سیماكانی پەرەسەندنی دیاردەی ئیسلامی لە كوردستاندا

موسڵح ئیروانی
muslih@ruange.net

دوای هاتنەكایەوەی كەشوهەوایەكی نوي و سیماكانی تەكنەلۆژیا و پەیوەندی و كاروبارە نوي و تا رادەیەك رەسمییەكان و كاڵبوونەوەی رۆڵی ئایین لە ژیانی تاك و كۆمەڵ سەر لە نوي ئایین وەكو شتيكی سەرسوأهينەر ئامادەییەكی لە جاران زيتری دەبيت. وەك لە بەشی دووەمدا گوتمان، دەشي چەند هۆكاريك یان گۆأاويك وەك پيوەری پەرەسەندنی دیاردەی ئایینی لە كوردستاندا وەرگرین. لەوانە، زۆربوونی ژمارەی مزگەوتەكان و جمەهاتنیان لە خەڵك؛ بوونی حیزبە ئیسلامییەكان و فراوانبوونی ژمارەی لایەنگر و ئەندامانیان؛ بڵاوبوونەوە و زۆریی بڵاوكراوە ئیسلامییەكان لە كتيب و نامیلكە و كاسيت؛ قوتابخانە و خويندنە ئیسلامییەكان لە ئاستی جیاوازدا؛ حیجاب و باڵاپۆشیی ئافرەتان؛ أیشبەردانەوەی گەنجەكان و هتد … ئەمانە كۆمەڵيك دیاردەی ئایینی بەرچاون كە پيویستە بە قووڵتر و فراوانتر ليیان بكۆڵدريتەوە. ئيمە ليرەدا باس لە هەنديكیان دەكەین.

مزگەوت و حوجرەكان: لەوەتەی ئیسلام لە كوردستاندا بڵاوبۆتەوە و بووە بە ناسنامەی ئایینیی خەڵك ، لە هەر ئاوایی و گوند و شاريكدا مزگەوت هەبووە. مزگەوت لە یەك كاتدا هەم شوينی خواپەرستیی كۆمەڵییانەی خەڵك بووە و هەم زۆربەی جار حوجرەشی هەبووە بۆ فيركردن و پيگەیاندنی خويندەوار ، لە كۆمەڵگایەكی ئیسلامیی وەكو كوردستاندا، فەقي[1] و مەلای دیكە وەك بەرهەمهينانەوە و بەردەوامیدان بە أيبازی ئایینی و پەرەپيدانی. هەم شوينی كۆبوونەوە و ئەنجامدانی ريوأەسمە ئایینیەكان بووە ، هەم قوتابخانەیەك بۆ فيركردنی منداڵ و لاوی كورد بەخويندەواری و زانیاری ئایینی ( لە ئەلف و بي و فیقه و ريزمانی عەرەبی و راڤەكردنی قورئان و فەرموودەكانەوە تا دەگاتە فەلسەفەو بیركاری[2]). جگە لەوەش هيزيك بووە بۆ یەكخستنەوەی كۆمەڵایەتی و هتد…

بەم جۆرە مزگەوت وەك كایەی كۆبوونەوەی خەڵكی دیندار و شوينی خواپەرستی هەمیشە مەڵبەنديك بووە بۆ پەرەسەندنی ئایین لە كوردستاندا. ئەگەر چی لە 70-80كاندا بە حوكمی تۆختربوونەوەی مۆديرنیتە لە ژیانی كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسیی كوردستاندا ئامادەیی خەڵك لە مزگەوتەكاندا رۆژ بە رۆژ بەرەو كەمبوونەوە دەرۆیشت.[3] بەڵام لە دوای راپەأینەوە شەپۆليكی دیندارتربوونەوەی خەڵك دەبینین كە تا ئەو رادەیە دەأۆیشت مزگەوتەكان توانای لە خۆگرتنی ئەو هەموو حەشاماتەیان نەبوو، بە تایبەت لە رۆژانی هەینیدا. ئەمە بە تایبەت لە رۆژانی هەینیدا باشتر دەردەكەوت. هەر گونديكیش كە دوای راپەأین ئاوەدان دەكرایەوە پيش هەموو شتيك بیر لە دروستكردنی مزگەوت دەكرایەوە تیایدا، ئەمەش لە ريی یەكيك لە ريكخراوە خيرخوازییە ئیسلامییەكان (بۆ نموونە رابیتەی ئیسلامیی كورد و دەزگای فریاكەوتنی ئیسلامی لەو بارەوە زۆر چالاك بوون) یاخود لە لایەن خەڵكی ئاوایی و دەوڵەمەندانی ناوچەكەوە پارەی بۆ تەرخان دەكرا. لە گوندەكاندا مزگەوت جگە لە لە لایەنە ئایینیەكەی، شەرعیەتیش بە گوند و كەسيتی گوند دەدات و هيزيكە دەسەڵات بە گوند دەبەخشي.

