیەم : بە كارهێنانی یەكەكانی سوارەی حەمیدیە بۆ پاراستنی سنورەكانی رۆژهەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی لە مەترسی پەلاماری روسیا و ئێراندا لە كاتی جەنگدا.
چوارەم : كەمی متمانەكردنی سوڵتان عبدالحمید بە سوپای عوسمانی و مەترسی لە روودانی كودەتای سەربازی دژی سوڵتان.
پێكهاتەی سوارەی حەمیدیە :
لە بنچینەدا بیرۆكەی دامەزراندنی سوارەی حەمیدیە لە لە تیپی قۆقازییەكانی روسەوە وەرگیرابوو كەلە جەنگدا بەكاریان دەهێنا لە دژی دەوڵەتی عوسمانی ، وەكو سەرەتایەك دەوڵەتی عوسمانی تەنها لە ناوچەكانی وان و بەتلیس سوارەی حەمیدیەی دامەزراند ، دواتر سەرجەم ناوچە كوردییەكانی سنوری ئێران و روسیای گرتەوە . سیستەمی نیمچە سەربازی سوارەی حەمیدیە بەم شێوەیەی خوارەوە بوو :
هەر عەشیرەتێك دەبوو 600 سوارەی ئامادە كردبا ، جاری وا هەبوو عەشیرەتە گەورەكان لە و ژمارە زیاتر سوارەیان ئامادە دەكرد ، ئەوەیشی نەیتوانیبا سوارەی ئامادە بكردبا دەبوو لەبری ئەوە پیادەی بناردبا بۆ ناو ئەم تەشكیلاتە .
سەرۆكی هۆز یان عەشیرەت سەرۆكی یەكەی سوارەی حەمیدیە بووە لە هۆزەكەی خۆیدا پلەو نازناوی پاشا یان بەگی پێدەبەخشرا.
دەوڵەت قوتابخانەی عەشایەری (عشیرت مكتبلری) كردەوە تێدا فێری هەندێك زانستی سەربازی دەبوون و مەشق دەكران لە سەر دەستی ئەفسەرانی تورك لە شارەكانی ئەستانبول و دیاربكرو سیواس و بغداد .
زۆری پێنەچوو دەوڵەتی عوسمانی بەرهەمی پێكهینانی ئەم جۆرە تەشكیلاتەی چنیەوە چونكە توانی بە كاریان بهێنێ‌ بۆ لێدانی ئەرمەنە راپەریوەكانی (وان و بەتلیس و ساسۆن ) لە ساڵەكانی 1894- 1896 ، بەم شێوە دەستی سوارەی كورد لە خوێنی ئەرمەن سوور كرا ، ئەوەیشی بە سوارەی كورد نەكرا سەربازەكانی سوپای تورك بە پۆشینی بەرگی كوردی توانی خۆی ئەنجامی بدات . بەڵام نابێ‌ ئەوەشمان لە بیر چێ‌ هەندێك لە عەشیرەتە كوردەكان لە كاتی كوشتارەكەدا بە هانای پیرو ژن و مناڵی ئەرمەنەوە چوون هەندێكیان رزگار كردن . هەروەها دەوڵەتی عوسمانی سوودێكی تری دەستكەوت لە پێكهێنانی ئەم جۆرە تەشكیلاتە ئەویش خۆشكردنی شەڕی خێڵەكی لە ناوخۆی كورد بۆ نمونە هۆزی (جەبرانلۆ) كە خاوەن 4 بەتالیۆنی سوارەی حەمیدی بوون چوون بە گژ سوارەی هۆزی (خورماك ) زۆریان لێ‌ كوشتن و دیهات و گوندیان تاڵان كرد. ئەم جۆرە تەشكیلاتەی سوارەی حەمیدیە تا كودەتای عوسمانی و لابردنی سوڵتان عبدالحمید ساڵی 1908 مابوون ، دەسەڵاتی (ئیتحاد و تەرەقی) كە لە ئەنجامی كودەتای ساڵی 1908 هاتنە سەر حوكم، ویستیان بە فەرمانێك ئەم جۆرە تەشكیلاتە هەڵوەشێننەوە ، بەلام بۆیان جێبەجێنەكرا تەنانەت لە ناوچەی جزیرەی سوریا ئیبراهیم بەگی میللی بە خۆی و هەزاران سوارەی عەشیرەتەكەی لە دژی ئتیحادیەكان راپەڕی شاری دیمەشقی كۆنترۆڵ كرد ساڵی 1909. هەر ئەمەش ئیتحادیەكانی ناچار كرد ئەم جۆرە تەشكیلاتە بهێڵنەوە و تەنها ناوەكەیان لە سوارەی حەمیدیەوە گۆڕی بۆ سوارەی عەشایەر (عشیرت ئالایلەری) . دواتر هەندێك لە بەتالیۆنەكانی سوارەی عەشایەریان بە كاریان هێنا بۆ دامركاندنەوەی شۆڕشی زەیدیەكانی یەمەن ، هەروەها بە كارهێنران لە جەنگی بوڵقان لە دژی شۆرشەكانی گەلانی بولغارو مەقدۆنیاو و ئەلبانیا ساڵی 1911 – 1912.

كورردستان لە كۆتایی سەدەی نۆزدەهەم و سەرەتای سەدەی بیستەمدا:
سوڵتان عبدالحمیدی دووەم لە دوای هەڵوەشانەوەی پەرلەمان و راگرتنی دەستور بە درێژایی ماوەی حوكمڕانی خۆی پشتی بە سیستەمێكی سیخوڕی بەستبوو لە بەرێوە بردنی دەسەڵات و گروپە چاكسازی خوازانی خەفە كرد و سەرانی ئۆپۆزیسیۆنیشی ناچار كردبوو هەڵبێن بۆ دەرەوەی وڵات . لە بەرانبەر فشاری وڵاتانی ئەوروپاش دەستی گرتبوو بە بیرۆكەی پان ئیسلامیزمەوە و بە ئاشكرا بانگهَشتی بۆ پەیوەستی كۆمەڵەی ئیسلامی (الجامعە الاسلامیە) دەكرد بانگخوازی ناوداری وەك (جمال الدین الافغانی) لە خۆ نزیك كردەوە، لە سەر ئاستی دەرەوە سوڵتان ئەم ستراتیجەی پەیڕەو دەكرد و وەكو كارتی فشار بە كاری دەهێنا لە دژی روسیا كە دەیان ملیۆن موسڵمانی حوكم دەكرد لە ناوەراستی ئاسیا و ناوچەی قۆقازدا ، لە دژی بەریتانیا كە بە هەمان شێوە ملیۆنان موسڵمانی لە ژێر دەسەڵاتیدابوو لە هندستان و عەدەن و لە دژی فەرەنساش كە جەزائیر ساڵی 1830 و تونسی ساڵی 1881داگیر كردبوو ، لە سەر ئاستی ناوخۆش مەبەستی سوڵتان لەم پەیڕەوە ئیسلامیە كاڵكردنەوەی بیرو هزری نەتەوایەتی بوو لە ناو میللەتانی وەك عەرەب و كورد و ئەلبان تا وایان لێبكات كە لە سایەی دەوڵەتی عوسمانی بمێننەوە. پەیڕەوكردنی سوڵتان بۆ ئەم سیاسەتە وای لێكرد نزیك بێتەوە لە بنەماڵە ئاینیەكان لە كوردستان ، بۆ نمونە لەو رۆژگارەدا بنەماڵەی شێخانی تەریقەتی قادری (شێخ كاكە ئەحمەد ی شێخ مارفی نۆدەیی ) لە سلێمانی لە ریزی پێشەوەی ئەو بنەماڵە ئاینیانە بوون كە رێزو حورمەتی تایبەتیان هەبوو لای سوڵتان عبدالحمید، هەر بۆیەش لەدوای نەمانی سوڵتان لە حوكمی وڵات كودەتاچیەكانی ئتیحاد تەرەقی ئاشوبێكیان بۆ شێخ سەعیدی كوڕی شێخ كاك ئەحمەد نایەوە لە موسڵ و كوشتیان ساڵی 1909. لە