قەرەباڵغیی مزگەوتی شارەكان بەند بوو بە شيوازی وتارخوينی و ئاستی كاریگەری لەسەر جەماوەری موسڵمان و بە تایبەت گەنجەكان، كە وایدەكرد تامەزرۆی گويگرتن بن لە وتارە دريژ و حەمماسییەكانی وتاربيژی مزگەوتەكان.

ليرەدا پيویستە هەندي زانیاریی چەندایەتی لەبارەی ژمارەی مزگەوتەكان و بۆ نموونە لە شاری هەوليردا بەرچاو بخەین:

لە پاريزگای هەوليردا (1503) مزگەوت هەیە كە (1327)یان وتاری هەینیی لي دەخويندريتەوە. لەو ژمارەیەدا (278) مزگەوت لەناو شاری هەوليرە كە (137)یان وتاری هەینیی تيدا دەخويندري. ئەوەی دەمينيتەوە بەسەر دەوروبەر و شارۆچكە و گوندەكانی سنووری پاريزگای هەوليردا دابەش دەبن.[4]

هەروەها لە ساڵی 1992ەوە تا ساڵ2000 نزیكەی 32 مزگەوت لە رووبەری 79151 مەتری چوارگۆشە لە ناو شاری هەوليردا دروستكراون.[5] ئەمە جگە لە نوژەنكردنەوە و گەورەكردنی زۆربەی مزگەوتەكانی دیكە كە ئيمە رۆژانە بەچاوی خۆمان دەیانبینین.

دروستكردنی مزگەوتی نوي و نوژەنكردنەوە و گەورەكردنی كۆنەكان بەلایەك ، ئەو قەرەباڵغییەی كە رۆژانە و بە تایبەتی لە نويژی هەینی لە مزگەوتەكاندا دەبینريت خۆی نیشانەی ئامادەیی و كاریگەریی ئایینە لە ژیانی تاكەكانی كۆمەڵدا. بەر لە راپەأین، ئيمە هەستمان پيدەكرد كە زيتر بەساڵاچووان سەردانی مزگەوتیان دەكرد و ريژەی ئامادەیی لاوان لەو مزگەوتانەدا كەمتر بوو. لە دوای راپەأینەوە لاو و تازەپيگەیشتووی وا دەبینین كە ئەگەر بە زۆرليكردنی باوك و دایكیشیان بووایە ئامادە نەبوون سەردانی مزگەوت بكەن بۆ بەجي گەیاندنی ئەركە ئایینیەكانیان، بەڵام ئەمأۆ نەك هەر لە رۆژی هەینی بەڵكو زۆربەی نويژەكانی تریش بە كۆمەڵ لە مزگەوتەكان دەكەن. رەونەق و ئاوەدانیی مزگەوتەكان لە بەرچاوی هەموومانەوە دیارە. مزگەوتيكی گەورەی وەك “مزگەوتی سەواف” لە ناو شاری هەوليردا رۆژانی هەینی نزیكەی 2500-3000 [6]كەس ليی ئامادە دەبن.

بە شيوەیەكی گشتی، هەمیشە قەرەباڵغیی ئەو مزگەوتانە زيتر بووە كە وتارخوينەكەیان حەماسیتر خوتبەی داوە، كە زۆربەیان سەر بە حیزبە ئیسلامییەكانن. لە ناو شاری هەولير خەڵكيكی زۆر لە وتارەكانی مەلا عەبدولقادری برایەتی، مەلا عەبدولغەنی و مەلا سەید ئەحمەد و مەلا بەشیر و مەلا شيرزاد و مەلا جەمیل و مەلا موسا و مەلا عوزير ئامادە دەبوون. هەروەها لە دەرەوەش وتارەكانیان لە ريی كاسيتی تۆمارەوە بڵاودەكرانەوە و خەڵك گويبیستی دەبوون. «پيشتریش، لەساڵانی حەفتا و هەشتاكاندا بەهيزترین و دیارترین وتارخوين بریتی بوون لە مەلا محەمەدی شارەزووری، مەلا شيخ محەمەد بەرزنجی، مەلا عەبدوڵاەحمانی برایەتی و مەلا ئەحمەدی خانەقا».[7]

قەرەباڵغیی ئەم مزگەوتانە هەمیشە لە مانگی رەمەزاندا زۆرتر دەبيت.

حیزبە ئیسلامییەكان: دەشي رەوتی گەأانەوە بۆ ئایین لە شيوە چالاكەكەی لە كوردستاندا، لە أووی میتۆدییەوە، بەسەر چەند قۆناغيك دابەشبكەین:

1- قۆناغی بانگكردنی تاكەكەسی و كەسبكردنی چەند رەمزيكی بنەماڵەدار و چەند بنەماڵەیەكی ئایینی لە سليمانی و هەولير و دهۆك و دامەزراندنی چەند خانە (اڵاسرە) و شانە (شعبە)یەك. بە نموونە، گرتنی بنەماڵەی مامۆستای عەبدولعەزیز (مامۆستا مەلا عوسمان، مەلا عەلی، مەلا سدیق، مەلا عومەر). هەروەها كەسبكردنی بنەماڵەی مامۆستا مەلا بەها‌و (باپیرەی سەڵاحەدینی ئەمینداری ئيستای یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستان) لە سليمانی، كەسبكردنی چەند بنەماڵەیەك لە هەولير وەك بنەماڵەی مامۆستا خەلیل و مامۆستا فوئاد چەلەبی. ئەم قۆناغە ساڵانی 60 و 70 دەگريتەوە.

2- قۆناغی أيكخستن و پيكهينانی گروپ و كۆمەڵی جۆراوجۆر كە جۆريك لە مەنهەجیەت و مەركەزیەت لە كاری هەر یەك لەو گروپ و كۆمەڵانەدا هەبوو، ئەمەش بە دريژایی هەشتاكان بەردەوام دەبيت. تا لە 1987 بزووتنەوەی ئیسلامی لە كوردستانی ليدەكەويتەوە.

3- قۆناغی دوای دامەزرانی بزووتنەوە كە لە دوای أاپەأینەوە دەستپيدەكات و چەندین حیزبی سیاسیی ئیسلامی دينە مەیدانەوە.[8]

ميژووی كۆأوكۆمەڵ و كەسایەتیی ئیسلامی لە كوردستاندا دريژترە لە ميژووی حیزبە ئیسلامییەكان. بەڵام یەكەم حیزبی ئیسلامی بە بنكەیەكی فراوانەوە بە ناوی بزووتنەوەی ئیسلامی لە كوردستان بە سەركردایەتی شيخ عوسمان عەبدولعەزیز لە ساڵی 1987 دامەزرا. ئەم بزووتنەوە ئیسلامییە یەكيك بوو لە بەرهەمەكانی ئەو رابوونە ئیسلامییەی لە كۆتایی حەفتاكان و سەرەتای هەشتاكانەوە سەریهەڵدابوو. مزگەوتەكان بەتایبەت لە قەزا و ناحیەكاندا بوون بە زەمینەیەك بۆ ريخۆشكردن و مەڵبەندی چالاكیی جۆراوجۆر لە خويندنی قورئان و هەڵقەی وانە وتنەوە لە كۆتایی هەشتاكاندا. لە ئەنجامی فشار و زۆریی رژيم لەسەر كوردستان، ئەندامگەليكی ئەم رابوونە ئیسلامییە روویان لە ئيران كرد. بزووتنەوەی ئیسلامی لەسەر دەستی كۆمەڵيك مامۆستای ئایینی و گەنجی خوينگەرم لە ئيراندا دامەزرا. ئەم راگەیاندنە وەرچەرخانيكی گەورە بوو لە خەباتی ئیسلامییە كوردەكان لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستدا.[9]

هەر لەگەڵ راپەأیندا بزووتنەوەی ئیسلامی بە كۆمەڵيك وتارخوين و نووسەر و مامۆستای ئایینیەوە هاتە مەیدان كە ئەمانە لە یەك كاتدا كۆمەڵيك بابەتی گرنگ و گەورەیان دەوروژاند:[10]