دوای بە ئاكام نەگەیشتنی شۆرشەكانی كورد و بە فیڕۆ چوونی كۆششی بنەماڵەی بەدرخان پاشا لە پێناو زیندوو كردنەوەی میرنشینەكەیان ، نەوەكانی بەدرخان لە پێناو ناساندنی كێشەی كورد بە دنیای دەرەوە و بڵاوكردنەوەی هزری نەتەوایەتی لە ناو ریزەكانی گەلی كوردا پەنایان بۆ جۆرە خەباتێكی تر برد (خەباتی رۆشنبیری ) ، ئەوەش بە دەركردنی ( رۆژنامەی كوردستان ) كە یەكەمین ژمارەی لە 22 نیسانی 1898 لە شاری قاهیرە دەرچوو لە لایەن مقداد مدحت بەدرخانەوە ، دواتر ژمارەكانی تری لەجنێڤ و لەندەن و فۆلگستۆن دەردەچوو. لە دوای كودەتای ساڵی 1908 ئەم رۆژنامە لە شاری ئەستانبول لە لایەن پریا كوڕی ئەمین عالی بەدرخانەوە دەردەچوو ، بە چاو لێكەری بەدرخانیەكان شێخ عبدالقادر نەهریش دوای كودەتای عوسمانی رۆژنامەیەكی كوردی دەردەكرد بە ناوی (هەتاوی كورد).
لە ناو ریزەكانی ئۆپۆزیسۆنی عوسمانیدا چەند كەسایەتی بە رەگەز كورد بەشداریان لە دامەزراندنی كۆمەڵە و رێكخراوەكاندا كردبوو، بۆ نمونە كۆمەڵەی (ئیتحاد و تەرەقی ) كە لە ساڵی 1889 لە لایەن چوار كەسەوە بەنهێنی لە كۆلیجی پزیشكی سەربازی لە ئەستانبوڵ دامەزرا ( ئبیراهیم تیمۆ ئەلبانی )(محمد رشید چەركەسی )دووانەكەی تری (عبدالله جودت )و (ئیسحاق سكوتی) كورد بوون ، هەروەها كۆمەڵەی (لاوانی تورك)(جۆن تورك ) كە لە لایەن كەسایەتیەكی رۆشنبیری توركی بەناوی (ئەحمەد رەزا بەگ ) لەپاریس دامەزرا و رۆژنامەی (مشورت)ی دەرئەكرد ، یەكێك لە دامەزرێنەرانی ئەم كۆمەڵە (محمد چیا‌و گوك الب) بوو كە بە رەگەز كوردێكی خەڵكی دیاربكر بوو ، بێگومان كوردبوونی ئەم جۆرە خەڵكانە كە هیچ هوشیارییەكی نەتەوەییان لانەخەمڵیبوو كەڵكی بۆ بزوتنەوەی كوردایەتی نەبوو، چونكە هەرچی تواناو كۆششیان هەبوو بۆ خزمەتی تورك تەرخانیان كردبوو.
بە هەر حاڵ كۆمەڵەی ئیتحادو تەرەقی كە بە نهێنی لەناو سوپادا لە لایەن جەنەراڵەكانی وەك (گلعت پاشا و انور پاشا و جمال پاشا) سەركردایەتی دەكران توانیان لە رێگەی كودەتایەكی سەربازی لە تەمموزی ساڵی 1908 سوڵتان عبدالحمید ناچار بكەن كە دووبارە دەستوری راگیراوی وڵات بخاتەوە گەڕ لە 23 تەمموزی 1908و پەرلەمانی هەڵوەشاوە بخاتەوە كار و ئەندامەكانی كۆببنەوەلە مانكی كانونی یەكەمی هەمان ساڵ . ئیتر سوڵتان وەك فەرمانڕەوایەكی بێدەسەڵات لە كۆشكدا مایەوە. ئیتحادیەكان بە فیتی بەریتانیا لە هەلێك دەگەران بۆ لابردنی یەكجاری سوڵتان عبد الحمید، بۆیە لە ناوشاری ئەستانبوڵ ئاژاوەیەكیان نایەوە و تاوانی ئەو ئاژاوەشیان خستە ئەستۆی سوڵتان و لایەنگرانی ، ئەمەش بێگومان تەنها بۆ ئەوەی بیانوویەك بگرن بە دەستەوە بۆ هەنگاوی داهاتوویان كە بریتی بوو لە جوڵاندنی سوپای سێیەم بە سەركردایەتی (محمود شوكت پاشا ) لە مەقدۆنیاوە بۆ ئەستانبوڵ و لابردنی سوڵتان عبدالحمید لە مانگی نیسانی 1909 و زیندانیكردنی لە ناوچەی سلانیك . لە جێگەی ئەو (محمد رشاد) ی برای كرا بە سوڵتان بە ناوی سوڵتان محمدی پێنجەم ، بەڵام لە راستیدا دەسەڵاتی راستەقینەی وڵات تا كۆتایی جەنگی جیهانی یەكەم ساڵی1918 بە دەستی جەنەراڵەكانی كودەتای (ئیتحادو تەرەقی)ەوە بوو كە لە سەرەوە ئاماژەمان بۆ كرد.

كۆمەڵە و رێكخراوە كوردییەكان :
كۆمەڵەی ورەو هێزی كوردستان (كردستان عزم قوی جمعیتی ) ساڵی 1900 لە لایەن ئەمین عالی بدرخان یان فیكرەت ئەفەندیەوە دامەزراوە و بە یەكەمین كۆمەڵەی كوردی دادەنرێت، لە بارەیەوە زانیاری زۆر كەمە .
كۆمەڵەی رابوون و پێشكەوتنی كوردستان (كردستان تعالی و ترقی جمعیتی) : ئەمین عالی بەدرخان و شێخ عبدالقادری نەهری و شەریف پاشای خەندان دامەزرێنەری ئەم كۆمەڵە بوون.
كۆمەڵەی هیڤی كورد (هیڤی كورد جمعیتی)ساڵی 1910 : دامەزرێنەرانی ئەم كۆمەڵەیە خەلیل خەیاڵی و عومەور و قەدری كوڕانی جەمیل پاشای دیاربەكری و فوئاد تەیمور وانی و زەكی بەگی دیاربەكری بوون . ئەم كۆمەڵە تا ماوەی چەند ساڵێك چالاكی خۆی هەبوو و رۆژنامەیەكیشیان دەردەكرد بە ناوی (رۆژی كورد).
كۆمەڵەی بڵاوكردنەوەی فێركردن ساڵی 1908: ئەم كۆمەڵەیە بە سەرپەرشتی عبدالرحمن بدرخان دامەزرا ئەرك و چالاكی كۆمەڵەكەش بریتی بوو لە كردنەوەی قوتابخانەی كوردی لە شاری ئەستانبوڵ بۆ فێر كردنی زمانی كوردی بۆ نزیكەی 30 هەزار مناڵی كوردی دانیشتوی ئەو شارە.