زۆرداریی رژيمی بەعس لە كۆمەڵگای كوردی كە تازە لە چنگی رزگارببوو، رەتكردنەوەی گشت ئایدیۆلۆژیاكان بەیەكەوە، بەعسیزم, سۆسیالیزم، شیوعیەت، ناسیۆنالیزم و لیبرالیزم، و داواكرنی وازهينان لەم أيبازانەوە و گەأانەوە بۆ باوەشی ئیسلامی بەرایی، رەخنەی توند لە بەرپرسانی حیزبەكانی دیكەی كوردستان بە تۆمەتی گەندەڵی و پشتگويخستنی ئیسلام و هەوڵنەدان بۆ چەسپاندنی. لەو خاڵەشەوە دەچوونە سەر مەسەلەی گيأانەوەی حاكمیەتی خوا و خەلافەتی ئیسلامی، ئەمانە هەمووی دەبەسترانەوە بە چەمكی یەكتاپەرستیی ئیسلامیەوە. ئەمە قۆناغيكی تازە بوو خەڵكی دینداری راچڵەكاند و هوشیاركردەوە كە ئایین تەنیا بریتی نییە لە نويژ و رۆژو و مەسەلە خواپەرستییەكان و ئەوەی تا ئيستا بە ناوی ئایینەوە ئەنجام دراوە و دەدريت پأ لە كەمو كووأییە. ليرەوە مەسەلەی یەكتاپەرستی لە أيی گيأانەوەی حوكم و دەسەڵاتی زەوتكراوی خوا لەسەر زەوی لەلایەن جينشینانیەوە بووە باسيكی جەوهەریتر و بە هۆیەوە هەرچی هيز و هەوڵدانە لە دەرەوەی ئەو بەرنامە ئیسلامییەوە بە كوفر و لاريبوو و شیاوی بەرەنگاریبوونەوە وەسف دەكران.

ئەدەبیاتی نووسراوی ئیسلامی: ميژووی ئەدەبیاتی نووسراوی ئیسلامی بۆ شەستەكانی سەدەی أابردوو دەگەأيتەوە، كاتيك شيج عەبدولعەزیز پارەزانی كتيبی ژیانی پيغەمبەری مەزن و پينج پایەكانی ئیسلامی نووسی. هەروەها مەلا محەمەدی شارەزووریش لە ساڵانی دواتردا، واتە لە نیوەی دووەمی حەفتاكان تا نیوەی یەكەمی هەشتاكان، لە أيی كۆمەڵيك كتيب كە زیاتر خوينەری گەنج تامەزرۆی بوو، أۆڵيكی كاریگەری گيأا لە وەرچەرخانی أووی لاوان بەرەو ئایین. نموونەی كتيبەكانیشی ئەمانەن: سروشت لە تەرازووی ژیریدا، داروین لە تەرازووی ژیریدا، فرۆید لە تەرازووی ژیریدا و هی تریش.[11]

هەروەها لە نیوەی دووەمی ساڵانی هەشتاكانیشدا كەسانی وەك عەلی باپیر و حەبیب محەمەد سەعید و حەسەن پينجوینی كاریگەرییەكی سەرەكیان هەبوو لەسەر دروستبوونی رەوتی ئیسلامی لە ساڵانی دواتردا.

ئا لەو سەروبەندەدا وەأگيأدراوەی كتيبی معالم فی الگریق ی سەید قوتب لەلایەن مەلا كريكار و سۆزی نەتەوایەتیی عەلی باپیر لە پاڵ كاسيتی وتارخوينانی پأ جۆش و خرۆش و هەڵچوونی وەك مەلا كريكار و عەبدولقادری برایەتی و مەلا غەنی و مەلا جەمیل وهتد… بڵاودەكرانەوە و دەستاو دەست دەكران كە پأ بوون لە كەفوكوڵ و هەستی بەرزی بەرەنگاربوونەوە و هيرش بۆ سەر هەر چییەك كە لەگەڵ ئایدیۆلۆژیای ئیسلامیدا نەدەگونجا بە ناوی یەكتاپەرستی و هەوڵدان تەنیا لە پيناوی ريبازی خوادا.