سیاسەتی ئیتحادو تەرەقی بەرانبەر كورد:
سەركردەكانی كودەتای ئیتحاد و تەرەقی (أنور پاشا – جمال پاشا – گلعت پاشا) زۆر زوو پەردەیان لە سەر رووی راستەقینەی خۆیان هەڵماڵی، خێرا پەشیمان بوونەوە لە بەڵێن و پەیمانەی دابوویان بە گەلانی ژێر دەستی عوسمانی و دەستیان كرد بە سنورداركردنی فەزای ئازادی و دیموكراتی لە وڵات و بە ئاشكرا بانگەشەیان بۆ بیرۆكەی تورانیزم دەكرد و بە تورك كردنی میللەتانی تر كرد بە ئامانجی خۆیان ، ئەم سیاسەتە چەوتەی كودەتاچیەكانی تورك بووە مایەی نارەزایی زۆر لای عەرەب و كورد و ئەرمەن و رەگەزەكانی تر لە ناوخۆی وڵاتدا. میللەتانی تریش كە تا ئەو دەمە لاریان نەبوو لە پێكەوە ژیانی برایانە لە گەڵ تورك، تەنها لە بەر ئەوە بوو دەوڵەتی عوسمانی و سوڵتان رەمزی كۆكردنەوەی میللەتانی ئیسلام و چەترێك بوو بێ‌ جیاوازی هەموان لە سایەیدا دەژین . بەڵام كودەتاچیەكان بە داكۆكیان لە سەر بیرۆكەی تورانیزم و كۆششیان بۆ بە تورككردنی گەلانی تر گەورەترین گورزی كوشندەیان لە پەیكەری دەوڵەتی عوسمانی وەشاند. چونكە ئەم سیاسەتە چەوتە بووە هۆی ئەوەی عەرەب و كورد ئەو رەگەزانەی تری كە مابوون لە ژێر چەتری عوسمانیدا ئیتر بیر لە چارەنووسی خۆیان بكەنەوە . ئیتحادییەكان بە مەبەستی نەهێشتنی فەزای ئازادی و قەدەغەكردنی كۆمەڵەو رێكخراوە كوردییەكان دەستیان كرد بە چەوسانەوەی سەرۆك هۆزو بنەماڵەكانی كورد بە بیانووی ئەوەی ئەوانە لە رابردوودا لایەنگیری سوڵتان عبدالحمید بوون، سەرەتا ئیتحادییەكان داوێكیان بۆ بنەماڵەی شێخ كاك ئەحمەدی سلێمانی نایەوە بە فرت وفێڵ شێخ سەعیدی باوكی شێخ محمودی حەفیدیان بانگ كرد بۆ شاری موسڵ و لە وێ‌ لە ئەنجامی ئاشوبێك كە خەڵكی شار بە فیتی والی و كاربەدەستانی ئەمنیەتی شارەكە نابویانەوە بە شێوەویەكی زۆر دڕندانە لەو ئاشوبەدا شێخ سەعیدو شێخ ئەحمەدی كوڕی شەهید كران ساڵی 1909 . ئەم كارە نابەجێیەی ئیتحادییەكان لە موسڵ نارەزایی زۆری لێكەوتەوە لە سەرجەم كوردستانی باشووردا بە تایبەت لە ناوچەكانی سلێمانی و كەركوكدا، هۆزەكانی كورد بە تایبەت (هۆزی هەمەوەند)خۆیان ئامادە كرد بۆ پەلاماردانی دەزگاو دەسەڵاتی تورك لە كەركوك و موسڵ ، دیارە دەسەڵاتی تورك بۆ پاراستنی خۆیان شێخ مەحمودیان بە بارمتە گرت و رایانگەیاند تا بڵاوە بە هێزی خرۆشاوی كورد نەكرێت ئامادەنین ئازادیان بكات ، عەشایەری كوردیش لە پێناو پاراستنی گیانی شێخ مەحمود و ئازادكردنی ناچار بڵاوەیانكرد و حوكمەتیش شێخ مەحمودیان ئازاد كرد و گەڕایەوە سلێمانی.
هەروەها لە ساڵی 1909 بە مەبەستی چەككردنی سوارەی حەمیدیەی سەر بە ئیبراهیم پاشا سەرۆكی هۆزی میللی لە ناوچەی (وێران شار) لە جەزیرەی شام ، ئتحادییەكان بوونە مایەی شڵەژانێكی زۆر گەورە چونكە ئەم سەرۆك هۆزە نەك تەنها ئامادە نەبوو چەك دابنێت بەڵكو لە دژی ئیتحادییەكانی سوپایەكی گەورەی بە ناوی سوڵتان عبدالحمیدەوە ئامادە كرد توانی شاری دیمەشق بگرێت ، بەڵام ئیتحادییەكان هۆزی شممەری عەرەبیان هاندا بۆ دژایەتیكردنی ئیبراهیم پاشای میللی ، لە ئەنجامدا ئیبراهیم پاشا لە كاتی گەرانەوەی بۆ ناوچەكەی خۆی بۆسەیەكی نامەردانەی شممەرەكاندا لە شاخی (عبدالعزیز)كوژرا .
لە دوای نەمانی سوڵتان عبدالحمید لە حوكمڕانی وڵات ، لە ناوچەی بادینان جوڵانەوەیەكی كوردی بە سەركردایەتی شێخ عبدالسلام بارزانی و شێخ نور محمد بریڤكانی لە دژی ئیتحادییەكان سەری هەڵدا ساڵی 1908. سەرۆك هۆزەكانی كوردی ناوچەی بادینان بروسكەیەكیان بەرز كردەوە بۆ پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی لەو بروسكەدا حەوت داواكاری خستەروو كە لێرەدا ئاماژە بۆ گرنگترین خاڵەكانی دەكەین:
زمانی كوردی زمانی رەسمی بێت لە قەزاكانی ناوچەی بادینان(دهوك و ئاكرێ‌ و زاخۆ زێبار و ئامێدی).
زمانی كوردی زمانی خویندن بێت لە پال زمانی توركیدا.
كاربەدەستانی ناوچەكە كورد بن یان پیویستە لە وانەبن كە كوردی دەزانن.
دەسەڵاتدارانی ئیتیحاد و تەرەق زۆر بە لووت بەرزی و بە رق و كینەوە سەیری ئەم جوڵانەوە و بروسكەیان كرد، هەوڵیاندا ئەم جوڵانەوە بە نۆكەریكردن و بەكرێگیراوی روسیای بژمێرن بۆ ئەوەی لە ژێر ئەم پەردەدا بتوانن سەرانی جوڵانەوەكە لە ناو بەرن ، شێخ عبدالسلام بارزانی لە ماوەی ساڵانی 1908 – 1914 كە سەركردایەتی جوڵانەوەكەی دەكرد چەندین جار بەرەنگاری پەلامارو هێرشی سەربازی تورك دەبوەوە كە بە سەركردایەتی (محمد فاچل باشا داغستانی) كرایە سەر هێزەكانی شێخ لە كێوەكانی بادیناندا . دەسەڵاتدارانی تورك ( وەندكار – سلیمان نڤیف) كوردێكی گۆشكراو بە بیروهزری خۆیان كرد بە والی موسڵ كە زۆر لە تورك و ئیتحادییەكان كینە و رقی لە شێخ عبدالسلام بارزانی بوو ، ئەم والیە نۆكەرەی تورك بە هێزێكی سەربازی گەورەو چڵكاوخۆریكی زۆرەوە پەلاماری بارزانی دا ، دوای چەند رووبەرووبونەوەیەكی سەخت و دژوار توانی ناوچەكە بگرێت، شێخیش بە ناچاری هەڵهات بۆ شاری ورمێ‌ لە ئێران . والی سلیمان نڤیف بەوەش نەوەستا بەڵكو بۆ بە زیندوو گرتنی شێخ عبدالسلام بارزانی خەڵاتێكی گەورە و گرانی دیاریكرد ، كە هەواڵی ئەم خەڵاتە كەوتە ناو خەڵكەوە گروپێكی ناكەس و پوچەڵ لە هۆزی شكاكی كورد لە ئێران شێخیان گرت دایان بە دەست كاربەدەستانی تورك لە شاری وان دواتریش گواستیانەوە بۆ موسڵ بۆ لای والی سلیمان نڤیف كە زۆر دڵرەقانە و بێ گەڕانەوە بۆ هەڵوێست و بڕیاری پایتەخت فەرمانیدا شێخ عبدالسلامیان لە سێدارەدا ساڵی 1914. هەروەها والی فەرمانیدا بە گرتنی شێخ محمد نور بریڤكانی، دوای دادگاییكردنی خرایە زیندانەوە تا كۆچی دوایی كرد.