ساڵی 1994 و لە گەرمەی تەنگژە و شەأی نيوان یەكيتیی نیشتیمانی كوردستان و بزووتنەوەی ئیسلامی لە كوردستاندا حیزبيكی ئیسلامیی دیكە راگەیەنرا بە ناوی یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستان ەوە كە ئەمینداری گشتیان سەڵاحەدین محەمەد بەهائەدینە. یەكگرتووی ئیسلامی دريژەپيدەری خەباتی نهينیی ئیخوانولموسلیمین بوو لە كوردستان.[12] هەر بۆیە ئەم حیزبە ساڵی 1994 بە ساڵی ئیعلانكردنی حیزب ناودەبات نەك دامەزراندن، دەنا وەك كەسایەتی و كۆمەڵی بچووك سەر بە ريبازی ئیخوان بە نهينی كۆأ و كۆمەڵیان هەر هەبووە و ميژوویەكی ديرینیان هەیە.

ئەم حیزبە دوای لاوازبوونی بزووتنەوەی ئیسلامی دەرفەتی گەشەكردنی باشی بۆ رەخسان بە تایبەت لە نيوان گەنجانی زانكۆیی، تا ئەو رادەیەی كە یەكگرتووی قوتابیان لە ساڵانی 1997و1998 لە هەندي شوين كيبأكيی یەكيتی قوتابیانی كوردستانی و كۆمەڵەی خويندكارانی كوردستان دەكرد. بەڵام ساڵی 1998 وەك چۆن لووتكەی گەشەسەندنی یەكگرتوو بوو هەر ئەو ساڵەش بووە خاڵی پاشەكشە و بەرەو كزی رۆیشتنی ئەم حیزبە، تا ئەو رادەیەی كە دەكري ئەمأۆ بە قۆتاغی چوونەوە ناوخۆی ئەم حیزبە وەسف بكەین.

جگە لەوە باڵيكی دیكەی ناو ئیخوان هەر لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوودا حیزبيكیان بە ناوی بزووتنەوەی راپەأینی ئیسلامی بە سەركردایەتی مەلا سدیق عەبدولعەزیز دامەزراند كە دواتر لە كۆنگرەی یەكگرتنەوەی بزووتنەوەدا لەگەڵ ئەم حیزبەدا یەكیان گرت و بە هەردووكیان حیزبيكی دیكەیان بە ناوی بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسلامی دامەزراند. لە ساڵی 2001دا بەهۆی كۆمەڵيك ناكۆكی لە ئاستی سەركردایەتیدا بزووتنەوەی یەكبوون هەڵوەشایەوە و باڵی بەهيز و گەورەتریان “كۆمەڵی ئیسلامی لە كوردستان”ی بە رابەرایەتی شيخ محەمەد بەرزنجی و ئەمیرایەتی عەلی باپیر دامەزراند.

هەر ساڵی 2001 لە ئەنجامی هەڵوەشانەوەی بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسلامی، باڵی هەرە توند و جیهادییەكەی ناو ئەم حیزبە گروپيكی چەكداری تری بە ناوی جند الاسلام لە ناوچەی بیارە كۆكردەوە. ئەمانەش دواتر ساڵی 2002 لەگەڵ كەسایەتییەكی دیكەی ناو بزووتنەوەی جاران (مەلا كريكار) و كۆمەڵە كەسيكی شوينكەوتەی یەكیان گرت و پشتیوانانی ئیسلام «پاك»یان بە سەرۆكایەتی ناوبراو پيكهينا.

ئەمە كورتەیەكی پوختكراوەی سەرهەڵدانی حیزبە ئیسلامییەكان بوو لە هەريمی كوردستان. ئەم حیزبە ئیسلامیانە كاريكی تەوەری و سەرەكیان دانانی چەمكی كەسایەتیی ئیسلامیە لە بەرامبەر هاوڵاتیدا. زاراوەی موسڵمان لە ناو ئەم حیزبانەدا بەو كەسانە دەگوتريت كە ئەندام یان لایەنگری حیزبەكەی خۆیانن، هەڵبەتە بە لەبەرچاوگرتنی بەدگومانی و ناكۆكییەك كە لە نيوان حیزبەكان خۆشیاندا هەیە بەرامبەر بە ئاستی ئیمان و دڵسۆزی بۆ ئایین. بەرای ئيمە ناكري رابوونی ئیسلامی لە كوردستان لە یەك نموونەدا كۆبكەینەوە- ناكۆكییەكە هەر لەسەر بأوابوون بە چەك و بيچەكبوون، خەباتی عەسكەری و خەباتی مەدەنی دا نییە، بەڵكو جیاوازییەكە لە شيوەی كاركردنیشیان دایە. بەڵام ئەم ناكۆكیانە ناگەنە ئاستی ئامانجەكان، هەر دوو ئاراستەی چەكدار و بيچەك لەسەر چەسپاندنی شەریعەت و گيأانەوەی حوكمی خوا و دامەزراندنی كۆمەڵگا و دەوڵەتی ئیسلامی ليكچوو و هاوبەشن. ئەمە جگە لەوەی زۆربەی ناكۆكیەكانی خۆیان هەڵگری ئەو خەسڵەتانەن كە چین و تويژەكانی كۆمەڵگای كوردی هەیانن.

ئیسلامیەكانی كوردستان لە أووی موسڵمانبوون و توقواوە كۆمەڵ پۆلین دەكەن، بۆیە دەبینین لە أوانگەیەكی سەرووی نەتەوەییەوە سەیری نەتەوایەتی دەكەن،و لەودیو كيشەكانیەوە هەوڵی چارەسەركردنی دەدەن. كاتيك دەڵين ئایینی ئیسلام دانی ناوە بە گەلان و زمان و لەهجە و هۆزەكان –كە هەمان گەأانەوەیە بۆ ئەو تيگەیشتنەی لە قورئانەوە وەرگیراوە- ئەوا سەرنجی سەرو سروشتی و سەروميژووییانە دەدەنە نەتەوە. هەرچی هەبيت ئیسلامییەكانی كوردستان نەتەوە و نەتەوایەتیی كوردی رەتناكەنەوە، بەڵكو لغاوی دەكەن. هەروەها بەگشتی ئەم جیاوازییە نەتەوەییانە بە نیشانەی پەروەردگاريتی و بەڵگەی باڵادەستیی خوای گەورەی دادەنين،[13] نەك چەمكيك بۆ خۆناسین و خۆ پي ناساندن(مەسەلەی ناسنامە).

میكانیزمی كارليككردنی بیروباوەڕی ئایینی و ناسیۆنالیزم
بیری ئیسلامی لە شيوە هاوچەرخەكەیدا, واتە ئوسوڵیەتی ئیسلام، لە كۆمەڵگای كوردیدا دیاردەیەكی نويیەو لەچارەگی كۆتایی سەدەی بیستەم بەولاوەتر ناڕوات. ئەگەرچی لە سەرەتاكانی ساڵانی حەفتاكاندا رەوتی ئایینی لە شيوە كلاسیكیەكەی پەرەیسەند، بەڵام دواجار لە ناو یەكيتی زانایانی ئایینی ئیسلامی ئەوسادا خۆی بینیەوە و زيتر سیمایەكی نەتەوەیی وەرگرت. بەڵام پەرەسەندنی ئوسوڵیەتی ئیسلامی لە دوای راپەأین و كارگەریی لەسەر دیایكردنی ئاراستە و بۆچوونی خەڵك بيوينەیە. لە ماوەیەكی ئيجگار كورتدا ئوسوڵیەتی ئیسلامی لە شيوە سیاسیەكەیدا پەرەسەندنيكی بەرچاو بەخۆوە دەبینيت، بەشيوەیەك كە تەنگ بە ئاراستەی كۆمۆنیستی و عەلمانیە نەتەوەییەكان هەڵدەچنيت. هەر چەندە نابي دیاردەی ئوسوڵیەتی ئیسلامی لە نەوەدەكانی سەدەی بیستدا وەك دیاردەیەكی ئەو قۆناغە لەبەر چاو بگرین، بەڵكو ميژوویەكی لە پشتەوەیە. بزووتنەوەی ئیخوانولموسلمین، بە تایبەت لە ناوچەی شارەزوور و سليمانی كەسایەتی و نفووزی خۆی هەبووە و بەرەبەرە بڵاوبۆتەوە. ئەمەش لەريی ئەو هەڵقە خيزانی و برادەریانەی كە دەبەستران بۆ ئامادەسازیی ئەندامانیان. ئەم ئاراستەیە لە بنەأەتدا لە خاڵی تیۆلۆژی و فەرمانە خواپەرستیەكانەوە ئامۆژگاریەكانی خۆی بڵاو دەكاتەوە. میراتگری سەرەكیی ئەم ريبازە بزووتنەوەی ئیسلامی (بە هەموو بەشەكانی ئيستایەوە) و یەكگرتووی ئیسلامین.