هەر بە هۆی سیاسەتی خراپ و توند و تیژی ئیتحادییەكان و هەڵوێستی خراپیان بەرانبەر مافە رەواكانی گەلی كورد لە شاری بەتلیس و لە ساڵی 1913شۆرشَكی تر بەرپابوو بە سەركردایەتی پیاوانی ئاینی كورد لە عەشیرەتی (خیزان) وەك (مەلا سەلیمی بەتلیسی) و (عەلی ئاغا) و (شهاب الدین). ئەم هۆزەی كورد وەكو ئەڵقەی پەیوندی بوو لە نێوان چالاكوانانی كورد لە بنەماڵەی بەدرخان و ئازادیخوازانی تری كورد لە ئەستانبوڵ، هەروەها شۆرشگێڕانی بەتلیس بە سەركردایەتی مەلا سەلیم پەیوەندی نهێنیان بە روسەكانەوە هەبوو كە ئەو دەمە لە دیوی ئێران و نزیك سنورەكانی عوسمانیدا جێگیر بوون. مەلا سەلیمی بەتلیسی كە پشتی بە رووسەكان ئەستوور بوو توانی بە هێزێكی عەشایەری كورد تانزیك شاری بەتلیس كۆنترۆڵ بكات. بەڵام سوپای تورك خۆی بۆ ئامادە كرد توانیان شۆرشە كورت خایەنەكەی بەتلیس كپكەنەوە ، مەلا سەلیم یش هەڵهات و خۆی لە ناو كونسڵخانەی روس لە بەتلیس بۆ ماوەی دوو ساڵ شاردەوە ، بەڵام كە جەنگی جیهانی یەكەم دەستی پێكرد ساڵی 1914 و روسیاش چووە ریزی هاوپەیمانان لەم جەنگەدا ، جەندرمەكانی تورك هەڵیانكوتایە ناو كونسڵخانەی روس لە بەتلیس و مەلا سەلیم یان دەرهێنا و لە سێدارەیاندا.
كوردستان لە ساڵانی جەنگی جیهانی یەكەم 1914- 1918
دوای شكستی دەوڵەتی عوسمانی لە هەردوو جەنگی باڵكانی یەكەم و دووەم 1911- 1913 ، كاربەدەستانی ئیتحادو تەرەقی(أنور پاشا – جمال پاشا – گلعت پاشا) بە خەیاڵی خۆیان چوونە ریزی وڵاتانی ناوەند (ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیا و ئیمپراتۆریەتی نەمسا و مەجەر ) سەركەوتنیان لە جەنگی جیهانیدا دەبێتە هۆی گەڕانەوەی خاك و سەرزەمینە داگیركراوەكانی عوسمانی لە باڵكان و باكوری ئەفەریقیا (لیبیا و میسر و تونس) كە بەدەست ئیتالیا و بەریتانیا و فەرەنساوە بوون.
كوردستان بە هەردوو بەشەكەی (كوردستانی قاجاری و كوردستانی عوسمانی) بوو بە گۆرەپانی جەنگ لە ساڵانی جەنگی یەكەمی جیهان. گەلی كوردیش لەو رۆژگارەدا تووشی چەندین نەهامەتی و كوشتارو مالوێرانی بوونەوە چونكە ئاراستەی هێرشەكان و قورسایی لەشكر كێشی بە سەر جەستەی كوردی داماوە بوو، ئەمە جگە لە بانگهێشتی جیهاد كە دەوڵەتی عوسمانی رایگەیاند بوو بۆ ئەوەی زۆرترین ژمارەی خەڵك ساز بدات بۆ بەرەكانی جەنگ بە ناوی بەرگریكردن لە ئایین و خاكی ئیسلام بەرانبەر روس و ئنگلیز لە ساڵانی جەنگ. تەنانەت سوپای یانزەو سوپای دوانزەی عوسمانی كەبارەگاكانیان لە (معمورە العزیز )و(موسڵ) زۆربەی هەرە زۆری سەربازەكانیان كورد بوون و خۆراك و تفاقی رۆژانەیان دەبوو كورد مسۆگەری بكردایە ، سنورەكانی كوردستان هەر لە (ساری قامیش) ەوە لە باكوور تا (خانەقین) لە باشوور بوون بە رێڕەوی هێرش و پەلاماری هەردوو سوپای روس و عوسمانی ، پەلامارەكانی سوپای روس كە زۆر جار چەكداری ئەرمەن و ئاسوری نواكێشیان بوون، بە شێوەیەكی زۆر دڕندانی كەوتنە وێزەی گوندو شارەكانی كورد كوشتارو تاڵانی زۆریان ئەنجامدا لەو شوێنانەی كەوتە بەر ئاراستەی هێرشەكانیان. هەروەها لە دوایین ساڵی جەنگ بەریتانیاش دوای داگیركردنی بەغداد ئازاری 1917 هێرشەكانی بۆ داگیر كردنی كوردستانی خواروو دەست پێكرد.
گەلی كورد بۆ پاراستنی خاكی ئیسلام و دەوڵەتی عوسمانی چوون بە پیری بانگی جیهاد. چەندین هۆزو خێڵی كورد بەشداریان لە جەنگ كرد لە دژی دەوڵەتانی مەسیحی وەك روسیا و بەریتانیا، لە پێشەوەی هەموویان شێخ مەحمودی نەمر كە بەشداری لە شەڕی (شوعیبە) نزیك بەسرە كرد لە دژیی هێزەكانی بەریتانیا ساڵی 1915 ، هەروەها دوای گەڕانەوەشی بۆ سلێمانی جارێكی بە ناوی جیهادەوە لە ناوچەی (پێنجوین) بە خۆی و چەكدارەكانی لە دژی پەلاماری رووس وەستان و بەرگریان لە خاكی عوسمانی كرد .
زیانەكانی گەلی كورد لە جەنگەدا وەكو ئەمین زەكی بەگ كە لە رۆژگاری جەنگ لە ناو سوپای عوسمانیدا بووە بە سێ‌ سەد هەزاركەس مەزەندە دەكرێت، نیوەی ئەم ژمارە بە هۆی برسێتی و بڵاوبونەوەی نەخۆشی كوشندە لە ناوچوون ، وەكو ئەفسەری سیاسی بەریتانیا دەیگێڕێتەوە شارێكی وەكو سلێمانی كە لە تەشرینی یەكەمی ساڵی 1914 ژمارەی دانیشتوانەكەی بیست هەزار كەس بوو، دوای كۆتایی جەنگ لە ساڵی 1918 ژمارەی دانیشتوانەكەی لە دوو هەزار و پێنج سەد كەس تێپەڕی نەدەكرد. بێگومان پەلامارەكانی رووس بۆ سەر خاكی عوسمانی لە سنورەكانی كوردستان بووە هۆی كوژرانی ژمارەیەكی زۆری كورد،ئەرمەنەكان كە لە پێشەوەی لە شكری رووس بوون زۆر بە رق و كینەبوون بەرانبەر بە كورد تەنها لە نێوان ئەرزەرۆم و ئەرزەنجان هەزاران كوردیان كوشت ، لە ناوچەكانی (شەمدینان و راوەندوز و برادۆست) ئەرمەن و رووسەكان زۆربەی دێهاتیان بە پێوە نەهێشت و خەڵكەكەیان كوشت و خانووەكانیان سووتاند، بۆ نمونە لە ناوچەی هۆزی برادۆست لە ژمارەی 81 گوند 52 گوندیان وێرانكرد و ئەو هۆزە كە ژمارەیان (1080 ) هەزارو هەشتا خێزان بوون تەنها(157) سەدو پەنجاوحەوت خێزان رزگاری بوو ، هەروەها روسەكان لە سنوری قەزای خانەقین خەڵكێكی زۆریان كوشت و تاڵانیەكی زۆریان برد بەر لە كشانەوەیان بەرەو وڵاتی خۆیان. تەنانەت (گروتێد بیل) بەریتانی دەڵێ‌ : ( لە هەموو سنوری میزوبوتامیا شوێنكی تروێرانەمان وەكو خانەقین نەبینی كە رووس سەراپا تاڵانی كردبوو دوای كشانەوەی روسیش توركەكان گەڕابوونەوە ئەوانیش چی لە دوای روسەكان مابوو بە تاڵان بردیان لە كاتی كشانەوەیان بەرەو باكوور) .