سەبارەت بە ئاراستەی بزووتنەوەی ئیسلامی بۆچوونەكان عەلی باپیر و بڵاوكردنەوەی كتيبی سۆزی نەتەوایەتی هيلی نيوان بیری ئایینی و ناسیۆنالیزممان بۆ دیاریدەكات. وەك لە بەشی سيیەمدا ئاماژەمان بۆ كرد، عەلی باپیر بۆچوونيكی میتافیزیكیی بۆ نەتەوە هەیە بۆیە ناسیۆنالیزم بە پرەنسیپيكی ترسناك دادەنيت كە رۆژئاوا دایهيناوە بۆ چەسپاندنی سیاسەتی پەرتكە و زاڵبەی خۆی. هەروەها ئینتیما و هوشیاریی نەتەوەیی بە هەأەشەیەك دادەنيت بۆ سەر برایەتی ئیسلامی. بۆیە لە مەترسی بەخوابوونی نەتەوە ئاگادارمان دەكاتەوە.

بەشيوەیەكی گشتی لە كوردستاندا دەتوانین نموونەی سەرهەڵدانی دیاردەی ئایینی لەسەر حیسابی دیاردە نەتەوەییەكانیش ببینین. هەر بۆ نموونە ئەگەر ناوی تاكەكەس و شوينان وەربگرین دەتوانین بە ئەنجاميكی چاوەأوانكراو بگەین. لە چاوپيكەوتنيكمان لە شاری دهۆك لەگەڵ كەسيك كە شارەزایی ئایینی هەیە و بایەخی پيدەدات بەراورديكی خۆ و كوأەكەی بۆ كردین. ناوبراو لە ساڵی 1983 ناوی لە كوأی خۆی ناوە رزگار، بەڵام كوأی گەورەتری لە ساڵی 1998دا ناوی كوأی خۆی كردووە بە مستەفا كە سیفەتيكی پيغەمبەرە (د. خ.). خۆ ئەگەر رۆژانە سەرنج بدەینە ناوی منداڵانی لەدایكبووی دوای راپەرین دەبینین ريژەی ناوی ئایینی زۆرە.[14] ئەم واقعەش شتيكی چاوەأوانكراوە، چونكە تا رادەیەكی زۆر «ئایینی ئیسلام، وەكو هەموو ئایینيكی جیهانی، هەموو سەنگ و قورساییەك دەخاتە سەر بەهيزكردنی هوشیاریی ئایینی و هوشیاریی نەتەوەیی لاواز و كز دەكات».[15] ئەمە لە ئاستی جەماوەریدا، بەڵام لە رووی ميژووییەوە لە ئاستی سەركردە و سەربژاردەی كورد لەو سەدەیەی دواییدا، واتە لەو سەردەمەی كە فیكر و هوشیاریی نەتەوەیی سەریهەڵداوە، دەتوانین سەرنجی ئەوە بدەین كە نزیكەی هەموو رابەر و سەركردەی راپەأینەكانی كورد پیاوی ئایینی بوون؛ شيخ عوبەیدوڵڵای نەهری (1880)، شيخ مەحمود بەرزنجی (192)، شيخ سەعیدی پیران (1930)، قازی محەمەد (1946)، شيخ عەبدولسەلام و مستەفا بارزانی. ئەمەش بەڵگەیەكی بەهيزە بۆ ئەوەی بڵيین ئایین لە كومەڵگای كوردیدا كاریگەرە و دەتواني دەوری سیاسی ببیني و جەماوەری خەڵك بجوڵينيت.[16]

بەرای ئيمە، پيش ئەوەش هۆی ئەم دیاردەیە بۆ ئەوە بگيأینەوە كە هەمیشە بنەماڵەی شيخ و ئایینیەكان خويندەوارتر و ئینجا خودان رۆڵ بوون. ئەمە لە كاتيكدا كە هيشتا چینی ناوەأاست لە لاوازترین ئاستیشیدا دەرنەكەوتبوو تا رۆڵی سیاسی خۆی ببینيت.

* ئەم وتارە، بەشيكە لە نامەیەكی ماستەر لەبارەی ئوسوڵیەتی ئیسلامی و ناسیۆنالیزم دوای أاپەأینی 1991 لە كوردستاندا، كە پيشكەش بە زانكۆی سەڵاحەدین كراوە.

[1] بۆ ليكۆڵینەوەیەكی وەسفیانەی ژیانی فەقيیەتی و پرۆسەی پيگەیاندنی مەلا لە كوردستاندا سەیری باسيكی محەمەد عەلی قەرەداغی بكە بەناوی فەقيتیی لە كوردستاندا لە كتيبی محمد عەلی قەرەداغی، بووژاندنەوەی ميژووی زانایانی كورد لە ريی دەستخەتەكانیانەوە، بەرگی یەكەم، چاپی یەكەم، چاپخانەی (ومیچ) بەغدا 1998 ، ل 9-87.

[2] محمد عەلی قەرەداغی، بووژاندنەوەی ميژووی زانایانی كورد لە ريی دەستخەتەكانیانەوە، بەرگی یەكەم، چاپی یەكەم، چاپخانەی (ومیچ) بەغدا 1998، ل67.

[3] بۆ پەیوەندیی ئایین و مۆديرنیتە لە كوردستاندا سەیری مەریوان وریا قانیع، لە نيوان مۆديرنەو ئیسلامی سیاسیدا، بكە لە گۆڤاری رەهەند، ژمارە 11/ 2000.

[4] چالاكییەكانی وەزارەتی ئەوقاف و كاوباری ئیسلامی (ساڵی 2001)، چاپخانەی زانكۆی سەڵاحەدین/ هەولير، ل 31.

[5] عومەر شيخ لەتیف بەرزنجی، گەشتيك بۆ ناو مزگەوت و تەكیەكان لەناو شاری هەولير، لە بڵاوكراوەكانی وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئیسلامی، ژمارە (1)، هەولير-2001، ل 410-411.

[6] ئەم حیسابەمان بە گويرەی ژمارەی كەسەكان لە هەر پۆليك و ژمارەی پۆلەكان مەزەندە كردووە.

[7] ئەم روونكردنەوانە بەرهەمی گفتوگۆیەكی تۆژەرە لە 25/7 /2000 لەگەڵ بەأيز عەبدولكەریم فەتاح، نووسەر و تۆژەر لە بواری رابوون و فكری ئیسلامی لە كوردستاندا. ناوبراو خۆی ئەزمونی نزیكەی 18 ساڵی لەگەڵ كۆمەڵی ئیخوان و یەكگرتووی ئیسلامیدا هەبووە.

[8] هەمان گفتوگۆی پيشوو.

[9] عەبدولكەریم فەتاح، نامەیەك لە دوو توويی باسيكدا, گۆڤاری ژیار, ژمارە 10/11، زستان و بەهاری 2002, ل 9.

[10] ئەم روونكردنەوانە ئەنجامی چاوديریی راستەوخۆی تۆژەرن ، هەر چەند بۆ ئەوەی باشتر و وردتر لەم بابەتە بأوانین پيویستمان بە شیكردنەوەی ناوەرۆكی ئەو بەرهەم و بڵاوكراوانە هەبوو كە لە لایەن ئەم حیزبەوە بڵاودەكرانەوە, ئەمەش لە توانای ئەم تۆژینەوەیە بەدەرە.

[11] گفتوگۆ لەگەڵ عەبدولكەریم فەتاح، ه. س. پ.

[12] عەبدولكەریم فەتاح، نامەیەك لە دوو توويی باسيكدا، ه. س. پ. ل9 .

[13] تیشكيك لەسەر پرۆگرامی یەكگرتووی ئیسلامی، لەبڵاوكراوەكانی راگەیاندنی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان، چاپی یەكەم 1998، ل 31.

[14] هەر چەندە دەكرا ناوی منداڵان لە فەرمانگەی تۆماركردنی لەدایكبووان وەر گرین و ناوی ئایینی بدۆزینەوە كە گوزارشت لە هوشیاریی تازەی خەڵك بكات بەرامبەر بە مەسەلە ئایینیەكان، بەڵام ئەمە بۆ ئيمە هەم دەردەسەری و ماندوبوونيكی كەم بەرهەمی دەبوو و هەمیش ناو خۆی گۆأاويكی لاوازە بۆ هەڵسەنگاندن و دیاریكردنی هەستی نەتەوەیی.

[15] رەشاد میران، رەوشی ئایینی و نەتەوەیی لە كوردستاندا، چاپكراوەكانی سەنتەری برایەتی، چاپی دووەم, هەولير 2000، ل52.

[16] ه. س. پ.، ل54.